Lögberg - 23.04.1936, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG. FIMTUDAGINN 23. APRÍL, 1936
1
Hnausa-rœða Kaldbaks
ÞaS er nú það eina efni í hinum
langa vaÖli Kaldbaks, er út kom fyr.
ir skemstu, sem eg í þetta sinn geri
athugasemdir við.
Sennilega heföi eg þó slept þessu
líka, eins og öllu hinu, ef maður-
inn hefÖi ekki með þeim óskapa ofsa
og formælingum farið að ræða það
efni.—
Ef Kaldbak hefði sagt, að hann
myndi ekki hvað hann hefði talað
um í ræðunni á Hnausum, þá hefði
eg tekið það trúanlegt. Sömuleiðis,
ef hann hefði sagt, að hann vissi
ekkert hvað hann hefði farið þar
með, þá hefði mér þótt það einnig
mjög svo trúlegt.—
En þegar maðurinn lemur það
fram, meÖ frekju og óhemjuskap, að
smágreinin, er birt var, og nú rétt
nýlega endurprentuð, sé öll ræðan,
sem hann flutti á Hnausum, þá er
næsta erfitt að trúa því, að maður-
inn viti ekki, að hann er að fara með
gjörsamlega rangt mál, því önnur
eins staðhæfing nær ekki nokkurri
átt.
Ræða Kaldbaks hefir víst hvergi
komið á prent. Hún varð til, að þvi
er virtist á augnablikinu. Ekkert
var lesið Ekki fyrri en að kvæð-
inu kom. Ræðan sjálf gúlpaðist út
úr manninum, vanhugsuð sjálfsagt,
eða sem næst óhugsuð; en kom með
þeim dunum og dynkjum, sem
venjulega eru í för með Kaldbak,
þegar hann er kominn einhversstað-
ar á ræðupall.
Tala, sem þannig er til orðin, get-
ur tæplega komist á prent, enda hefir
þessi endemis-ræða hvergi komið út.
Smágreinin, sem Kaldbak segir að
sé Hnausa-ræða sín, er nákvæmlega
tveggja mínútna lestur. Mjög þægi-
legt að lesa hana á tveim mínútum.
Maðurinn er að treysta um of á tri..
girni og íhugunarleysi fólks, ef hann
heldur, að almenningur trúi því, að
hann hafi látið sér nægja tveggja
mínútna formála fyrir kvæði sínu. á
I sjálfan íslendingadaginn, þar sem
fjöldi manns var saman kominn, cg
hann sjálfur var kominn i þann ó-
hemju spenning, sem hann venjul 'ga
kemst í, við slík hátíðleg tækifæri.
Það var heldur ekkert svipað þvi.
Ræðan var sjálfsagt tíu til tólf min-
útur, ef til vill alt að fimtán mín-
útum. Og ofsinn í manninum var
því líkastur, að hann væri í þann
veginn að leggja af stað til að berja
á jötnum og hrimþursum. Það má
vera meiri trúgirnin hjá þeim mönn.
um, sem geta trúað þvi, að ræðan
sé öll í þessum tveggja mínútna
greinarstúf, sem birtur hefir verið.
Eitt er þó sameiginlegt, eða svip-
að, i þessari smágrein og í ræðunni
sjálfri. í báðum var reynt að gera
lítið úr biblíunni. Smágreinin segir
að biblían kenni, að “hinir fyrstu
menn hafi verið skapaðir fyrir sex
þúsund árum.” En vísindin hafi
aðra sögu að segja, og geti menn svo
aðhylst i þvi efni það sem hverjum
einum þyki trúlegt. Maður á sjálf.
sagt að þakka fyrir það frjálslyndi.
