Heimskringla - 15.01.1947, Blaðsíða 2

2. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 15. JANÚAR 1947
TVÆR MERKAR BÆKUR
OG FRÓÐLEGAR
Eftir prófessor Richard Beck
I.
Þórleifur Bjamason: Horn-
strendingabók. Þorsteinn
M. Jónsson, Akureyri, 1943.
324 bls.
Á síðari árum hafa komið út
á íslandi allmörg rit, sem lýsa
einstökum landshlutum eða hér-
uðum frá landfræðilegu, sögu-
legu og menningarlegu sjónar-
miði, og eiga þessvegna mikið
fræðigildi. í flokki slákra rita
stendur Hornstrendingabók Þór-
leifs Bjarnosonar kennara á Isa-
firði framarlega, bæði um efni,
niðurskipun þess og málfar, enda
hefir hún að verðugu hlotið
mjög lofsamlega dóma. Meðal
annars skrifaði dr. Ólafur Lár-
usson prófessor mjög vinsamleg-
an ritdóm um hana í Eimreiðina
(jan.—marz 1944) og taldi hana
réttilega bæði höfundi og útgef-
anda til sæmdar og mikilsverða
viðbót við það, sem ritað hefir
verið um íslenzka þjóðfræði.
Það var sérstaklega þarft og
þakkarvert að fá slíka bók um
Hornstrandir, þann hluta lands
vors, sem hefir fram til skamms
tíma, sökum fjarlægðar og ein-
angrunar frá öðrum landshlut-
pm, uin margt sveipast
mistrí öfga og misskilnings í
meðvitund almennings. Þórleif-
ur Bjamason var einnig ágæt-
lega til þess fallinn að skrifa
þessa bók um ættstöðvar sínar
og æskus'lóðir, og farast honum
Hræddur
að borða ....
sumar fæðutegundir, er valda
uppþembu, óþægindum, brjóst-
sviða, magasúr, andfýlu o. fl.
FYRIR SKJÓTANN BATA
“GOLDEN”
Stomach Tablets
Ný Forskrift
Ekki að þjást að raunalausu!
Fáið skjóta hjálp með snöggri
breyting við magakvillum, með
því að kaupa reglulega hvaða
flösku stærð sem er af varan-
legum, fljótt verkandi
"GOLDEN" Stomach Tablets
360 pillur (90 daga skamt) $5.
120 pillur (30 daga skamt) $2.
55 pillur (14 daga skamt) $1.
Reynslu skamtur lOc.
Fullkominn með leiðbeinlngu-
í HVERRI LYFJABÖЗ
MEÐALADEILD
þannig orð um gerð og efni henn- j ríkum mæli. Hún er fróðleg hálfu heiðnir í hugsun og dýrk-jEr hans mjög vinsamlega getið'um stundir einstæður æfintýra-
ar í fórmála sínum: , mjög og vel rituð, fræðímann- un sinni, unnu fornum bók- í kaflanum um menningu og heimur íslenzkur.
Eg er sjálfur Hornstrendihg-1 °& skipulega samin. Hún e
ur að ætt og uppeldi, og þrátt 1 Þrem meginþáttum, og nefnist
fyrir heimsins volk, hafa heim- hinn fyreti “Land °§ líf”- Er Þar
kynnin ekki misst af þeirri taug, leSu Homstranda og lands-
sem drengur föðurtúna til. Þeg-11^1’ rakin sa§a Þeirra- Sreint
ar eg á unglingsaldri fluttist írá samgongum og viðskiptum
burt frá Hornströndum, fannst Hornstrendinga og atvinnuveg-
mér eg hafa sloppið úr þröngu um Þeirra að fomu og nýju
umhverfi, sem of lengi hefði (nema fuglatekjunni, sem lýst er
haldið mér innilokuðum frá hin- 1 sérstokum kafla) og sagt frá
um stóra heimi, þar sem tæki- ^ennmgu þeirra og menningar-
færin heilluðu til frama. Eg var háttum. Á öllum þeim frásögn-
sloppinn úr álögum þröngra um er miki® a® græ®a» ekki, sýst
víkna og fannst í svip ekkert iýsingunni á menningu og menn-
verra hlutskipti en verða þar ingarháttum Strandamanna, því
aftur bundinn. En sú tilfinning a® Þeir voru um sitthvað fast-
hvarf brátt. Árin liðu, óttinn heldnari á fornar venjur heldur
við einangran Homstranda en 'Múar annara landshluta.
