Heimskringla - 28.12.1949, Blaðsíða 2

2. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 28. DES. 1949
íjeimskringla
(StofnuO 18Sg)
Eemui út á hverjum mlðvlkudegl.
Eigendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg — Talsimi 24 185
VerO blaOsina er $3.00 árgangurinn, borgist fyrlrtram.
Allar borganir sendist: THE VIKING PRESS LTD.
öll viOskiftabréf blaOinu aOlútandi sendist:
The Viking Press Limited, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritatjóri STEFAN EINARSSON
Utanáakrift til ritgtjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA, 853 Sargent Ave., Wlnmpeg
Advertising Manager: P. S. PÁLSSON
"Heimskringlo" is published by THE VIKING PRESS LIMITED
and printed by VIKING PRINTERS
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Telephone 24 185
Kafli úr bréfi frá Mars Baumgardt til ritstjóra
The Monthly Evening Sky Map
Lauslega þýtt aí Árna S. Mýrdal
Authorlzed as Second Class Mail—Post Office Dept., Ottawa
WINNIPEG, 28. DES. 1949
Liðið ár
Við lok ársins 1949, er útlitið alt annað en ákjósanlegt í við-
skiftum. í>að mun þó til sanns vegar mega færa að kaup ársins í
heild verði ekki fjarri, eða ósambærileg við það, sem þau voru árið
áður. Jólaviðskiftin munu hafa verið nálega eins mikil og árið
1948. Hitt leyndi sér ekki, að almenningur virtist talsvert varkárari
nú með hvað hann keypti, en undanfarin ár. Hvað atvinnu áhrærir,
hafa aldrei eins margir og nú haft einhverja sýslu með höndum.
Samt var tvo þrjá síðustu mánuði ársins farið að bera á atvinnuleysi
í vissum fylkjum. Atvinnu-rekendur höfðu hægt á sér vegna vand-
ræðanna, að selja til landa, sem fall gjaldeyrisins lék verst.
Útlitið versnaði þó ekki til muna fyr en s. 1. viku, er Bretar
neituðu að endurnýja samninga sem áður voru í gildi, fyrir árið
1950. Breta skorti fyrst og fremst doLlarinn, en auk þess gátu
þeir fengið vöruna ódýrari nær sér, en frá Canada. Þetta var þó undrunarverð
ekki verðhækkun hér að kenna, heldur verðfalli pundsins.
Öll matarframleiðsla í Canada beið við þetta hinn mesta
hnekki. Fulltrúar bænda fóru undir eins fram á það við sambands-
stjórnina, að hún greiddi úr ríkissjóði hallann á verði vörunnar.
Mr. Gardiner, akuryrkjumálaráðherra, gretti sig við þessu. En
þar sem þetta hafði áður átt sér stað á grófara korni, kartöflum,
eplum og smjöri, að verðhallinn væri greiddur úr ríkissjóði, verður
nú varla hjá því komist. Samningarnir um þetta gilda til 31.
marz 1950. Að þeir verði endurnýjaðir með tilliti til nýs verðfalls
á vöru þegar þing kemur aftur saman, er mjög líklegt.
Matvöruframleiðsla í Canada, er svo mikilvægt efnahagsskil-
yrði, að bíði hún halla, leiðir af því tilfinnanlegan hnekkir fyrir
þjóðlífið í heild sinni. Þetta verðfall á henni, kemur að vlsu ekki
fyllilega fram fyr en með komandi árs uppskeru. En komi ekkert
fyrir fram að þeim tíma, sem ekki er líklegt, nema Canada rjúki í að
stráfella peninga sína, mun viðskiftatap þetta gera hér illa vart
við sig.
Sala héðan til Bandaríkjanna jókst að vísu um 34 miljónir dala
fyrsta mánuðinn eftir að dollarinn var lækkaður. En Canada hélt
áfram að kaupa efns mikið eða jafnvel meira en áður frá Banda-
ríkjunum svo hagur af þessu, er ekki ábærilegur ennþá. Kaup
Canada voru fyrsta mánuðinn eftir að dollarinn hér féll um 10
miljónum dala hærri en áður.
