Þjóðviljinn + Þjóðviljinn ungi - 20.10.1898, Síða 4

20
Þjóðviljinn ungi.
VIII, 3.—4.
gróin. Einokunarverzlunin er sjálfsagt versta
landplágan, sem yfir ísland hefir gengið, og þó
var hún ein af þessum landsföðurlegu ráðstöf-
unum hius einvalda konungs. er átti að vera
landi og lýð til blessunar. Verzlunin er nú í
orði kveðnu alfrjáls, síðan 1854, en það vantar
í raun og veru mikið á, að vér verzlum, sem
frjálsir og óháðir menn. Verzlunin er enn að
mörgu leyti í öfugu og óhagkvæmu horfi, mikið
af verzlunararðinum rennur enn út úr landinu,
peninga vantar næstum alveg sem kaupeyri, og
vörum verður því að skipta fyrir vörur, að sið
viiiiþjóða á lægsta stigi. Þetta eru miklir ann-
markar, sem hljóta að hafa ill áhrif á efnahag
landsmanna. Verðlag á ýmsum nauðsynjavör-
um, mun að visu ekki vera yfirleitt mikið hærra
hór á landi, en viða annarstaðar, en það eru
verzlunarlánin, og þar af leiðandi verzlunar-
skuldir, sem eru mesta meinið í verzlun vorri,
og sem því hafa skaðleg áhrif á efnahag og
sjálfstæði einstaklinganna, og þar af leiðandi
þjóðarinnar í heild sinni. Sökum verzlunar-
skuldanna verður margur maðurinn sem
ófrjáls aumingi, er verður að vinna baki
hrotnu alla sína æfi, án þess að hafa málungi
matar. Hingað til hefir það þótt hendi næst,
að kenna kaupmönnunum um þetta verzlunar-
ólag, þeir hæði soldu svo dýrt, og otuðu að
mönnum Jánum i góðu árunum, er menn svo
aldrei gætu borgað. Til þess að losa sig við
kaupmannaverzlunina, hafa menn hin síðari ár,
svo að segja um allt land, gengið í kaupfélög;
hafa lög þeirra allra hyrjað með þeirri hátíðlegu
yfirlýsingu, að sá væri tilgangur þeirra, að koma
á skuldlausri verzlun; sumir hai'a jafn vel verið
töluvert digurmæltir yfir því, að þetta mætti
veJ takast, og talið verzlunar- eða kaupmanna-
stéttina enda óþarfagrip í þjóðfélaginu(l). Slík-
ar kenningar hafa víst óviða lieyrzt, nema á
islandi; en livað hefir svo reynslan sýnt með
þesssi kaupfélög? Jú, þau hafa opt fengið tölu-
vert hetra verð á útlendum varningi, og tölu-
vert roeira fyrir vörur sínar, en i verzlununum,
svo að ætla mætti, að efnahagurinn hefði þar
af leiðandi batnað. En það mun örðugt að sýna
I eingtökum héruðum, þar sem kaupmenn hafia
takmarkað meira, en áður, lán til kaupfélags-
manna, munu verzlunarskuldirnar að visu hafa
minnkað dálítið; en hvernig standa svo kaup-
félögin sig nú yfirleitt ? Þau eru allflest meira
og minna skuldug við umhoðsmenn sína erlend-
i*, og sum jafn vel í stórskuldum. Ef kaupfé-
lögin hefðu verið rétta ráðið, til að koma láns-
verzluninni fyrir kattarnef’, þá hefði þegar átt
að vera farið að hóla á þeim gleðiríka árangri
af starfi þeirra, þótt ekki séu þau ýkja gömul
orðin: en í stað þess virðast ail-miklar Jíkur til
þess, að verzlun þeirra muni lenda í sama
skuldabaslinu, eins og kaupmannaverzlunin. Það
sjást að minnsta kosti lítil merki til þess, að
kaupfélögin hafi hætt efnahag landsmanna enn
sem komið er, eða gjört menn sjálfstæðari í
elnalegu tilliti, og þó verður því ekki neitað, að
þau hafa fœrt landsmönnum töluverðan ágóða í
samanburði við verzlun kaupmanna; en þess
ágóða sjást nauðalítil merki. Verzlun kaupfé-
laganna hefir og að mestu leyti siglt í kjölfar
hinnar gömlu íslenzku verzlunar. það hefir
verið sama vöruskiptaverzlunin, eingöngu hyggð
á lánstrausti félagsmanna hjá umboðsmönnum
félaganna 1 útlöndum. í stað þess, að hver
einstakur rnaður fer til kaupmannsins, og biður
hann um lán uppá væntanlega vöruborgun, þá
hiðja kaupfélagsmenn í félagi einhvern kaup-
mann erlendis um lán, er þeir lofa að horga
með vörum, eptir lengri eða skemmri tíma.