En því er aKldbak að koma með
þessa lokleysu ? Biblían stgir ekkert
um það hve lengi menn hafi bygt
þessa jörð. Ekki eitt einasta orð. Af
hverju er maðurinn þá að segja
þetta? Er höfðinginn svona fáfróð.
ur, eða ræður hér mikill áhugi hans,
að vinna ritningunni eitthvert tjón,
ef hann mætti því við koma?—
Ekki hefi eg gert hina minstu til
raun til að finna menn er muna glögr
eftir Hnausa-ræðu Kaldbaks. En
óaðspurt hafa þó nokkrir minst á
þetta við mig. í VíðinesbygÖ c i
tveir menn, báðir greindir menn, er
vita glögt um þetta. Annar þeirra
var þó ekki á hátíðinni á Hnaustim
En hann fékk nákvæmar fregnir af
ræðu og óhenljuskap Kaldbaks,
strax eftir hátíðina, og var sú lýs-
ing algjörlega í samræmi við frá-
sögn mína um ræðuna. Hinn maður-
inn var heyrnar- -og sjónarvottur að
ærzlunum á hátíðinni. Varð hann
svo forviða á ræðunrii, að hún er
honum ógleymanleg.—
• , 1 , INNKÖLLUNAR-MENN LÖGBERGS j
• Amaranth, Man
Akra, N. Dakota....
Árborg, Man
Árnes, Man
Baldur, Man
Bantry, N. Dakota. ..
Bellingham, Wash...
Rlaine, Wash
Bredenbury, Sask.. ..
Brown, Man J. S. Gillis
Cavalier, N. Dak»ta..
Churchbridge, Sask..
Cypress River Man.. .
Dafoe, Sask
Edinburg, N. Dakota.
þ Elfros, Sask
Foam Lake, Sask ... J. J. Sveinbjörnsson
GarCar, N. Dakota. ..
Gerald, Sask
Geysir, Man
Gimli, Man
Glenboro, Man
Hallson, N. Dakota ..
Hayland, P.O., Man.
Hecla, Man
Hensel, N. Dakota. . . .
Hnausa, Man
Tvanhoe. Minn
Kandahar, Sask. ... J. G. Stephanson 1
Langruth, Man
læslie, Sask
Lundar, Man
Markerville, Alta
Minneota, Minn
Mountain, N. Dak. .. S. J. Hallgrimson 1
Mozart, Sask
Oak Point, Man. ...
Oakview, Man
Otto, Man
Pembina, N. Dak ....
Point Roberts, Wash..
Red Deer, Alta
Revkjavík, Man
! Riverton, Man
Seattle. Wash
Selkirk, Man W. Nordal
■ Siglunes, P.O., Man.
Silver Bay, Man
Svold, N. Dakota... .
Tantallon, Sask
Upham. N. Dakota...
Viðir. Man
Vogar, Man.
Westbourne, Man
Winnipegosis, Man.. .
Wynyard. Sask J. G. Stephanson ' r

I samtali við mann í Riverton,
‘yrir nokkuru síðan, kom það sama
fram. Maðurinn er greindur, eins
og hinir. “Eg man vel eftir Hnausa-
ræðunni,” sagði hann við mig. Þessi
ntaður hafði verið staddur náiægt
ræðupalli, ásamt nokkurum félögum
sínum, á meðan ræðan var flutt.
Sagði hann að þeim hefði “ekki lit-
ist á blikuna.” Bæði ræðan og ræðu_
maður hefðu verið með þeirn merkj-
um, að þeir hefðu orðið gjörsamlega
forviða. Mest voru þeir undrandi á
vonzkunni í manninum. Fæstir
þeirra félaga höfðu heyrt eða séð
ræðumann áður. Áttu ekki von á
þeim hamförum, er þarna voru á
ferð. Flestir þessir menn eru enn í
Riverton og munu tæpast geta
gleymt þessari einstöku ræðu.
Rétt nýlega mætti eg á götu hér
á Gimli, greindum manni, er eg hafði
ekki séð nokkuð lengi. Mintist hann
að fyrrabragði á þessa marg-umtöl.
uðu ræðu Kaldbaks. “Eg man vel
eftir ræðunni á Hnausum,” sagði
hann. Spurði eg hann ekkert út í
það og datt talið þar með niður. —
Munu þeir vera fleiri eri Kaldbak
hyggur, sem muna eftir þessari
makalausu ræðu hans.