hvarf, þær kölluðu á mig, seiddu Að lokum er í þesum hluta
mig aftur til sín. Eg vitjaði bókarinnar lýst nokkrum þeim
þeirra oft, var ættingi í heim- bændum á Hornströndum á 19.
sókn, sem umhverfið talaði við öld, sem athafnasamir voru og
á hljóðu máli svipbrigða sinna stórvirkir um aðra fram, “sem
og í mótum kynslóðanna, sem eg harðsæknir voru eftir auðæfum
reyndi af fremsta megni að haifsins, létu aðra njóta athafna
kynnast. Sögurnar, sem afi minn sinna, og þokuðu ýmSu til fram-
hafði sagt mér í æsku, leituðu fara og betri lifsskilyrða”. Er
stöðugt á mig, létu mig ekki í það hressandi og harla fróðlegt
friði. Eg lét hann segja mér þær að kynnast þeim aðsópsmiklu
aftur og aftur, meðan eg gat hitt og stórbrotnu athafnamönnum
hann að máli. Og loks sigruðu og héraðshöfðingjum, sem mót-
þessar sögur rnínar. Eg hóf skrá- ast höfðu um skaphöfn og Mfs-
setningu þeirra, en leitaði áður horf af hinu hrikafenga um
til þeirra, sem heyrt höfðu sög- hverfi í harðsóttri gMmunni við
urnar, bar frásögn þeirra saman náttúruöflin sér og sínum til við- En nú hefur nýi tíminn haldið
menntum og hetjutjáningu
þeirra. Þeir lærðu íslendingasög-
urnar til jafns við Passíusálma
og ViídaMnspostillu, svo að til-
svör höfðingja og hetja íslend-
ingasagnanna léku þeim á tungu.
Og þeir urðu fornir í máli, unn-
endur þjóðlegra sagna, ekki sízt
þeirra, er hermdu frá hetjum,
sem Mkust æðstu fyrírmyndun-
um um hetjudáðir og karlmann-
leg viðbrigði.
í gleði seinni voru Hornstrend-
ingar einlægir og lausir við upp-
gerð, eins og allir þeir, sem sjald-
an höndla þann munað, að
gleyma áhyggjum og böli örð-
ugr-ar lífsbaráttu í samfundum
við aðra. Fastheldnir urðu þeir
á gamlar venjur og hikandi
gagnvart mörgu nýju, tortryggn-
ir gegn ókunnum og seinir til
kynnis, en einlægir, þegar
tryggðir tókust, og fúsir að veita
nauðleitamönnum þá hjálp alla,
er þeir gátu veitt. Gestrisnir
voru þeir veitulir í fátækt sinni.
Fram um seinustu aldamót
var viðhorf Homstrendinga til
iífsbaráttu og venju um margt
svipað og verið hafði um langan
áldur. Straumar nýja tímans
bárust þangað seint og var tek-
ið með varfærislegu seinlæti.
við það, er eg kunni, svo að allt urværis, kynslóð eftir kynslóð.
mætti verða sem sannast, UmjEr því eftirminnilega lýst í upp
innreið sína í hamravíkur yztu
Hornstranda og fært búendur
menningu og
menningarhætti, og sagt, að
kennsla hans og menningarvið-
leiltni hafi vakið áhuga margra.
Mynd af honum, og föður hans,
er einnig birt í bókinni meðal
annara menningarfrömuða og
athafnamanna á Hornströndum
á þeim árum.
II.
Á Hreindýraslöðum. Ör-
æfatöfrar Islands. Helgi
Valtýsson ritaði textan.
Edvard Sigurgeirsson tók
myndirnar.
Norðri, Akureyri, 1945.
