Lögberg - 01.07.1937, Qupperneq 4

LÖGBEiRG, FIM'TUDAGINN 1. JÚLÍ, 1937

g
iLögtjers
Gefið út hvern fimtudag af
1 H E COLUMBIA PRE88 LIMITED
695 Sargent Avenue
Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans: ,
EDITOR LÖGBERG, 695 SARGENT AVE.
WINNIPEG, MAN.
VerO $3.90 urn áriO — Borgist fyrirfram
The “Lögberg” is printed and published by The
Columbia Press, Limited, 695 Sargent Avenue.
Winnipeg, Manitoba
PHONE 86 327
Vélmenning og kreppa
Þó vitund sé nú farið að rofa til á sviði
athafnalífsins, þá er fólki, næst veðrinu, tíð-
ræddast um kreppuna; menn finna hvar skór-
inn kreppir að, og þar af leiðandi er ekki mik-
ið um það deilt hvað kreppan í raun og veru
sé; þó eru skiftar skoðanir um þær orsakir,
er til hennar leiddu; að hún sé mönnunum
sjálfum að kenna, eða einhverjum forráða-
mönnum þeirra, verður þó ekki um vilst; gjaf-
mildi gróðurmoldarinnar er ennþá ein og hin
sama; enn vaka fiskar í ám og stöðuvötnum,
og enn rignir jafnt yfir réttláta og rangláta.
Náttúran er alveg eins og áður var hún;
sama móðursvipinn ber hún,
sannarlega fögur er hún.—
Viðvíkjandi framleiðslunni hefir mann-
kyninu lærst það mikið, að ætla mætti að það
væri sjálfbirgt hvernig sem viðraði; því er
engan veginn að heilsa; valda þar rhestu um
þröngsýnir götuþrændir hins gamla skóla, er
sakir miskunnarlausrar græðgi, hafa varnað
almenningi réttlátrar hlutdeildar í ávöxtum
auðs og iðju.—
Fólk hefir kveðið upp þunga áfellisdóma
yfir hinni svonefndu vélamenningu; skuldinni
er skelt á vélavinnuna og henni kent um
kreppuna; töluvert álitamál hlýtur það þó að
skoðast livort telja skuli slíkar staðhæfingar
til gildra raka. Mætustu hugvitsmenn yfir-
standandi tíma, haía fórnuð til þess lítt skift-
um kröftum, að samræma svo vélavísindin og
mannshöndina, að órekstur yrði að mestu úti-
lokaður; þessum mönnum hefir þegar unnist
mikið á í þessa átt, og má enn vænta frekara
samræmis í afstöðu mannsins til vélarinnar.
Hugvitsmaðurinn víðfrægi, Marconi,
gengair einna lengst þeirra, er halda uppi
svörum fyrir vélamenningunni; hann lét ný-
verið þannig um mælt:
Að mannkynið nokkru sinni afsali sér
þeim hlunnindum og þeim höfuðkostum, er
vélmenningin þegar hefir skapað, kemur vit-
anlega ekki til móla; vélin hefir mjög dregið
úr því þrælahaldi og þeirri þrælkun, er fólkið
öldum saman bjó við; þetta er alt af að smá-
skýrast með hinum ýmsu þjóðum og skýrist
því betur sem stundir líða. Að vísu er það
svo, að afstaða vélarinnar til mannsins má
aldrei verða slík, að hún fái numið brott
vinnugleðina úr mannslífinu; vélin á að vera
þjónn, en ekki herra. ”
Byltingarnar á sviði vinnubragðanna
hafa verið stórfenglegar upp á síðkastið,
hvort um iðnað eða akuryrkju er að ræða.
Samkvæmt skoðun Marconi, á það engan veg-
inn að vera vísindunum ofvaxið að opna nýja
atvinnuvegi þeim til handa, er af völdum nýj-
unga á sviði véltækninnar kynnu að verða
syiftir atvinnu um stundarsakir; það væri
meira ati segja blátt áfram skylda raunvís-
indanna að ryðja í athafnalífinu nýja vegu
og gera vistlegra í mannheimum með hveiyu
líðandi ári.