Það er ekki nema rúmt ár síðan,
að Kaldbak var að flytja “prédik-
un” í Mikley, er fór í sömu átt og
ræða hans á Hnausum. Var hann
að burðast með þá kenningu, að
greindir menn eða gáfaðir, gætu
ekki verið trúmenn. Gáfur þeirra
stæðu þar í vegi. Átti hann þar sér-
staklega við evangeliska trú, að því
er virtist. Hún var eftirlátin heimsk-
ingjunum. Gáfaðir menn voru of
vel viti bornir til þess að vera trú-
menn. Þegar maðurinn hafði svo
“forpokast” þannig, í þessari “pré-
dikun,” sinni, þá settist hann niður,
með neyðarlega hlægilegt ánægju-
bros á andlitinu, rétt eins og hann
teldi sig hafa unnið eitthvert stor-
virki. Með þessum “pokaskap”
sínum hafði þó Kaldbak, af vissum
ástæðum, sært tilfinningar stórhóps
af góðu, kristnu fólki, auk þess sem
hann hafði vakið gremjú hjá þeim,
er atburðir líðandi stundar, snertu
minna og f jær stóðu. Um hvorugt
þetta virtist maðurinn vita hið
minsta, Áhugi hans á að tengja
saman trú og heimsku, og hins veg.
ar, gáfur og trúleysi, virtist vera al.
gjörlega í fyrirrúmi og ráða þarna
framkomu hans. — Það var sami
innri maðurinn, áem þarna var að
tala og sá sem sýndi sig í Hnausa-
ræðunni um árið.—
Nokkurn veginn föst venja mun
það vera hjá Kaldbak, að hafa lang_
an og strangan formála fyrir öllum
ljóðum sínum, sem hann les upp á
opinberum mannfundum. í veizlu
einni í Riverton kom þetta, sem oft-
ar, greinilega í Ijós. Tveir gáfaðir
menn sátu þar saman, annar aðkom-
inn, hinn búsettur í bænum. Kald-
bak var á skemtiskrá með ljóðmæli.
Þegar komið var að þeim lið, gerði
veizlustjóri honum aðvart, að flytja
kvæðið. Stendur maðurinn þá upp,
en í stað þess að fara að lesa ljóð-
mæli sín, yfirlætis-lítið eða látlaust,
eins og menn venjulega gera, þá fer
hann af stað með heilmikla ræðu.
Kemst ræðumaður brátt í geðshrær-
hverjum ástæðum, knúðan til að
flytja.
Talsvert hefi eg orðið var við það
að mér hefir verið láð það, að eiga
nokkur orðaviðskifti við Kaldbak.
Að hann sé sá maður, sem ekki sé
svara verður. Hans hugsun sé sú
eina, að sverta og svívirða sem mest
þá, sem hann eigi orðastað við. Það
er fremur slæm lýsing. En mér
datt í hug, að eitthvað mætti þó kan-
ske laga manninn. Til dæmis væri
ekki ómögulegt, að hann gæti lagt
af, að minsta kosti nokkuð af sóða-
skapnum, sem ásækir hann þegar
hann skrifar. Og svo þá um le’Ö,
að maðurinn gæti smátt og smátt
lært að meta það sanna, svona á borð
við illyrði, formælingar og manti-
last, eða kanske vel það, þegar frá
líður og “lukkan er með.” Gæti ná-
unginn tekið þessum umbótum og
þannig bjargað þvi sem eftir kann
að vera af mannorði hans, þá teldi eg
alls ekki eftir mér, að hafa virt hann
svars, og þar með hjálpað honuni
til að verða ofurlítið þokkalegri cg
skárri maður. Mætti þá segja með
sönnu, að orðaskiftin hafi ekki orð_
ið til ónýtis. Að við deilu þessa
hafi þó, að lokum, eitthvað ofurlítið
verið unnið.—-
Jóhann Bjarnason.
Þjóðmálastefna
SERA MATTHIASAR
JOCHUMSSONAR
í vændum?” Heimamaður lítur til
‘Þetta kannast maður nú við hér:
Þarna kom fram hin algenga að-
Eftir prófessor Richard Beck.