Borgurum þessa lands, sem mest ofbýður hvað Bretland (og
ísland mætti einnig segja) greiðir úr ríkissjóði með vörum, sem
það selur, fer nú senn að koma þetta kunnuglega fyrir, þar sem
hér er verið að taka upp sömu stefnuna og þar. En þetta er ekki
eins nýtt hér og margur heldur. Iðnaðarhöldum þessa lands, var
yfir siíðasta stríð, greitt úr ríkissjóði fyrir alt það tap, sem þeir
urðu fyrir vegna hækkandi verðs af hinni miskunnsömu liberal
stjórn. *
Frá viðskiftalegu sjónarmiði hefir á þessu ári, sem er að líða,
því fremur sigið á ógæfuhliðina. Árið kann að eiga einhverjar
bjartari hliðar. En vér hyggjum þær engar vega upp á móti þeirri
einu, sem hér hefir verið nefnd.
EKKI HÁLF ÖLD ENNÞÁ
(Þýtt úr Sat. Night )
Vér getum ekki að því gert, að
kenna í brjóst um blaðið Finan-
cial Post, sem svo árum skiftir
■
virðist hafa lifað í þeirri trú,
að tuttugasta öldin hafi byrjað
1. janúar árið 1900 og að nú sé
hálf öldin liðin 31. desemlber
1949, eða næstkomandi laugard
En jafnvel lakara en þetta er þó
hitt, að blaðið hefir farið til
verks og útbreitt þessa skoðun
á meðal almennings, með því að
fá menn til að skrifa greinar i
blaðið um framfarinnar á fyrra
helmingi aldarinnar, sem auðvit-
að er ekki lokið fyr en 31. des-
ember 1950.
Blaðið Financial Post er á
fertugasta og þrigja ári og því
of ungt til að vita nokkuð af
sjón og raun um deiluna, sem
upp kom 1899 til 1900, út af byrj-
un þessarar aldar. Vort blað
(Sat. Night) sem stofnað var
1887, stendur þar mun betur að
vígi. Málið var unnið af þeim,
sem héldu fram að 19 öldinni
iyki ekki fyr en í lok ársins 1900.
Til þess að sanna hið gagnstæða,
var haldið fram að kristna tíma-
talið hefði byrjað með árinu
Núll, hvenær sem það ár var.
Með því átti að sanna að fyrsti
tugur tuttugustu aldar væri lið-
inn með ártalinu 9 og þannig
hefði það gengið síðan. Gallinn
á þessu er sá, að það hefir ekkert
slíkt núll ár verið til, hvorki fyrir
eða eftir Kristsfæðingu. Fyrsta
ár hins kristna tímabils, var ár-
ið eitt og fyrsta ár tuttugustu
aldar var 1901.
Til vonar og varar höfum vér
spurt sérfróða menn um þetta
(The Astronomer Royal of Great
Britain and The Dominionj ur, norður og suður afstöður, og
Astronomer), sem báðir eru oss' þarna, í stækkunartæki sjónauk-
Að lokinni vígsluathöfninni,
sem var fágæt andleg skemtun
er stóð yfir um tvær klukku-
stundir, fóru gestirnir að týnast
í burtu út úr stjörnuturninum
og innan lítils tíma, að leggja af
stað heimleiðis í langri bílalest
eftir bugðóttum vegi niður fjall-
ið.
Um þrjátíu blaðamönnum og
fáeinum öðrum gestum var boð-
ið að vera eftir. Var eg svo ham-
ingjusamur, að vera meðal þeirra
sem boðnir voru.
Var okkur sagt, að þegar dimt
væri orðið, fengjum við að sjá
Satúrnus og ýms önnur himin-
lungl í sjónaukanum mikla.
Því sem eftir var dagsins vörð-
um við til að skoða sjónaukann
mikla í krók og kring. Var okkur
sýnt meðal annars, hvernig hon-
um mátti snúa austur og vestur
samtímis því sem tvö hundruð
og fimtíu þúsund punda sjónauk-
inn sjálfur var hreyfður norðu'
og suður.
