Heimskringla - 23.02.1949, Blaðsíða 2

2. SIÐA
HEIMSKHINGLA
WINNIPEG, 23. FEBR. 1949
Ræða Thor Thors
sendiherra lslands í Bandaríkjanum og Canada, flutt
á árshátíð þjóðræknisdeildarinnar Frón á Marlborough
hótelinu í Winnipeg, 22. febrúar, 1949.
Góðir íslendingar:
Ég vil fyrir hönd konu minnar og mín endurtaka
þakkir' okkar til þjóðræknisfélags íslendinga í Vestur-
heimi fyrir það að okkur var gefinn kostur á að mæta á
þessu þrítugasta ársþingi þjóðræknisfélagsins. Ég vil
ennfremur láta í ljósi ánægju okkar yfir því að vera
gestir hér í kvöld á íslendingamóti deildarinnar FRÓN.
Nafnið FRÓN veldur því, að okkur finnst við vera heima
hjá okkur. En það þarf ekki nafnið til, því að þótt 10 ár
séu liðin frá því að við sameiginlega vorum gestir íslend-
inga hér í Winnipeg, þá eigum við svo margar og kærar
endurminningar, sem við alltaf höfum haft ánægju af
að rifja upp. En þessa dagana njótum við þess, að sjón
verður aftur sögu ríkari, er við dveljum enn á ný í hópi
gamalla og góðra persónulegra vina, og hittum auk
þess marga nýja og trygga vini íslands og íslenzku
þjóðarinnar. En því skal heldur eigi neitað að margra
góðra vina er nú saknað, þeirra er við eignuðumst, er
við vorum hér síðast á ferð, en að heilsast og kveðjast
það er lífsins saga, og margt skeður á skemmri leið en
heilum áratug. Þótt við eigum að baki að sjá^mörgum
góðum íslandsvini, þá er það von og trú íslenzku þjóð-
arinnar, að hér sem annarsstaðar í sögu okkar
fámennu þjóðar, komi jafnan maður í manns stað. Hið
mikla Grettistak ykkar, sem nú er einnig haldið hátíð-
legt í samabndi við þetta þrítugasta ársþing, bendir
einnig til að svo sé, bendir til að áfram liggja sporin.
Ég á hér auðvitað við stofnun kennslustóls í íslenzkum
fræðum við Háskóla Manitobafylkis. Það afrek ykkar ber
í senn vott um rausn ykkar og stórhug annarsvegar, en
hinsvegar um órjúfandi tryggð ykkar og ást á menn-
ingu feðra vorra og tungu, sem verið hefir íslenzku þjóð-
inni um allar aldir guðleg móðir. Við skulum vona það,
að þessi ræktarsemi ykkar megi bera verðskuldaða
ávexti, og að Háskólinn í Manitobafylki megi verða nýtt
höfuðvígi íslenzkrar menningar og íslenzkrar tungu.
Við skulum vona, að þar megi fólk af íslenzku bergi
brotið endurlífga tengsl sín við þau verðmæti, sem voru
feðrum þeirra og mæðrum kærust, og gáfu þeim styrk
til að mæta og sigrast á erfiðleikum lífsins í harðri sam-
keppni stórra þjóðfélaga, þar sem íslendingar komu
fáir og smáir, en hófu sig til vegs og virðingar. En það
er eigi aðeins að fólk af íslenzkum ættum geti sótt
menntun sína til Háskólans í Manitoba, heldur ætti
einnig fólk íslenzkrar ættar frá hinu mikla nágranna-
landi ykkar, Bandaríkjunum, að njóta góðs af framsýni
ykkar. Háskólinn í Manitoba ætti að verða miðstöð ís-
lenzkra fræða erlendis, og standa í stöðugu og öflugu
sambandi við Háskóla íslands, en það er okkur íslend-
ingum metnaðarmál, að Háskóli vor geti orðið hin
öfluga miðstöð norrænna fræða.