Ekki er óhugsandi að mannkynið losni
við kreppuna seint og síðar meir. En við
vélarnar og vélmenninguna losnar það ekki,
og á ekki heldur að gera það. Hitt er annað
mál, að bæði vélar og vélmenning þurfa á öll-
um tímum að eiga raunverulega samleið með
fólkinu, í stað þess að vaxa því yfir höfuð.
Vantraustið á lífrænum verðmætum móð-
urmoldarinnar hefir blásið kreppunni, þess-
um óvinafagnaði siðaðs mannkyns, byr undir
báða vængi; sveitirnar hafa tæmst og eyrar-
vinnan eða afcvinnuleysið í borgum og bæjum
tekið við.
Því er haldið fram, að margt megi nyt-
samt af kreppunni læra; skiftar verða þó
vafalaust skoðanir manna um það. En lærist
mönnum ekki við það aukin virðing fyrir un-
aði gróðurmoldarinnar og hins heilbrigða
sveitalífs, verður lærdómurinn miklu fremur
neik\Tæður en hitt.
Einhversstaðar var það sagt, að fjórir
menn, eða samtök fjögurra manna, hefðu
orsakað þessa síðustu heimskreppu. Hvað
ætli þurfi til þess marga menn, eða mörg sam-
tök, að létta henni af?
Ljós heimsins
Skáldsaga eftir Halldór Kiljan Laxness
There are cases in which men
feel too keenly to be silent, and
perhaps too strongly to be wrong.”
—Ruskin.
Síðan g fór frá íslandi hefi eg ætíð talið
það happ, aö ná í nýja bók “að heiman.“ Til-
finningin er ekki ósvipuð því er eg kem inn í
Islendinga bygð eftir langferð, um útlent um-
hverfi. Hugurinn verður léttur og glaður
eins og væri eg á leiö heim til gamalla kunn-
ingja, jafnvel þó eg viti að þama býr fólk, sem
eg hefi aldrei séð. Þessi tilfinning hefir aldrei
látið sér til skammar verða hvar sem mig hef-
ir borið að garði Islendinga. Þegar eg næ í
íslenzka sögu á eg von á að eignast kunningja,
sem eg hefi gaman af að renna huganum til
í framtíðinni, og eg bíð með óþreyju eftir tæki-
færi til að set jast í næði við lesturinn. Eg brýt
ekkert heilann um það hvort höfundurinn sé
kommúnisti eða kapítalisti, lúterstrúarmaður
eða spíritisti, eða hvort hann fylgi einhverj-
um vissum “isma” og þræði einhverjar vissar
koppa-götur fyrirsettrar frásagnarlistar. En
eg á von á að sagan fjalli um fólk með líku
innræti og eg hefi kynst hjá samferðafólki
mínu á lífsleiðinni, og fundið í mínum eigin
barmi. Einnig að sögu-umhverfið sé eitthvað
líkt því er eg þekti heima o. s. frv.
Fyrir skömmu rakst eg á blað að heiman,
sem gat um nýútkomna sögu eftir H. K. Lax-
ness. Maðurinn, sem getur um bókina, er mér
að góðu kunnur, fyrir margar ágætis-ritgerðir,
sem eg hefi lesið frá hans hendi. Segir hann
þetta muni vera “fágaðasta” bók höfundar-
ins. Og spáir miklu um framtíð hans og
frægð. Þó eg hefði nú fyrir skömmu, mér til
lítillar ánægju heimsótt Bjart í Sumarhúsum,
og annað sjálfstætt fólk úr liði Laxness, vakn-
aði nú forvitni* mín á ný, mig langaði að sjá
“fágunina” og gæfumerkin á þessari nýju
söku, jók það og nokkuð forvitni mína að höf-
undurinn hefir valið bókinni nafn fagurt, og
kallað “Ljós heimsins.” Mun hann hafa hugs-
að líkt og Eiríkur rauði er hann gaf nafn landi
sínu og kallaði Grænland. Nú er bókasafni
“Fróns’’ svo fyrir að þakkg,, að eg hefi átt
kost á að lesa sögu þessa. Jafnvel þó segja
mætti um frásagnarstíl og annað líkt og eg
sagði um söguna “Sjálfstætt fólk’” þá er efni
og efnismeðferð þessarar sögu slíkt að eg
lagði hana frá mér, að loknum lestri, með
þeirri tilfinning, að milli spjalda hennar væri
sá fúlasti bókasaur, sem eg hefi látið freistast
til að fara í gegnum.