Samtiðarmenn séra Matthíasar
gerðu, rnargir hverjir, lítið úr blaða-
mensku hans og hlutdeild hans í ís-
lenzkum þjóðmálum; brugðu hon-
um ósjaldan um stefnuleysi í þeim
efnum. Eins og Þorsteinn ritstjóri
Gíslason, sem ítarlegast hefir ritað
um þessa hlið á starfi skáldsins,
bendir á, var sá dómur hvergi nærri
með öllu réttmætur. (Afmælisrit
1905, bls. 34-35). Að þeirri niður-
stöðu hlýtur hver sá að komast, °r
les blöð þau, sem séra Matthías var
ritstjóri að, “Þjóðólf” (1874-80) og
“Lýð” (1888-90), sæmilega gaum-
gæfilega og hlutdrægnislaust. Þar
kemur ótvírætt í ljós, eins og víðai
í ritum hans, að hann var miklu fast-
ari í rásinni í stjórnmálaskoðunum
heldur en alment var látið í veðri
vaka. (Sbr. ummæli Guðm. prófess-
ors Hannessonar í Afmcelisritinu
1905, bls. 67).
Hitt er jafnsatt, eins og Þorstcinn
Gíslason og fleiri hafa vakið athygh
á, að séra Matthías var lítill málá-
I fylgjumaður í blaðamensku sinni og
þjóðmála-afskiftum, alt annað en
‘ bardagamaður á þeim sviðum, og
j enginn flokksmaður. Hann var stór-
I um of frjálslyndur og víðsýnn til
| þess að láta f jötrast á flokksklafa
j og líta á málin gegnum lituð gler
augu einhliða flokksfylgis.
Stefnu sinni, þegar hann var rit-
stjóri “Þjóðólfs,” lýsir séra Matt-
hías þannig í sjálfsæfisögu sinni:
“Eins og áður er sagt, gat eg ekki
með neinu móti fylgt stefnu þeirra
blaða né flokka, sem þá létu mest til
sin heyra, enda ömuðust margir við
minni, sem öll snerist í jafnaðar- og
friðarátt. Öll nýmæli, sem mér
þótti mestu skifta, voru menta- og
samúðarmál, og Dönum vildi eg
vægja og reyna til að bæta stjórnar-
skrá vora með sáttfúsu og friðsam-
legu móti.” (Sögukaflar af sjálfum
mér, bls'. 276-77). Hann vildi, eins
og hann komst að orði í “Þjóðólfi,”
er hann tók við ritstjórn hans (4.
maí 1874): “glæða heilbrigt og hlut.
drægnislaust lalmenningsálit, —al-
menna flramfaraátefnu í landinu,
bygða á frjálslyndi, viti og réttvísi.”
Þessi miðlunar- eða sáttastefna
séra Matthiasar, sem vitanlega átti
ekki upp á pallborðið hjá vígreifum
samtíðarmönnum hans íslenzkum,
kemur mjög ákveðið og glögt fram
í tveim bréfum hans til Jóns Sig-
urðssoar forseta, rituð þjóðhátíðar-
árið, en prentuð í “Skírni” 1921.
Segir hann þar meðal annars: “F.g
hefi skoðanir fyrir mig, sem stú-
dentar vorir ekki fallast á að öllu
leyti — eg er náttúrlega ekki póli-
tískari en stúdentar, en þó hvgg eg,
að mínar meiningar um suma hluti
eigi framtíð og heyri sannleikanum
til. Eg tala nú reyndar i þcku; eg
meina hér um bil þetta: eg vil
reyna að efla frið og samlyndi hér
innanlands, eins og lífsskilyrði’ þess.
að kraftarnir þokist saman til fram-
kvæmdanna; vér erum stirð þjóð og
tortrygg, ömurlynd og ekki vel
hreinskilin ; eðli og landshættir, kjör,
vani og kringumstæður draga oss
hvern frá öðrum; móti þessum voða
vil eg setja vissan conservatívisma,
nefnilega þennan: að draga niður
dramb manna og gorgeir, þar sem
hann ætlar upp, reyna að innræta
mönnum hóf og drengskap og pietet,
etc.” (bls. 15). Ennfremur farast
honum svo orð: “Mín stefna — ef
hún er nokkur — er sættandi og
samþýðandi. . . . Við eigum stríð
fyrir höndum, höfum óvígan her við
að etja, eins og þér bezt vitið, en íátt
lið og vanbúið mjög í fylking að
skipa. Er oss því sá eini kostur
beztur, að tvískifta ekki styrknum.
heldur allir halda hóp, hvað sem á
dynur.” (bls. 17).
Trygð séra Matthíasar við þessa
þjóðmálastefnu og sannfæring hans
um brýna þörf hennar lýsa sér einn
ig öfluglega i þessum ummælum
hans úr grein i “Lýð” (3. des.