Öðru hverjuj féllu hvor-
tveggja 'hreyfinganna saman og
hvolfþakið mikla snerist hægt
yfir höfðum okkar; var það
og áhrifamikil
sjón.
Eftir unaðslegt samát um
kvöldið, í greniskógarlundi
fjallshlíðinni skamt fyrir neðan
stöðina, komum við aftur saman
í ljósaskiftunum undir sjónauk-
anum mikla.
Edison Hoge, einn af embætt-
ismönnum athugunarstöðinnar
hafði rétt áður lokið við að gera
kvikmynd af framleiðslustig-
um sjónaukans. Skipuðumst við
nú í sæti undir sjónaukanum, er
gnæfði við hið mikla hvolfþak
upp yfir okkur. Var svo ljósvarp-
anum komið fyrir og okkur veitt
sú ánægja, að vera þannig fyrstu
sjónarvottar að nýrri filmu.
Kvikmyndasýningin stóð yfir
um fjörutíu mínútur; var það
óviðjafnanleg nautn, að sitja
þarna og horfa á myndir af tvö
hundruð þumlunga sjónaukanum
líta svo upp sem snöggvast og
sjá hann í reynd og veru í heilu
líki gnæfandi yfir höfðum okk-
ar.
Að skemtun þessari lokinni,
voru hin miklu rennilok yfir
hvolfþaksraufinni dregin til
baka, því nú var orðið dimt af
nóttu, og gátum við því séð
stirndan himininn út um þetta
stórkostlega op alla leið út að
þeim takmökum, sem frá verður
að leggja að nýju í viðleitni
mannsins að sigrast á óendan-
leika rúmsins.
Stjórnarspjöldin, með þeirra
hreyfanlegu skífum og vísum og
klukkutíma, mínutu og sekundu
tölum, eða mælistigum, mínutum
og sekúndum bogamáls, voru
haganlega lýst. Við horfðum á,
meðan stjörnufræðingurinn fann
afstöðu Satúmusar, sneri skíf-
um á tilvísaðan stað og ýtti á tvo
straumrofa.
Hreyflarnir þutu af stað, sjón-
aukinn mikli færðist á tilætlað-
an stað, bæði í austur og vest-
sammála um, að helmingur aldar
sé ekki liðin fyr en við lok árs-
ins 1950. Ætlar Sat. Night þá
mjög viðeigandi að minnast
hálfrar aldarskeiðsins með til
hlýðilegu lesmáli, þó í seinna
lagi sé eftir tímareikningi Fin-
ancial Post.
Margvslega stafað
Á nýju styttuni af Leifi hepna
í St. Paul er nafnið ritað Leif
Erikson, Calder styttan í Reykja-
vík hefir Leifr Ericsson! í
Brooklyn er gata kend við hann
og er nafnið skrifað: Leiv Eiriks-
son Square.
(The Icelandic Canadian)
ans, var Satúrnus 1 allri sinni
dýrð.
Eftir langa og þolinmóðlega
bið, er staðið hafði yfir í tuttugu
ár, var loksins æðsti viðburður
æfi minnar að ské; fanst mér þá,
að geðshræringar mlnar mundu
vera áþekkar þeim, sem Columfo-
us hefir hlotið að komast í, þegar
hann sá fyrst land, og sem Gal-
elíó hefir kent, þegar hann
horfði í fyrsta sinn upp í stjönu-
bjartan himininn gegnum hinn
ný-uppfundna kíkir sinn.
Ýfirstjörnufræðingur stöðinn-
ar sagði mér, að stækkunin, sem
notuð væri við þetta tækifæri.
væri sjö hundruð föld, stækkun-
armagn sem sjaldan væri notað
jafnvel á stærstu sjónaukum, að
þessum undanteknum.
Að segja, að sá sem hefir haft
áhuga á stjörnufræði frá barn-
æsku, og verið viðstaddur kvöld-
ið sem sexbíu þumlunga og
hundrað þumlunga sjónaukarnir
á Mount Wilson voru sýndir í
fyrsta sinn, hafi verið knúður til
að beita öllum kröftum til að
kæfa niður geðshræringar sínar
er engin ofsögn.