II.
Hetjan í sögu þessari er sveitarómagi,
Ólafur Kárason LjósvOringur. Hann er nið-
ursetningur á bænum Fæti “undir fótar fæti.”
Þar býr ekkjan Kamarilla með þremur upp-
komnum börnum sínum. Er dóttirin, Magnína
heimasæta, þeirra elzt. Þá Nasi (Jónas) en
Júst yngstur. Auk þess eru á heimilinu
mæðgur tvær. Heitir móðrin Karitas en dóttir
hennar Jana (Kristjana). Annað fólk kemur
lítið við söguna, nema gamall maður, sem
einnig er sveitarómagi, hann er þar á heimil-
inu um tíma og deyr þar eftír hrakninga og
illa meðferð, og Guðrún á Grænhóli ferm-
ingarsystir Ólafs Kárasonar, sem tók svari
hans, þegar hann varð fyrir því óhappi að
svara skakt einhverri spurningu prestsins. I
enda sögunnar er Ólafur Ljósvíkingur svo
fluttur frá Fæti, á kviktrjám, því hann hefir
þá lengi leglð rúmfastur, eftir beinbrot og
misþyrmingar er hann hlaut í höndum bræðr-
anna, sem báðir vildu vera húsbændur, og skip-
uðu honum sinn í hvora átt, en hann vissi eigi
hverjum fremur skyldi hlýða. Sá sem flutti
hann hét Reimar; hann gerði krók á leið sína
og fór með Ljósvíking til Tótu á Kömbum.
Hún var í dularsambandi við Friðrik huldu-
lækni. Fékk Ljósvíkingur þar bót meina
sinna. Lækningin verður fyrir einhver dular-
áhrif Tótu á Kömbum. Áður er þó sagan
búin að bregða upp skringimynd af þessu
lækningabraski öllu. Má vel vera að það sé
þarfaverk, að vara við skottulaakningum,
hverju nafni sem þær nefnast. Sú hlið þessa
sögukafla er því réttlætanleg, með því líka að
frásögnin ber fremur kímnisvip heldur en ill-
kvittni. En það verður tæpega sagt um þá
hliðina, sem snýr að stúlkunni sjálfri, heimili
hennar og fjölskyldu. Eykur það sízt list-
gildi skáldsagna að þær sé notaðar fyrir vopn
í persónulegu dægurþrasi. Og er þýðingar-
laust að bera fyrir sig nafnabreytingar eða
“barnalegan skilning alþýðu á samningu
skáldverka.”
III.
Til þess að gefa ofurlitla hugmynd um
hve fagurlega þessi “fágaða” nýtízku saga
lýsir íslenzku heimilislífi, ætla eg að taka hér
upp stuttan kafla. Bræðurnir Nasi og Júst
hafa verið að heiman við fiskiveiðar, en eru
nú heima yfir vikulokin, og sofa
frameftir morgninum sinn hvoru
megin í baðstofunni. En ungfrúnni
Jönu verður tíðförult um gólfið
milli rúmanna:
“Svo var það einn sunnudags-
morgun sem oftar, að yngri bróðir-
inn Júst rak löppina undir pilsin
hennar og hún rak upp stóran skræk,
og pilsin komin upp fyrir hné. Þá
sagði eldri bróðirinn Nasi: Hvern
djöfulinn viltu vera að reka löppina
upp undir hana? Blessi þig bróðir,
sagði Júst. Þú átt ekkert með að
reka löppina upp undir hana, segi
eg; farðu frá með löppina. Yngis-
mærin Jana hélt áfram að skrækja
mteð boðiaföllum. Þá steig eldri
bróðirinn Nasi fram úr rúminu, tók
að sér nærhaldiö og frelsaði hana.