1888) : “Vort bága ástand liggur
dýpra en örbirgð og tálmanir: sam-
haldsleysið, skylduræktarleysið, dáð.
leysið, trúleysið, eljuleysið — skap-
lestirnir, þjóðlestirnir. Þetta mynd-
ar vort mesta ófrelsi, mesta böl og
vesaldóm. . . . Vér þurfum lands-
horna milli að stofna eitt alsherjai
bræðralag með batnandi tíð — ekki
með samþyktum á pappir eða
sömdum reglum, heldur með sant-
þykt sama vilja, er hafi siðbót og
samlyndi fyrir mark og mið.”
En þessarar sáttastefnu skáldsin-
t þjóðmálum gætir engu miður í
ljóðum hans heldur en í blaðagrein-
um hans. Einkum slær hann tíðum
á þann strenginn í ættjarðarkvæð-
um sínum:
“Fyr’ borð, fyr’ borð, og brott frá
storð,
með blindan flokkadrátt!
\ flótta jag, en festum lag
með frjálsan manndóms hátt.”
“Er þjóðin þreytt ? — Sé allir: eitt,
til auðnu snýst vort hjól;
frá Paradís þá dag hvern rís
a: dásamlegri sól.”
Þannig hvetur hann þjóð sína til
samstarfs að framfaramálum í
“Alda-Minni” sínu. Við sama tón-
inn kveður í “íslandsminni” hans
frá aldamótaárinu. Þá mun flest-
um, sem komnir eru til vits og ára,
í fersku minni lögeggjanin úr kvæð-
inu fagra og hreimmikla: “Eitt er
landið ægi girt”:
“Burt með lýgi, hlekk og hjúp,
hvað sem blindar andann;
sendum út á sextugt djúp
sundurlyndis f jandann!
Græðum saman mein við mein,
metumst ei við grannann,
fellum saman stein við stein,
styðjum hverjir annan;
plöntum, vökvum rein við rein,
ræktin skapar framan.
Hvað má höndin ein og ein ?
allir leggi saman!”
Af sama toga spunnið er kvæðið
“Eitt,” þar sem skáldið harmar sár_
an, að “vér kunnum einhug aldri,”
og brýnir fyrir þjóð sinni, hversu
mikilvægt lögmál einingarinnar er í
alheimslífi og þjóðlífi. Nefna mætti
f jölmörg önnur dæmi þess úr kvæð-
um séra Matthíasar, hve rík sátta-
stefnan hefir verið í hug hans á efri
sem fyrri árum.
Og ekki var nóg með það, að
hann væri sífelt að bera bróðurorð
milli þjóðbræðra sinna innanlands
og hinna ýmsu stétta þjóðfélagsins.
Hann vildi einnig treysta sem fast-
ast bræðraböndin milli íslendinga
austan hafs og vestan. (Sjá t. d.
grein hans “Landsmenn vorir í
Vesturheimi,” Lýður, 26. marz
1889) . Og var það að vonum um
jafn ættrækinn mann og þjóðræk-
inn, sem skildi og mat íslenzkar
erfðir flestum fremur.
Sátta- og samvinnustefna hans
náði einnig til frænd- og nágranna-
þjóðanna á Norðurlöndum. í “Lýð”
(21. maí 1889) hvetur hann til auk-
inna kynna milli Færeyinga og ís-
lendinga: “Það á og þarf að vera
veruleg og sönn viðkynning milli ís-
lands og Færeyinga, og samhugur og
STYIÍKIR TAUGAR OG VElTIIi
NYJA HEILSU
N U G A-T O N E styrkir taugarnar.
skerpir matarlyst, hressir upp á melt-
ingaríæri, stuðlar að værum svefni. og
bætir heilsuna yfirleitt.
NUGA-TONE hefir gengið manna &
meðal I 45 ár, og hefir reynst konum
sem körlum sönn hjálparhella. Notið
NUGA-TONE. pað fæst I öllum lyfja-
búðum. Kaupið hið hreina NUGA-
TONE, því fá meðöl bera slíkan órang-
ur.
Við hægðaleysi notið UGA-SOL —
bezta lyfið, 50c.
bræðralag milli beggja þjóða þarf
að skapast.”