Öræfakyrrðin er þrungin friði
og hljóðlátu Mfi. Hreinkálfarnir
leika sér léttstígir og þögulir,
og mæður þeirra hafa á þeim
vákandi auga, með afnæmi allra
skilningsvita. Dýrin breiða sig
um brekkurnar og rása hljóð-
lega á beit. Hér eru guðsgrænar
vinjar á geysisöndum auðnar-
innar.
Þessi fróðlega og skemtilega
bók um hreindýrin íslenzku og
aðalstöðvar þeirra á fangvíðum
Um gervallan heim grunn-
brýtur örlagabrim ægistyrjaldar
á auðnuleysissöndum mannkyns-
Bókaútgáfan j ins' En hér efra er kyrrð og frið-
ur.
Á hreindýraslóðum.”
í öðrum kafla bókarinnar rek-
ur höfundur mjög skilmerkilega
og all nákvæmlega sögu hrein-
og svipmiklum öræfum Austur- dýranna á Islandi, en þau voru
sannfræði sagnanna reyndi eg hafsorðum bókarinnar, sem: þeirra og börn nær heimsmenn-
svo að afla mér þekkingar, en jafnframt gefa góða hugmyTid
reyndist um margt örðugt vegna um glöggskygni höfundar, föls-
rúinna safna af handritum og kvalausa samúð hans með sögu-
skjölum. fólki sínu og málfari hans í
Þegar eg hafði skráSett og markvissum lýsingum:
safnað þeim sögum, er eg náði, “Snarbrött og ægileg í tign
létu Hornstrandir mig enn ekki sinni rísa úr hafi nyrztu tak-
í friði. Atvinnuhættir, kjör, mörk Strandanna, Hornbjarg og
menning, þjóðtrú og sögn fólks- Hælavíkurbjarg.
ins, sem byggt hafði þennan út- Eins og rammger kastalavígi
kjálka, teygði mig enn til fram- landvættanna, ögrandi og ósigr
ingunni en nokkru sinni áður.”
Annar meginhluti bókarinnar
“Baráttan við björgin”, fjallar,
eins og nafnið bendir til, um
fuglaveiðar og eggjatöku Hom-
strendinga í hinum miklu fugla-
björgum þeirra, Hornbjargi og
Halavíkurbjargi, sem verið hefir
mikilvægur atvinnuvegur
þeirra. Er lýsing höfundar á hin-
um erfiðu og hættulegu bjarg-
ferðum, þar sem telft var á
halds. Eg reyndi að segja lífi anleg, horfa þau móti hafi, sem
þessa fólks, hugsunarhætti, bar- oft fylgir ógn og skelfing, hafi' fremstu nöf, í bókstaflegum
áttu og trú með þeim blæbrigð- því, er fornmenn nefndu Dumbs- skilningi, ítarleg, réttorð og á-
Manitoba Birds
NEBRASKA SCREECH OWL—Otusa asio swenki
A small, eared Owl. The eastem race occurs in two well-
marked colour phases, irrespective of age, sex, or season.
One is rich brown and white, with much fine pattern, giv-
ing a grey effect, the other has the brown replaced by
bright rufous, almost brick red. The western races, how-
ever, are single phased, resembling the grey plumage of
the eastern race, but of a ruddier brown.
Distinctions. A wing under 7 inohes and yellow eyes.
Field Marks. Size, and the distinct horns, are the hest
field marks. Its call, a long quaver, is very distinctive.
Nesting. In hollow trees.
Distribution. Nearly all of temperate North America, but
in westem Canada detected as yet only in southern Mani-
toba, and southern British Columbia.
Although called “Screech” Owl, the notes of this bird
certainly are not screeohes. They may be heard at night
ooming from a distant copse, melodious and soothing, with
a tinge of melancholy, and oontain nothing harsh or grat-
ing. The oommoner call is a long soft, tremolo whistle.
Economic Status. The official finding on the food of the
Screech Owl is warrant for its protection.