Ég gat þess áðan, að það væru 10 ár síðan við hjón-
in sameiginlega heimsóttum þessa höfuðborg íslands
í Vesturhe.imi. Við það tækifæri gafst mér kostur á að
skýra nokkuð frá þeirri þróun og þeim framförum, sem
áttu sér stað heima á íslandi aUt fram að upphafi hinn-
ar hryllilegu heimsstyrjaldar, er skall á þá skömmu
síðar. Þjóðin var þá á öruggri og markvissri framfara-
leið. Við vorum þá enn í sambandi við Danmörku. Kon-
ungur Danmerkur var konungur íslands, og ísland fór
ekki með sín eigin utaríkismál. Rúmlega tveim árum
síðar átti ég þess kost að skýra frá högum íslendinga á
íslendingadeginum á Gimli, 1941. Á þeim tveim árum
hafði margt breytzt. ísland hafði þá sogast inn í hring-
iðu heimsstyrjaldarinnar. Brezki herinn hafði dvalið á
íslandi um 16 mánaða skeið, en var á förum, því að ís-
land hafði af frjálsum vilja gjört samning við Forseta
Bandaríkjanna um það, að Bandaríkin skyldu taka að
sér hervernd íslands á meðan á ófriðnum stæði, en hinn
ameríski her hafði þegar tekið landsetu á Islandi. Sam-
bandinu við Dani var í rauninni shtið, því að Danmörk
var hersetin af þjóðverjum, og samband milli íslands
og Danmerkur var af þeim ástæðum útilokað. Frá því
að þessi skýrsla var gefin eru nú liðin l1/^ ár, og stór-
kostlegar breytingar hafa orðið um gjörvallan heim og
á skipun alþjóðamála. Öldurót viðburðanna hefir að
sjálfsögðu einnig náð til íslands á stórfelldan hátt, því
að í síðustu styrjöld hvarf hin aldagamla einangran ís-
lands, sem aldrei kemur aftur. Það er ekki ætlun mín að
rekja rás viðburðanna á undanförnum árum, hvorki á
sviði heimsviðburða né að því er ísland snertir. Ykkur
er það öllum eins vel kunnugt og mér, en ég vil þó leyfa
mér að stikla á stærstu steinunum í sögu og þróun is-
lands á undanförnum árum.
Það bar fagran vott um samheldni íslenzku þjóð-
arinnar, þegar 98% allra atkvæðisbærra manna og
kvenna greiddu atkvæði vorið 1944, og urðu sammála
um að slíta sambandinu við Dani með öllu, svo sem við
höfðum skýlausan rétt til samkvæmt ákvæðum sátt-
málans við Dani frá 1918, og ákváðu að stofna lýc^veldi
á íslandi. Lýðveldið var hið fyrsta stjórnskipulag íslend-
inga, og marga af beztu sonum þjóðarinnar á ýmsum
öldum hafði dreymt um það, að lýðveldið yrði einhvern
fagran dag í skauti framtíðarinnar endurreist á íslandi.
Þessi fagri dagur rann upp hinn 17. júní, 1944, er lýð-
veldið var endurreist á Þingvöllum, og fyrsti Forseti ís-
lands kosinn á Alþingi. Hinu unga lýðveldi var fagnað
af fulltrúum stórveldanna, Bandaríkjanna, Bretlands
Frakklands og Rússlands, og frændþjóðanna frá Norð-
urlpndum. Það vakti fögnuð mannfjöldans á Þingvöll-
um, er heillaskeyti barst frá Kristjáni X, fyrir
vott um stórhug og skilning á
þjóðhöfðingja Islands. Það bar
hinni sögulegu þróun. Nú á hið
unga lýðveldi bráðlega 5 ára af-
mæli. Það er ekki langur tími í
lífi þjóðar, en þessi fyrstu fimm
ár hafa verið full af reynslu og
stórum viðburðum. Afleiðingar
þeirra viðburða eiga enn eftir að
koma fram, en það eru styrjöld-
in, hinn svonefndi friður, og
öldurót og straumhvörf hinna
nýju heimsátaka milli vesturs og
austurs, sem mótað hafa líf hins
unga lýðveldis.