Svo voru áflogin komin á stað. Þeir
flugust ekki oft á, en þegar þeir
flugust á var það ekki í góðu. Þeir
flugust á eins og þeir komu upp úr
rúmunum, mjög fáklæddir. Mærin
Jana hljóp hálf niður um loftsgatið
og staðnæmdist í miðjum stiga,
glenti augun á slaginn og klappaði
saman lófunum í hvert skifti sem
annar virtist vera að brjóta hinn
undir sig, og hljóðaði í senn fagn-
andi og óttaslegin, ekki ósvipað
fjallahrossi. Þó færði hún sig neð-
ar og neðar í stiganum eftir því
sem brækurnar tosuðust neðar á
þjóhnöppum þeirra í leiknum; augu
hennar urðu tryltari og tryltari, en
í staðinn fyrir að hljóða saup hún
hverjur. Síðast var hún komin öll
undir loftskörina nema augun.
Pilturinn Ólafur Kárason hafði
setið inst á loftinu og verið að slafra
í sig súrnum sínum eftir fjósamál-
in, en þegar hann varð þess áskynja
að komið var í hart, þá hætti hann
að líta á það, sem var að gerast, af
ótta við það að hann yrði bendlaður
við áflogin og refsað. Hann sat
titrandi af hlutleysi í rúmshorninu
sínu og reyndi að horfa sem fastast
á súrinn sinn.
Svo lá yngri bróðirinn Júst á gólf-
inu og gat ekki haft sig upp aftur,
og eldri bróðirinn Nasi á honum
ofan, en þjófhnapparnir vissu upp.
Betur eg hefði hníf á djöfulsins
flagarann, sagði eldri bróðirinn milli
tannanna, án þess að gleyma þó að
taka fram til hverra hluta hnífur
mundi vera nauðsynlegastur undir
þessum sérstöku kringumstæðum.
Ó. Kárason dró að sér fæturna og
hnipraði sig saman og gleymdi bæði
að tyggja blómurinn og loka aug-
unum. En einmitt í þessum svif-
um skipaði Nasi:
Láfi, fáðu mér hnífinn þarna
undir sperrunni, ellegar eg drep
þig.”------
Láfi kunni ekki annað en hlýða og
rétti Nasa hnífinn, en þá skarst
Jana í leikinn, og vafði örmum' um
háls sigurvegarans og bað hann að
reka heldur hnífinn í sig. Nasi lét
hnífinn falla á gólfið, en tók yngis-
meyna í fang sér og fór með hana í
rúmið og breiddi sængina yfir þau.
Júst stóð rólega á fætur, tók hnífinn
af gólfinu, gekk til Láfa og þreif í
hár hans og svifti honum niður á
rúmstokkinn og bjóst til að skera
hann á háls. Þá kom þar móðir
bræðranna, Kamarilla og greip um
handlegg hans, tók hnífinn og stakk
honum “virðulega” undir sperruna.
Síðan gekk hún að rúmi Nasa og
svifti yfirsænginni ofan af því.
Ungfrúin Jana strauk niður um sig
pilsin og stökk grátandi ofan af loft-
inu. Þá tók húsmóðirin Kamarilla
guðsorðabækurnar ofan af hillu og
las húslestur. Svo var farið að
borða.” »
IV.
Þessi sýnishorn af frásagnarstíl
og efni verð eg að láta nægja. Sé
það satt að islenzk alþýða sækist
mjög eftir að baða sig í slíkum bók-
saur, sem þetta er, verð eg að segja
það að smekkurinn hefir breyzt á
síðari árum, og ekki til bóta. Og
hafi hún ánægju af að lesa svona
lýsingar af þjóðmenning sinni, hátt-
um, siðum og máli, þá sannast þar
hið fornkveðna: “Lítilla sanda litilla
sæva, lítil eru geð guma.” Vart
mundu forfeður okkar hafa hlakkað
yfir slíku þjóðníði. Eg býst nú við
að þetta verði kallað barnalegur
skilningur á skáldverkinu: “Ljós
heimsins.” Það verði talið rangt að
Clover Leaf Lax er vissasti vegur-
inn til hagkvæmlegra máltíða —
heitur eða kaldur. — Biðjið matsal-
ann um Clover Leaf Pink Lax, til
þess að þér fáið hagkvæmilegasta og
hollasta fiskinn, þar sem hann nýtur
sin bezt.