This space contributed by
THE DREWRYS LIMITED
MD181
um, sem eg hafði skynjað í starfi haf.
og lærdómi uppvaxtarára minna jnn a milli bjarganna sjá'st
og í frá sögn þeirrar kynslóðar, ntlar víkur umkringdar háum
sem var fyrst og fremst kynslóð fjöHum. HMðar þeirra eru bratt-
19. aldarinnar og að nokkru ar> Dg 0ft eru þar snjóskaflar,
kynslóð hinnar 18. Og frásögnin þö ag langt sé liðið á sumar. Á
varð að bók þeirri, sem hér birt- bökkunum frammi við sjóinn
ist. Tilgangur hennar er sá, að sest glampa á stafnbil lágreistra
menn megi á lítinn hátt kynn- bæjá. Farþeginn sem skroppið
ast Hornströndum og fólkinu, hefir út af fyrsta farrými til þess
sem þar hefir búið, í tilbrigðum ag sja hrikaleik Hornbjargs,
þess einangraða Mfs” ypptir öxlum með hrollkennd'-
Þeim tilgangi sínum með bók- um upphrópunum yfir eyðileg-
inni hefir höfundurinn náð í um og kaldranalegum víkum og
flýitir sér aftur inn í hlýju og
þægindi þeirra salarkynna, sem
hann kom frá
1 þessum litlu víkum hafa
kynslóðir lifað og dáið allt frá
því Geirmundur heljarskinn
leitaði úr þrengslum Dalanna
norður á Strandir að auknu
landrými. Þarna hafa þær háð
sína baráttu við einangrun og
miskunnarlaus náttúruöfl, sem
hafa mótað þær og merkt.
Harðir, miskunnarlausir vet-
ur með langvinnum hríðarbylj-
um, snjóalögun, hamförum.hafs-
ins og ískrandi náhljóðum hafs-
sins gerði Hornstrendinga þög-
ula og innibyrgða, seina til þess
að blanda geði við guma. Þeir
urðu stórbrotnir í skapi og hátt-
um, lausir við kveifarskap, ef
þeir ekki brotnuðu undan álög-
um umhverfisins og urðu brák-
aður reyr, blaktandi strá í gjöm-
ingaveðrum grályndrar náttúru.
En fæstum fór svo. Þeir sbap-
minnstu hertuist til þanmikillar
seiglu og urðu ósigranlegir þol-
endur harðréttis og hörmungar.
j Þeir urðu einlægir trúmenn og
dýrkendur drottins píslanna í
Passíusálmum og hugvekjum,
urðu samþolendur hans og þakk-
látir því hlutskipti, að Mða mik-
ið.
En þeim harðgerðari var þján-
ing allsleysisins ekki eins kært
hlutskipti, þótt þeir játuðu til-
gang þess með vörunum og tár-
uðust í kvöldhrifningu undir
túlkun sálmanna á hamingju
hrifamikil í senn, og sögulegt
gildi hennar að sama skapi, því
að sóknin í björgin er nú komin
í nýtt horf, og hverfur, ef til vill,
algerlega úr sögunni innan fárra
ára. Átakanlegur er sá þáttur
þessarar áhrifamiklu lýsingar
(“Hönd bjargsins”) í harðvítugri
baráttu Hornstrendinga við
björgin, sem segir frá slysförum
í veiðiferðum, og hefir þar marg-
ur hraustur drengur látið Mfið,
því að bjargið þyrmir engum.
Lokaþáttur bókarinnar heitir
“Dimma og dulmögn” og lýsir
fyrst í gagnorðu forspjalli forn-
eskju og galdratrú á Vestfjörð-
um, en hefir annars inni að
halda þjóðsögur og þætti, og er
að þeim fróðleiksfengur, ekki
síst þeim sögnum, niíu talsins,
sem hvergi hafa birtst áður, en
þær eru eftir handriti og frá-
sögn Guðmundar Sigurðssonar,
fyrrum kaupmanns á Látrum í
Aðalvík, sem er heimildarmað-
íur höfundar um aðrar frásagn-
ir í ritinu. Annars eru flestar
þjóðsögumar og þættirnir, sem
margt annað í bókinni, eftir frá-
sögn móðurföður höfundar,
Guðna Kjartanssonar, bónda í
Hælavík, enda er bókin tileink-
uð minningu hans.