Það var svo tilskilið í her-
verndarsáttmálanum, sem gjörð-
ur var við Bandaríkin í júlíbyrj-
un 1941, að her þeirra skyldi
hverfa brott frá íslandi þegar í
styrjaldarlok. Það var nauðsyn-
legt að gjöra samning við Banda-
ríkin um rekstur hins geysistóra
flugvallar í Keflavík eftir brott-
för hersins. Þessi samningur var
gjörður hinn 7. október, 1946, og
var þar ákveðið, að flugvöllur-
inn, sem kostað hafði tugi millj-
óna króna skyldi eign íslendinga,
en um nokkurt skeið skyldi
Bandaríkjunum heimil afnot
hans í samráði við íslendinga.
Jafnframt var í þessum samningi
ákveðið, að herinn skyldi hverfa
brott frá íslandi innan 6 mánaða,
og varð sú raunin á tilsettum
tíma.
Það var í öndverðum maímán-
uði 1945, að þjóðverjar gáfust
upp fyrir herjum Bandamanna,
og í ágústlok sama ár, neyddust
Japanir til að gefast skilyrðis-
, laust upp. Þungu fargi var létt
af gjörvöllu mannkyninu, og
menn gjörðu sér vonir um frið
og sigur þeirra hugsjóna, sem
þeim hafði verið sagt, að barist
væri fyrir í síðustu styrjöld. En
þótt vopnin hættu að tala, er
friður enn eigi fenginn, og yfir
öllum löndum vofa nú enn á
ný hin þyngstu ský óvissu og ó-
samkomulags milli þeirra, sem
sameiginlega sigruðu, en síð-
an vegast með orðum. Sigur
hugsjónanna skyldi táknast með
stofnun hinna svokölluðu Sam-
einuðu þjóða, sem hófu merki
sitt á loft í október, 1945. En hvað
er um hinar Sameinuðu Þjóðir
og sigur friðarhugsjónanna nú í
dag? Því verður eigi neitað, að
mikill hluti mannkynsins hefir í
bili að minnsta kosti, glatað
trúnni á það, að Sameinuðu
Þjóðirnar geti innt af hendi hlut-'
verk sitt. Því er jafnvel haldið
fram, að það sé ekki til nein
stofnun, sem geti heitið Samein-
uðu Þjóðirnar. Slíkt sé nú í dag
háðsyrði, og menn keppast jafn-
vel við að gjöra gys að stofnun-
inni. Þó er þess að gæta, að enn
eru Sameinuðu Þjóðirnar virk
stofnun, og í henni eiga sæti 58
þjóðir, sem eru fulltrúar fyrir
9/10 hluta mannkynsins. Ýms
þörf starfsemi fer fram í deild-
um Sameinuðu Þjóðanna, svo
sem í fjárhags og félagsmálaráði,
sem á að vinna að bættum lífs-
kjörum og aðstöðu manna til
þess að ná fullri atvinnu og
stuðla að fjárhagslegum og fé-
lagslegum framförum. Ennfrem-
ur á þetta ráð að beita sér fyrir
eflingu mannréttinda og frelsis-
hugsjóna án tillits til kyns, kyn-
þáttar, tungu eða trúarbragða.