Bregðist svo þessi horgun af einhverjum ástæð-
um, þá er sama skuldahaslið, eins og við kaup-
manninn, og hankalán, sparisjóðalán, og öllmögu-
leg lán tekinn til að horga með það, sem aður
er upp etið. —
Eins og áður er á vikið, hefir ekki verið
sparað, að kenna kaupmanninum um skulda-
hasiið; en hverjum á þá að kenna um kaupfé-
lagsskuldirnar, því ekki er kaupmönnunum þar
til að dreifa. Það er nú annars örðugt að sjá,
hvaða hagnaður kaupmönnum getur verið í því,
að eiga fé sitt útistandandi svo tugum þúsund
króna skiptir, og það sumt á mjög óvissum
stöðum. Hitt er miklu skiljanlegra, að þeir
neyðist til að lána út vörur sínar, til þess þó
að geta haft nokkra verzlunarumsetning, sem
eptir því sem tilhagar hér, er lítt möguleg, án
lánanna. Af því að peninga vantar því nær
alveg, sem kaupeyri, og landsmenn hafa ekki
þessar vörur, sem þeir horga með, til, nema á
vissum tímum ársins, þá verða kaupmenn, og
kaupfélög, hæði að taka sjálf til láns, og lána
síðan út. I þessu fyrirkomul&gi liggja aðallega
ræturnar til lánsverzlunarinnar.
Því skal ekki neitað, að þetta verzlunarfyr-
irkomulag eigi töluverðan þátt í skuldabasli og
bágindum manna, en allsendis rangt væri að
kenna því að öllu leyti, hve djúpt landsmenn
eru sokknir niður í hyldýpi kaupstaðarskuld-
anna. Það er vitaskuld miklu þægilegra að slá
allri skuldinni upp á öfugt verzlunarfyrirkomu-
lag. eða þá kaupmennina, heldur en að verða
að játa, að mikið af þessu þjóðarböli. og þar af
leiðandi eymdarskap og örhyrgð, sé heinlínis
eigin fyrirhyggjuleysi og óskapsamlegri hag-
tæring efna sinna að kenna. En þetta verður
þó margur maðurinn að játa, vilji hann satt
segja.
Það er hvorki landið, landstjórnin, eða verzl-
unin, sem beinlínis veldur því, að svo margir
hafa aldrei alminnilega ofan í sig, þrátt fyrir
allt stritið og stríðið fyrir tilverunni. Það er
heinast því að kenna að allur þorrinn eyðir
meiru, en hann aflar, og brestur forsjá og skyn-
semi l hagfœring efna sinna. Menn kunna svo
lítt þá list, að sníða sér stakk eptir vexti.
Þegar litið er á það, hvað landið fram leiðir ár-
lega með vinnu þessara fáu hræða, sem á því
húa, þá má furðu gegna, að allur þorri manna
skuli ekki, sem maður segir, hafa gnótt í húi,
og það skuldlaust með öllu. Innleggið í verzl-
unarreikningi landsins er árlega, nú hin siðustu
ár, frá 6—7 miJjónir króna, og það virðist þó
óneitanlega góður skildingur, til að taka út á
fyrjr 73—74 þúsundir manna. En þegar svo
aptur er litið á úttektina, hvað það er sem vér
tökum út á þessar miljónir, þá þarf engan að
furða, þótt húsældin sé ekki meiri, en hún er.
Arið 1896 eyddum vér t. d. nær því hálfri
miljón króna í áfenga drykki: tóbak keyptum
vér fyrir nær því 4 hundruð þfisund krónur.
og kaffi, og alls konar sykur, fyrir liðuga
1 'lt miljón króna; það er með öðrum orðum, vér
brúkuðum liðugan þriðjung af öllu innlegginu,
til að kaupa fyrir áfenga drykki, tóhak, kaffi
og sykur. Engum mun koma til hugar, að
halda því fram, að vér gætum ekki lifað jafn
þægilegu lifi fyrir það, þótt vér ekki drykkjum
upp á ári hálfa miljón króna; það myndi enginn
meira að segja telja oss að neinu leyti illa farna,
þótt ekki sæist hrennivín í reikningnum okkar.