Bókin, sem er mikið rit að
vöxtum (324 bls.), er hin vandað-
asta að öllum frágangi, prýdd
mörgum mjög góðum manna. og
landslagsmyndum, og hefir Finn-
ur Jónsson alþingismaður tekið
hinar sáðarniefndu. Þá eykur það
á gildi hennar að henni fylgja
heimildaskrá, nafna- og hug-
takaskrá, sem Jónas Rafnar yfir-
læknir í Kristnesi hefir samið,
og nákvæmt efnisyfirfit.
Að lokum skal þess getið, að
einn Vestur-lslendingur kemur
sérstaklega við sögu í bókinni,
en það er Jón Friðfinnsson
Kjernested, sem var heimilis-
kennari á Hesteyri veturna 1884
—1887, gaf út skrifað blað, stofn-
aði lestrarfélag, og vann með
þeim hætti að því að vekja menn
lands mun mörgum kærkominn
lestur; sérstaklega má hún vera
Austfirðingum öllum góður
fengur, og þá er ræktaritilfinn-
ingin til átthaganna illa farin að
sljófgast í brjósti þeirra hlýni
þeim eigi um hjartarætur við
lesturinn.
Helgi Valtýsson rithöfundur,
sem árum saman hiefir ótrauð-
lega barist fyrir varðveizlu og
aðhlynningu hreindýranna á fs-
landi, hefir samið bók þessa, og
hefet hún á ferðasögum hans og
félaga hans á fyrrnefndar bæki-
stöðvar hreindýranna austur-
lands haustið 1939, vorið og
hausltið 1943 og sumarið 1944,
en dvalanstöðvar hreindýranna
eru á svonefndum Kringilfiárr-
ana, milli Jökulsár á Brú að
austan og Kringilsár að vestan
og norðan og upp að rótum
Vatnajökuls.
Eru þessir ferðaisöguþættir
Helga prýðiiega ritaðir, stíllinn
hraður og litbrigðarfkur; er þar
brugðið upp lifandi myndum af
-hreindýrunum, þessum frjáls-
legu og tilkomumiklu fjalladýr-
um, og háttum þeirra, og þá eigi
síður af heimkynnum þeirra,
sjálfum öræfunum, í allri hrika-
dýrð þeirra og víðfeðmi. Lýsir
það sér fagurlega í upphafsorð-
um bókarinnar:
“Öræfin eru faðmvíð og fjalla-
blá. Kyrrð þeirra gerir þig hljóð-
an og hlustandi. Þar skilurðu
flutt til landsins seint á 18 öld,
°S fjölgaði ört og breiddust út,
einkum þó á Norður- og Austur-
'landi. Eru og í þessum kafla bók-
arinnar ýmsar hreindýrasögur
úr Múlasýslum, flestar skráðar
af Halldóri Stefánssyni forstjóra
ií Rleykjavík og fyrrverandi al-
þingismanni, sem látið hefir sér
umhugað um vernd hreindýr-
anna.
Kemur þá að raunaþættinum
í sögu íslenzku hreindýranna,
gegndarlausu drápi þeirra árum
saman, að viðbættu hruni þeirra
úr hungri á hörðum árum, svo
að við lá, að þau eyddust alger-
lega. Er sú raunasaga sögð í
þriðja kafla bókarinnar. Þar er
einnig ljóslega og ítarlega lýst
hreindýraveiðum og sagt frá
ýmsum hinum kunnustu hrein-
dýraskyttum, og er að því öllu
mikill fróðleikur.
Góðu helli, eru hreindýrin nú
alfriðuð síðan haustið 1939, er
alþingi samþykkti tillögur Helga
Valtýrssonar um eftirfit með
dýrunum og varðveizlu þeirra.