Fyrir atbeina ráðsins starfaði um
lagt skeið nefnd að því að semja
yfirlýsingu um mannréttindi,
sem síðar var lögð fyrir Allsherj-
arþingið, sem kom saman í París
í september, s.l. Var þessi yfir-
lýsing samþykkt þar. Hún felur
í sér fagrar hugsjónir um jafn-
rétti allra manna og kvenna um
gjörvallan heim. Hversu mikil-
væg hún reynist veltur algjör-
lega á því, hvern hug þjóðirnar
hafa á því að koma hugsjónun-
um í framkvæmd. Skorti vilj-
ann til þess, verður þessi yfir-
lýsing ekkert annað en fögur
orð, sem aldrei ná að verða að
raunveruleika. Af öðrum þýðing-
armiklum deildum Sameinuðu
Þjóðanna má nefna uppeldis-
vísinda- og menntastofnunina
(UNESCO). Þessi deild vinnur
gott starf á sviði menningarmála.
j Þá má nefna alþjóðaheilbrigðis-
! málastofnunina, alþjóðavinnu-
mála-stofnunina, alþjóðaflug-
! mála-stofnunina, matvæla- og
; landbúnaðar-stofnunina, al-
þjóðagjaldeyrissjóðinn og al-
þjóðabankann. Allt eru þetta
sjálfstæðar deildir innan Sam-
einuðu Þjóðanna, sem vinna
mikilvægt og gott starf, en fólk
gleymir þessum deildum Sam-
einuðu Þjóðanna og aðal athygl-
in beinist að Allsherjarþinginu
og Öryggisráðinu, þar eru skæð-
ustu deildurnar háðar. Það er
ljóst, að Sameinuður Þjóðirnar
byggjast fyrst og fremst á sam-
vinnu stórveldanna. Vegna þess
að sú samvina er ekki fyrir
hendi, eru að heita má öll hin
stóru, pólitísku mál, sem fyrir
Sameinuðu Þjóðirnar hafa verið
lögð meira og minna óleyst. Það
hefir orðið alvarlega og ískyggi-
lega ljóst á tveim síðustu þing-
um hinna Sameinuðu Þjóða,
jafnvel miklu ákveðnar og
greinilegar en á fyrri þingum,
að Allsherjarþingið engu síður
en Öryggisráðið er ráðstefna
stórveldanna. Þar tefla þau fram
skoðunum sínum og dæma hik-
laust og vægðarlaust um mestu
vandamál nútímans. Það er
raunalega eftirtektarvert hversu
ræðurnar á síðustu þingum eru
sneyddar allri diplómatiskri
kurteisi. Beinar aðdróttanir og
þyngstu ásakanir fjúka milli
borða, og oft virðist sem bilið
milli stórveldanna tveggja
Bandaríkjanna og Rússlands, sé
óbrúanlegt. Það varð sérstaklega
ljóst á þinginu í París, að þjóð-
irnar skiptust eftir aðstöðu til
austurs og vesturs, og í flestum
málum varð raunin sú, að álykt-
anir voru afgreiddar með frá
45—52 atkvæðum gegn 6 atkvæð-
um, þeim er Rússland ræður yf-
ir, en það eru 3 atkvæði Ráð-
stjórnarríkjanna, atkvæði Pól-
lands, Yúgóslavíu og Tékkosló-
vakíu. En framkvæmd þeirra
tillagna, sem samþykktar hafa
verið, jafnvel með þessum stór-
kostlega meiri hluta, verður oft
harla erfið, þar sem gjörsamlega
skortir samvinnu af hendi Ráð-
stjórnarríkjanna. Þess ber enn-
fremur að gæta, að mörg stærstu
deilumálin verða að koma fyrir
Öryggisráðið, og þar geta Ráð-
stjórnarríkin ætíð beitt neitun-
arvaldi sínu.