Sömu miðlunarstefnunni fylgdi
hann jafnan í afstöðu sinni til á-
greiningsmála íslands og Danmerk-
ur, og sætti að vonum hörðum dóm-
um fyrir þær skoðanir sínar. Þann-
ig segir hann í bréfi frá Kaup-
mannahöfn til “Austra” (27. maí
Í905): “Eg vil hafa sátt og sam-
lyndi, sem er lífsyndi. Þessi eilífi
óþokki til Dana er mér reykur í
augum.......Eg er nú að reyna til
að leggja drög til ársrits, til skiftis
á dönsku og íslenzku, sem bera á
bróðurlegt sættarorð milli land-
anna.” Að sama marki stefndi rit
hans Frá Danmörku, eins og ljósast
sézt á niðurlagskafla þess.
Líti maður nú á þjóðmálastefnu
séra Matthíasar í ljósi lífsskoðana
hans, verður hún ofboð skiljanleg,
og honum gersamlega eðlileg. Kvæði
hans eru samfeldur hásöngur sam-
úðar og kærleiks. “Mannúðin var
drotnandi einkenni hans” (Sigurður
Nordal). Hann var “skáldið af náð !
með fangið varma og viða,” eins og
Sigurður Sigurðsson kvað um hann
látinn. Sannleiksást hans og rétt-
lætistilfinning voru að sama skapi,
eins og kvæði hans vitna og þeir,
sem voru honum gagnkunnugir.
Það hefði því verið hin rammasta
afneitun á dýpsta og insta eðli sjálfs
hans, hefði séra Matthías látið
leggja á sig viðjar þröngsýns og
harðráðs flokksfylgis. Til daganna
enda var hann sátta-semjandinn í
þjóðmálum, hinn samúðar- og kær-
leiksríki mannvinur, er reyndi “að
leggja samúðarbrýr yfir móður mis.
skilnings og kala,” eins og séra
Jakob Kristinsson komst heppilega
að orði í líkræðu sinni eftir skáldið.
í ritdómi stuttu fyrir andlát sitt
(Lögrétta, 9. júni 1920) játaði séra
Matthías bjargfasta kærleikstrú sína
með þessum eftirtektarverðu orðum:
“Eitt vald er almáttugt og sigrar alt
ilt. Og það vald heitir góðleiki. Og
hver, sém með hug og hjarta ann
góðleik, hann elskar um leið sann-
leik og réttlæti. Þannig h'jóðar hin
eina sáluhjálplega trú, sem engin
þjóð þorir á móti að mæla, hverju
sem hún annars trúir eða þv’kist
trúa.”
—Samtíðin.
Meiri lífsgleði
Valinkunn kona í Ameríku ákvað
nýlega, að hún skyldi reyna að vera
eins góðlátleg í viðmóti við alla
menn þann klukkutíma dagsins, sern
hún hefði mest að gera, en það var
milli kl. io og 11 árdegis. Þennan
klukkutíma hitti hún ýmsa. Stund-
um var hún heima og átti þá m. a.
tal við fiskimenn. Einnig sat hún á
ráðstefnum í skrifstofum. Öðru
livoru átti hún erindi út í bæinn,
sem hún bjó i, og stundum voru gest
ir hjá henni. Á laugardögum þurfti
hún að sinna börnum sínum og hóp
af öðrum börnum, sem komu að
finna þau. Á sunnudögum var mað-
urinn hennar heima á þessum tíma'.
Neyttu þau þá morgunverðar sam-
an og lásu blöðin. Aldrei hafði
þessari konu skilist, hvílíka fylling
tilveran á í sér fólgna fyr en hr.n
tók upp þann sið að sýna öllum
mönnum þessa sérstöku ástúð. Engir
tveis dagar urðu eins, og henni opn.
uðust sífelt ný unaðsleg útsýni yfir
tilveruna. Á þessum eina tíma á dag
fyltist hugur hennar slikum góðvilja
óg birtu, að hún bjó að því allan
daginn.
Ef menn færu alment að dæmí
þessarar konu, mundi tilveran get-
breytast. Okkur vantar fyrst og
fremst meiri góvild og hreinskilni.
Slikt mundi þyrla burt þvi tortrygn-
ismyrkri og þeirri úlfúð, sem núna
gagnsýrir lif mannanna.
—Samtíðin.