Hefir þeim og fjölgað á síðustu
árum, og spáir það góðu um
framtíðina, ef viturlega og vel
er á þeim málum haldið. Gerir
Helgi í þessari bók sinni ýmsar
merkilegar frekari ti-llögur við-
víkjandi vernd, viðhaldi og hag-
nýtingu hreindýrastofnsins í
landinu. Má og ætla, að þessi bók
verði til þess að glæða áhuga
Heimdall til fullnustu. Hug- manna fyrir verndun þeirrar
fanginn hlustarðu á andadrátt
þinnar eigin sálar, sem þú hefir
gleymt árum saman. Hér skyn-
jarðu fyrst ómælis-víðáttu anda
þíns, og þú stendur kyrr og undr-
andi í djúpri þögn og óumræði-
legri lotningu fyrir guðdómi
sálar þinnar. — Fjarlægðin,
fjallabláminn, jökulbungan
mikla, reginniður kyrrðarinnar,
— allt þetta speglast og endur-
ómar undir hvolfþökum sálar
þinnar, sem spanna himin og
jörð, allt sjónarsvið anda þíns.
Og sjálfur rennur þú sem söng-
klökkur, ómandi strengur inn í
þagnarþunga geimvídd Guðs og
verður eitt með henni.”
Niðurlagsorð inngangsins, sem
ritaður var á vestur-Jöræffum
dagana 28. maí til 5. júni 1943,
bera sama vitni hjartagróinni
aðdáun höfundar á töfrum ís-
ilenzkra öræfa og ást hans á við-
fangsefni sínu.
”Hreindýrin eru léttstig og
hljóð eins og öræfanáttúran
sjálf. Þaðan eru þau úr jörðu
runnin, og þangað hverfa þau
aftur. Þau eru orðin órofa þátt-
ur öræfanna og gæða þau hioldi
klæddum persónuleik og sér-
kennilegu, unaðsfögru líifi. Þau
eru ráshvikull andi öræfanna.
Fegurðarauki þeirra og dásam-
ieg prýði! —
Hér eru heimkynni hreindýr-
anna austanlands. 1 þessum
ifaðmvíða fjallahring hafa þau
lengi átt heima. Og héðan munu
þau á ný dreifa sér út um öræfi
Islands, er þeim fjölgar að ráði!
Um langa hríð hefir hjörðin á
Vesturöræfum átt friðland og
sumarhaga í Kringilsárrana, í
skjóli jökla og jökulelfa, all-
“fögru öræfahjarðar” og aukn-
ingu hennar.
Helgi Valtýrsson hefir, eins og
þegar er sagt, samið lesmál bók-
arinnar, og gert það af mikilli
prýði. En meðhöfundur hennar
er Edvard Sigurgeirsson, ljós-
myndari á Akureyri, sem tók
hinar mörgu ágætu myndir, er
prýða hana; var hann með í
öllum ferðunum, myndaði hrein-
dýrin og kvikmyndaði, og hafði
það aldrei verið áður gert á Is-
landi. Auka myndimar stórum
á gagnsemd og glæsileik þessar-
ar bókar, sem að öðru leyti er
einnig frábærfega vel og fallega
úr garði gerð. Einkum eru lit-
prentuðu myndirnar af hrein-
dýrunum og öræfa-umhverfi
þeirra skiínanöi fallegar. Mun
mörgum lesandanum, eins og
þeim, sem þetta ritar, verða sér-
staklega starsýnt á heilsíðu-
myndina, Kringilsárrana”,
sem einnig er forsíðumynd bók-
arinnar, þar sem Snœfell nís í
baksýn í allri fegurð sinni, “sól-
skinshvítt og sumarblátt”.
Alþingishátíðin 1930,
eftir próf. Magnús Jónsson er
íslendingum kærkomin vinagjöf.
1 bókinni er yfir 300 myndir og
frágangur allur hinn vandaðasti.
Fæst bæði í bandi og óbundin.
Verð í bandi $20.50 og $23.00,
óbundin $18.50.
Bjömssons Book Store
702 Sargent Ave., Winnipeg
VTÐ KVIÐSLITI
Til linunar, bóta og stvrktar
•eynið nýju umbúðirnar, tpviu
lausar. Stál og sprotalausar. —
Skrifið: Smith Manfg. Companv,
þjáningarinnar. Þeir vom aðltil framfara og andlegs þroska. langt úr alfaraleið. Þar er nú Popt. 160, Preston, Ont.