Mikilvægasta stundin var
komin, þó mér væri vel kunungt
um útlit Stúrnusar og sæi ekki
að hann gæti verið mjög frá-
bugðinn því sem hann virtist í
hundrað þumlunga sjónaukan-
um á Mt. Wilson, var eg samt ó-
viðbúinn því, sem fyrir augað
bar.
Ekki er svo að skilja, að Sat-
urnus líti nokkuð öðruvísi úb,
þótt mynd hans væri stækkuð
sjö hundruð sinnum, hann sýnd-
ist að vísu stór og nálægt manni,
var hann að sjá sem tíu þuml.,
fyrirmynd séð í tuttugu þuml.,
fjarlægð.
Það sem mest vakti undrun
mína, var hin afskaplega birta.
Satúrnus sýndist svo bjartur, að
það var eins og að horfa á fullt
tungl í venjulegum sjónauka. —
Maður gat séð endurskínið af
birtu plánetunnar á auga þess,
sem í stækkunartækið horfði.
Sökum þes, að brennivídd hol-
spegilsins er svo mikil, varð að
búa til sérstakt stækkunartæki;
brennivídd þess virtist að vera
um sextán þumlungar. .
Venjuleg stækkunartæki, slík
sem notuð eru í miðlungssjón-
aukum, hafa brennivídd frá ein-
um þumlungi til eins fimta úr
þumlungi, með slíkri stækkun í
þessum sjónauka, hefði einung-
is lítill hluti af yfirborði jarð-
stjörnunnar og hrings hennar
sést.
En eins og var, skar Satúmus
í augun frá holspeglinum í
heilu líki, með þremur tunglum,
fjórum sinnum skærari en hann
hafði nokkurn tíma áður sést;
það var sjón sem aldrei fyrnist.
Og enn voru skífurnar á
stjórnspjaldinu færðar og tveim-
ur straumrofum lokað, og þar
með hreyflar settir í hreyfingu
og þegar sjónaukinn nam stað-
ar, og lítið var í stækkunartæk-
ið, var sem að horft væri á
stjörnusprenging.
Var þetta stjörnuþyrpinginn
mikla í Herculles, þyrping þessi
sem er í þrjátíu og sex þúsund
ljósára fjarlægð frá jörðu, var
sjón, sem vert var að sjá. Með
sjö hundruðfaldri stækkun sást
aðeins miðhluti þyrpingarinnar.
En í stað ofurlítilla skærra ljós-
díla, eins og þeir virðast í venju-
legum sjónaukum, var hér þyrp-
ing ljómandi stjarna, er skinu
eins skært og Vega, séð með ber-
um augum.
Stjörnufræðingarnir höfðu
haft erfiðan dag, þar sem þeir
höfðu veitt nærhæfis þúsund að-
komendum og glæsilegum hóp
frægra gesta; með þakklæti fyr-
ir minnisstætt kvöld, kvöddum
við á meðan hvolfþakið mikla
snerist í kring, þar til þakraufin
Víssi til norðurs og hin trölls-
legu augnalok lukust aftur og
tóku á sig náðir.
Þá út var komið, sáum við
stjörnubjartan himininn, er skein
með þvílíkri fegurð, að maður
gat ekki annað en numið staðar
af undrun og aðdáun sökum þess,
að við, sem verðum að búa innan
um borgarljósin, njótum sjaldan
slíkrar sjónar.
Vetrarbrautin rétt snerti sjón-
deildarhringinn í austri, Venus
lágt á vesturlofti, var ennþá
bjartari en nokkur önnur sýnileg
stjarna um þann tíma nætur, og
mergð daufra stjarna, er sjást
aðeins endrum og sinnum, hálf-
vegis yfirgnæfðu hin alkunnu
stjörnumerki.
Og þarna nutum við annarar
hálfstundar skemtunar með kík-
um er ætlaðir eru fyrir bæði aug-
un.
Stjörnuskýin í vetrarbrautinni
líktust ljósmyndum þeim, er E.
E. Barnard hefir tekið, opnar
og lokaðar þyrpingar voru auð-
séðar ,og rétt fyrir austan sporð-
drekamerkið voru þrjár þyrping-
ar sýnilegar í senn í kíkjum þess-
um.