Eins og kunnugt er, gjörðist
Island þátttakandi í stofnun
hinna Sameinuðu þjóða hinn 19.
nóvember, 1946. Fulltrúar Is-
lands hafa því setið á þrem Alls-
herjarþingum. Að heiman hafa
komið forvígismenn stjórnmála-
flokkanna, og tel ég, að það sé
íslenzkum stjórnmálamönnum
mikill fengur að þreifa á slagæð
alheimsstjórnmálanna, og vinna
að störfunum, þar sem atburð-
irnir ske, þar sem leiðtogar stór-
þjóðanna leggja málstað sinn
fyrir þenna dómstól þjóðanna,
og þar sem sérhver þjóð verður
að kveða upp sinn dóm, og þar
með taka á sig ábyrgð á því sem
verða skal á sviði heimsviðburð-
anna. Sjálft Allsherjarþingið er
byggt á _ þeirri lýðræðislegu
hugsjón, að hver smáþjóð skuli
hafa atkvæði á við stórveldi, líkt
og smælinginn í lýðfrjálsu landi
hefir eitt atkvæði á við hinn
voldugasta þegn sama þjóðfé-
lags. Atkvæði Island gildir því
á Allsherjarþinginu til jafns við
atkvæði Bandaríkjanna feða
Rússlands. Okkur ber því vel að
vanda hvert fótmál, en því verð-
ur eigi neitað, að á slíkum þing-
um er oft erfitt fyrir minnstu
þjóð heimsins að kunna fótum
sínum forráð. Sú spurning heyr-
ist stundum heima hversvegna
við íslendingar séum að taka
þátt í þessu alheimsstarfi. Því er
til að svara að ég hygg, að inn-
ganga íslands í hinar Sameinuðu
Þjóðir hafi verið óhjákvæmileg
og æskileg sem síðasta sporið í
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar.
Urvals
vindlinga
tóbak
Vegna þátttökunnar í Samein-
uðu Þjóðunum er ísland nú við-
urkennt af alheimi sem fullvalda,
sjálfstætt lýðveldi. Hvað sem
framtíðin kann að bera í skauti
sínu um örlög Islands og annarra
smáþjóða, þá er það óhagganleg
staðreynd, að í dag njótum við
viðurkenningar alheims sem
sjálfstæð þjóð. Stæðum við utan
samtaka hinna Sameinuðu þjóða,
er ekki að efa það, að einhverjir
yrðu til þess að véfengja þá að-
stöðu okkar.
Þeir sem gjörast dómarar og
telja, að hinum Sameinuðu Þjóð-
um sé ekki lífs auðið, gleyma
því oftast að samtökin eru ung
og þessvegna veik. Þeir gleyma
því líka, að Sameinuðu Þjóðun-
um var ekki ætlað að skapa frið-
inn. Stórveldin áttu að semja
frið, en Sameinuðu Þjóðirnar
skyldu viðhalda friðnum. En
vegna þess, að þessi alheims
samtök eru enn ekki orðin nógu
sterk, hafa ýmsar þjóðir hneigst
að því að stofna bandalög sín á
milli, þannig hafa Bandaríkin og
öll ríki Suður-Ameríku stofnað
með sér varnarbandalag fyrir
mestan hluta vesturheims. Nú er
þessa dagana mjög mikið rætt
um hinn nýja Atlantshafssátt-
mála, sem Bandaríkin, Canada,
Bretland, Frakkland, Holland,
Belgía og Luxembourg semja um
sín á milli þessa dagana. Stofn-
un slíkra bandalaga er beinlínis
ráðgjörð í 51. grein sáttmála
hinna Sameinuðu Þjóða. Þar seg-
ir: “Engin ákvæði þessa sátt-
mála skulu takmarka hinn órjúf-
anlega rétt ríkis til sjálfsvarnar,
eitt sér eða með öðrum ríkjum.”