En látum nú svo vera, að vér hrúkuðum t. a.
m. ‘L af þessari upphæð, til að gjöra oss glað-
an dag. hve mikið af þarflegum hlutum, er gerðu
lífið miklu þægilegra, mætti ekki fá fyrir hina
tvo þriðju partana? Fyrir þá upphæð mætti
slétta 2000 dagsláttur af þýfðu túnunum á ári,
og margfalda þannig á fáum árum töðufenginn
og nautpeningsræktina. Enginn kenndi í hrjósti
um oss fyrir tóhaksleysi, þótt vér eyddum
lielmingi minna í tóbak og vindla; en fyrir hinn
helminginn gætum vér vel keypt oss góðan
strandgufuhát, til að fara kringum hólmann
okkar, og á fáum árum brúað allar stórár lands-
ins. Það er kemur til kaffi og sykureyðslunnar,
þá má að visu telja kaffið nauðsynjavöru fyrir
þann hluta landsmanna, er mestmegnis lifir af
sjónum. En að engu ieyti væru sjávarhænd-
urnir og tómthúsmennirnir ver farnir, þótt þeir
keyptu nokkru minna af kaffi og sykri, og
spöruðu þannig efni sín, en keyptu aptur nokkru
meira kjöt og faitmeti af landbóndanum, í stað
þess að lifa mestmegnis af þurrum rúghrauðum
og svörtu kaífi. Þessi hóflausu munaðarvöru-
kaup eru ein helzta sökin til húsveltunnar og
hágindanna hjá oss; þau gjöra fæstum lífið að
neinu leyti þægilegra, en sökkva fjölda manna
niður í hyldýpi skulda og eymdar. Hvað gott
sem landið er, hve vitur og framtakssöm sem
landstjórnin er, og live hagstæð sem verzlunin
er, þá stoðar þetta allt næsta lítið, ef einstak-
lingarnir eyða jafnan meiru, en þeir afla; lifið
verður þá þetta sífellda hasl og hvíldarlausa
strit ósjálfstæðra garma, sem ekkert geta hugs-
að, og í rauninni ekkert mega hugsa um ann-
að, en magann og þarfir hans. — En af slíkum
einstaklingum myndast seint sjálfstæð og táp-
mikil þjóð.
Blessuð hreinsun.
Svo er nii komið, sem fyrirsjáanlegt
var, að hr. Einar Benediktsson hefir eigi
séð sór fært að halda lengur áfram blaði
sínu „Dagskrá“, — er stofnað var af
fyrirhyggjuleysi í íyrstu, og haldið fram
af flónsku og gortarahætti —, heldurlát-
ið blaðið upp í skuld til cand. Sig. Jíd.
Jöhannessonar o. fl., að því er blaðið
„Island“ hefir ómótmælt skýrt frá.
Með strákslegri áreitni við einstaka
menn, og afar-háværu glamri, reyndi
þessi eptirhermu-politikus pabba síns, að
vekja á sér eptirtekt, og afla blaði sínu
útbreiðslu; en það varð honum dýrari
ánægja, en hann fengi staðizt til lengdar,
og fór því sem fór.
Þjóðin sýndi, að hún kunni rótt að
meta þannig lagaða blaðamennsku, og
lofaði því Einari, að eiga ogborgabull-
ið úr sór sjálfum, hvað þá heldur að
nokliur tæki nokkurn tíma nokkurt mark
á fleipri hans og fruntahætti.
Er þvi vonandi, að aðrir láti sór dæmi
Einars að varnaði verða.
Og sjálfur ætti hann að lofa guð, og
góða menn, fyrir lausn sína frá blaða-
mennskustarfinu, sem hann aldrei var
maður fyrir.
Álf ur.
Þegar dagar, þrýtur ró,
þá er byrjuð förin,
allir draga’ á æfisjó
örlaganna knörinn.
Skuld sem bráðast fer á fjöl,
fröm í skapi v.erstu,
höndum báðum hjálmunvöl
hrífur og ræður mestu.
Spök og kyr þó gæfan greið
gullnum lofi kjörum,
misjafn byr og margbreytt leið
mætir í þeim förum.
Hætt til villu einatt er,
óspart freisting laðar,
en fýsni og spilling borð á ber
bikar fullan mjaðar.
Illfært mundi af andköfum,
öld er seint að hyggur;
þrávalt undir ágjöfum
æfiknörinn liggur.
Þannig mjakast þvert um haf