Hin lokaða og afskaplega stóra
hnattmyndaða þyrping, Onega
Centauri, var í hádegisbaugsstað
og frá hnattbreidd Palomar, er
hún töluvert fyrir ofan sjón-
deildarhringinn.
Þeir, sem með mér voru, höfðu
aldrei séð þyrping þessa fyr,
nema á sólkerfamyndum á hvolf-
þakki Plenetarium byggingar-
innar í Griffith Park í Los Ang-
eles, svo þetta jók eigi lítið við
áhrif minnisstæðs dags.
Samanlögð áhrif viðburða dags
ins virtust að vera þau, að við
höfðum komist í náið samband
við eitthvað fjarskalega mikið,
eitthvað, sem benti á veruleika
langt fyrir ofan og fram yfir ó-
merkilegar athafnir lítilvægra
manna.
Mér láðist að geta þess, að
sjónaukinn mikli hefir verið
nefndur “Hale Telescope”, eftir
Dr. George Ellery Hale — dáinn
fyrir nokkrum árum —, er stofn-
aði Mount Wilson Observatory
og var upphafsmaður að tvö
hundruð þumlunga sjónaukan-
um.
Svo það er “The Palomar
Mountain Observatory,” og “The
Hale Telescope”.
Palomar þýðir dúfnaskýli, því
fyrrum var mikið af viltum dúf-
um á fjallinu.
ENN UM WELLS
sínum til fjarlægs fullkomu-
leiks. Wells var á því skeiði í
hugsana framþróun að trúin á
tilveru skaparanns var honum
lífsnauðsynleg og óhjákvæmileg.
Eins og fyrr er vikið að, mun
hann á seinni árum hafa með öllu
strikað yfir Guð sem skapara og
stjórnara heimsins, og hafnað
öllum trúarbVögðum.
Það verður ekki hjá því kom-
ist, fylgi hugsun máli í þessum
efnum, að Wells, sem aðrir, var á-
fram um að samræma alvizku og
ófullkomleik. Með sköpun manns
ins, segir hann, vissi Guð í al-
vizku sinni, hvað framundan lá,
og um leið og þetta er viður-
kennt, er heimurinn, orðin ósálf-
rátt peð. Um frívilja er þá ekki
lengur að tala, eins og John Cal-
vin sá, því að alvizka og fyrir-
fram ákvörðun eru óhjákvæmi-
lega samfara. Að tveir og tveir
eru fjórir er ekki vissulegra
sjálfsannað en þetta. Þó að
Wells um skeið reyndi að finna
veg út úr þessu vandkvæði —
^samlber “God the Invisible
King”) og héldi í trú sína á Guð
án þess að misbjóða skynsemi
sinni, varð honum það síðar sú
ofraun sem hann hrökklaðist frá.
Mörgum líkt farið og Wells í
þessum efnum, hefur orðið það
á, að snúast til Rómversk-kaþól-
sku, sem annar vegurinn er út úr
því öngþveitti, en hinn er sá, að
hafna allri trú á guðdóm. í raun
og veru er enginn millivegur.
“Whole hog or none”, segir
enska máltækið, og mun Wells
hafa svo fundist.
Þökk á ný fyrir ritgerðina.
L. F.
ÞÝZKA VERKFÓLKIÐ
Á ISLANDI UNIR VEL
HAG SÍNUM
Þökk sé Stefáni ritstjóra fyrir
ágæta ritgerð um H. G. Wells,
brezka ritsnillinginn og hug-
vitsmanninn, sem dó áíðastliðið
ár. Hann var sannarlega það
stórmenni að gleymskan má ekki
heimta hann um leið og hans
missir við. Ummæli Stefáns um
trúmála hugleiðingar Wells eru
sérstaklega viðeigandi og tíma-
bærar.