Ennfremur segir í 52. grein: “í
þessum sáttmála eru engin þau
ákvæði, sem útiloka að gera
megi svæðissamning eða stofna
svæðistofnun til meðferðar á
málum til varðveizlu heimsfrið-
ar og öryggis.” í heimsblöðunum
er mjög rætt um það, að fleiri
ríkjum verði boðin þátttaka í
hinu fyrirhugaðavAtlantshafs-
bandalagi. Einkum hefir verið
talað um Noðurlöndin þrjú, Dan-
mörku, Noreg og Svíþjóð. Enn-
fremur er oft á það minnst, að
Islandi verði boðin þátttaka. Ég
skal ékki fara inn á þá hálu braut
að spá neinu um það, hvort ís-
landi verði formlega boðin inn-
ganga, og hverri meðferð það
mál mundi sæta. Fyrst verðum
við að vita hvað í slíkum sátt-
mála mundi felast, en það er al-
veg víst, að Islenzka þjóðin vill
ekki, að erlendur her dvelji í
landi voru á friðartímum, og ís-
lendingar geta sjáfir ekki tekið
þátt í hernaði. Hitt er annað mál,
að hlutleysi smáþjóðar, sem ligg-
ur mitt áhernaðarsvæðunum, er
á styrjaldartímum dauður bók-
stafur liðins tíma. Heimurinn er
orðinn svo lítill vegna flugtækni
og stórvirkra og fljótvirkra
morðvéla, að ef til ófriðar kæmi
yrði á skammri stundu alheims-
bál. En um Atlantshafssáttmál-
ann er það að segja, að Islending-
JUMBO KÁLHÖFUÐ
Stærsta kálhöfðategund sem til er,
vegur 30 til 40 pund. óviðjafnanleg
í súrgraut og neyzlu. Það er ánægju-
legt að sjá þessa risa vaxa. Árið sem
leið seldum vér meira af Jumbo kál-
höfðum en öllum öðrum káltegund-
um. Pakkinn 10é, únza 800 póstfrítt.
ar finna til náins skyldleika síns
við lýðræðisríkin eins og Banda-
ríkin, Canada og Bretland, að
það hlýtur að vera ljóst, að í
ófrið verðum við að leita skjóls
einhvers þess, sem mátt hefir til
að vernda okkur, og við munum
eðlilega kjósa vernd vina vorra,
sem við treystum bezt og eruih
skyldastir.
Góðir áheyrendur: Ég hefi verið
að leitast við að skýra fyrir ykk-
ur ýmsa helztu stjórnmálavið-
burði á lífi íslenzku þjóðarinnar
á undanförnum árum. Nú vil ég
með nokkrum orðum reyna að
skýra fyrir ykkur hvernig við
höfum leitast við að nota að
minnsta kosti nokkuð af tekjum
stríðsáranna til þess að búa í
haginn fyrir framtíðina og gjöra
landið byggilegra.
Við höfum haldið áfram á
þeirri braut að taka rafmagnið í
okkar þjónustu, og láta það færa
æ fleiri og fleiri landsmönnum
Ijóst og hita. Þrátt fyrir gífur-
lega erfiðleika stríðsáranna við
útvegun véla, sem urðu að koma
frá Bandaríkjunum, til nýrra
rafstöðva, tókst þó á stríðsárun-
um að beizla til viðbótar 12000
hestöfl úr kynjakrafti fossanna.
Rafstöðvarnar voru auknar í
Reykjavík, á Akureyri, og á Sig-
lufirði. Nú er svo komið, að við
höfum alls virkjað um 50,000
hestöfl, en ennþá er af nógu að
taka, því alls munu fossar vorir
búa yfir auðlegð um fjögra millj-
óna hestafla. Rafmagn nær nú
til um 90,000 manns á íslandi, eða
um 70% af þjóðinni. Alls eru
46 virkjanir víðsvegar um land-
ið.
Ykkur er öllum kunnugt um
það, hvernig við á síðari árum
höfum einnig tekið heita vatnið í
þjónustu landsmanna. Gróður-
hús auka stöðugt framleiðslu
sína af grænmeti, blómum og
ávöxtum/ Sundlaugar, sem hit-
aðar eru með laugavatni eru nú
um 80 víðsvegar um landið. En
þýðingarmest á þessu sviði er
hitaveítan í Reykjavík, sem loks-