Mér skilst af ritum Wells að
hann hafi verið trúhneigður, á
enska vísu á yngri árum og fram
á efri miðaldur. En á tíma fyrri
styrjaldarinnar tók hann að
hugsa um trúarbrögðin í ljósi
þess heildarleiks, og er augljóst
af því sem eftir hann liggur frá
þeim tíma að hann var brátt í
öngþveiti með að samræma verk
og vilja, ástand og aðgerðir
mannheimsins á aðra hönd, og
almætti og alvizku skaparans á
hina. “Britling”, sem út kom
1915, braut heilann um þetta; en
um stríðslok gerði Wells frekari
grein með bókinni “God, The In-
visible King” (Guð, hinn ósýni-
legi konungur). Síðar mun Wells
hafa hafnað öllum trúarbrögð-
um og dáið á efri aldri með öllu
guðsneitandi. Man eg þó ekki
eftir að hafa séð neitt endilegt
um þetta, annað en eigin ályktan-
ir af lestri síðari bóka hans.
í bókinni, “God, the Invisible
King”, bendir hann á að kenn-
ingin um eiginleika (attributes)
Guðs, almætti og alvizka, sé ó-
samræmanleg við ófullkomleik,
og verði því annaðhvort að Víkja
fyrir hinu — niðurstaða sem er
deginum ljósari hverjum hugs-
andi manni. Wells gat ekki neit-
að ófullkomleik mannsins, og
neiddist því til að skerða eigin-
leika Guðs. Skaparinn varð því
að vaxandi tilraunaveru (a limit-
ed growing God), sem vissi ekki
að fullu hvað hann var að gera
(með sköpunarverkinu), en von-
aði og vildi hið bezta. Maður-
inn væri því eins og hann er,
ófullkominn og með ótal ann-!
mörkum, en vaxandi með Guði
Höfundur eftirfarandi grein-
ar, Elimar Diers, er blaðamaður,
sem dvalið hefir nokkurar vikur
hér á landi. Hann hefir heimsótt
ýmsa landa sína, sem dvelja hér í
landbúnaðarvinnu og fjallar
grein þessi um þau efni.
fslendingar búa yfir réttlætis-
kennd í ríkum mæli, sagði þýzk
stúlka við mig, sem eg hitti á
Blönduósi. Og af þeim kynnum,
sem eg hefi haft af íslendingum,
virðist mér þetta vera sannmæli.
Yfirleitt virðist mér að Þjóð-
verjum þeim, sem vinna hér að
landbúnaðarstörfum að undir-
lagi Búnaðarfélagsins, falli vel
við íslendinga og séu ánægðir
með dvöl sína hér. Á þessu
kunna þó að vera einhverjar und-
antekningar, eins og gengur.
Hér ber þess þó að geta, að
þýzka fólkið kemur ekki aðeins
í nýtt umhverfi heldur og í gjör-
breytt athafnasvið og aðra at-
vinnuhætti. Þar við bætast ýms-
ir örðugleikar sem orsakast af
ónógri málakunnáttu.
Að skilja allt er það sama og
fyrirgefa adlt, og ef góður gagn-
kvæmur vilji er fyrir hendi þarf
naumast að óttast samstarfið, og
ekki heldur að samkomulagið
fari út um þúfur. Og svo mikið
er víst að enn sem komið er hefi
eg ekki fyrirhitt þann Þjóðv.,
hér uppi á fslandi, sem iðrast
þess að hafa farið hingað, eða
óskar að hverfa heim til Þýzka-
lands að svo komnu máli.
Fyrir fáum dögum dvaldi eg
um stundarsakir hjá bónda
nokkrum í Miðfirði. Þar frétti
eg að í grenndinni ynnu tvær
þýzkar stúlkur. Það leið ekki á
löngu áður en eg sat til borðs
með þeim, drakk kaffi og át kök-
ur, og samtalið barst um heima
og geyma, var innilegt og fjör-
legt eins og niður fjallalækjar.
Báðar stúlkurnar voru flótta-
menn frá Austur-Þýzkkalandi,
höfðu komið til Reykjavíkur
með Esju 8. júlí í sumar, og voru
stórhrifnar af fslandi. Eftir því
sem mér skildist bæði á þeim og
húsbændum þeirra var þar um
eina sál og eitt hjarta að ræða.
“Ölll vinna sem við leysum af
hendi umfram skyldustörf okk-