draga almennar ályktanir út frá ein-
staklings dæmum þeim, sem sagan
leiðir fram. En það breytir ekki
þeim rauveruleik að þeir sem ekki
vita betur líta á menningu okkar,
eins og hún kemur fram í þessum
spegli. Sögupersónurnar eru leidd-
ar fram á sögusviðið á þann hátt,
að maður kemst varla hjá því að á-
líta að svo sé til ætlast, að á þær
verði litið sem trúverðuga votta hins
almenna. Þetta fólk hefir ekki orð-
ið fyrir neinum sérstökum áhrifum,
er hafi spilt því eða afmannað. 111-
menskan, hrottaskapurinn og fólsk-
an, hræsnin, skriðdýrshátturinn og
vesaldómurinn frammi fyrri fólsk-
unni; alt er þetta látið vaxa svo
eðlilega fram úr þjóðmenningunni.
Eða með öðrum orðum, .það er ís-
lenzk nútíðar þjóðmenning, eins og
baráttan fyrir lífinu hefir mótað
hana undir “fótar fæti” kringumu
stæðanna. Þess verður ekki vart að
mannorð bræðranna á Fæti, liði
neinn baga við það þó þeir mis-
þyrmi og beinbrjóti drenginn. Nei,
þeim er sendur annar sveitarómagi,
gamall maður, þegar þeir svo hafa
barið hann og velt í forinni, flýr
hann grátandi á náðir hreppstjór-
ans. Og sá heiðursmaður kunni
ekkert ráð vænna en að flytja ómag-
ann aftur að Fæti.
V.
Húslestrar og rímnakveðskapur
eru nú líklega að rnestu lagðir niður
á Islandi, svo þessvegna ætti þjóðin
að geta notið til fulls “kraftbirting-
arhljómsins” frá þessum nýju sög-
um. Það sýnist því óþarfi að gera
krók á leið sína^ til þess eins, að
geta hrækt á þessa gömlu þjóðsiði.
Ef hefi nú getið helztu karlmensk-
unnar, sem fram kemur í sögunni,
og vona eg allir sjái að bræðurnir
Nasi og Júst eru laxneskar hetjur.
Verða þeir vafalaust settir til hægri
handar Bjarti frá Sumarhúsum í
Valhöll hinni nýju.
VI.
En þá er að minnast kvennanna,
sem mest koma við söguna. Þær
eru, eðli sinu samkvæmt, hlýðnar og
auðþveipar frammi: fyxir hetju-
skapnum, Magnína nöldrar þó
stundum yfir því að aldrei sé tekinn
almennilegur vinnumaður á heimil-
ið. Kamarilla húsfreyja situr í ó-
skiftu búi og verður því að sigla
milli skers og báru að því er 'heim-
ilisráðin snertir. Jana hefir augastað
á húsfreyjustöðunni, lætur því jafn-
vel að hvorum tveggja bræðranna.
Lofast til að sofa hjá þeim, sem geri
um sig bezta vísu. Júst stelur vísu
eftir Breiðfjörð, en Nasi fær Ljós-
víking til að yrkja kvæði. I kvæð-
inu er Jönu líkt við hryssu, sem bít-
ur og slær, var það gert eftir fyrir-
mælum Nasa. Jana var nú orðin
ófrísk og var nokkur vafi á hvor
bræðranna mundi vera valdur að því.
Endirinn á þessum ósköpum varð
svo það að Nasi sendi Jönu kvæðið
og bónorðsbréf um leið. Hún
skaust upp til skáldsins Ólafs Ljós-
víkings, faðmaði hann og kysti, gaf
honum sykurmola, lofaði honum
vernd sinni og sagði hann skyldi
vera kærastinn sinn, þegar Nasi væri
ekki heima. Svo var hún gift Nasa.
Heimasætan Magnina fékk ekki
vinnumanninn. Hún leitaði sér af-
þreyingar í því að lesa Flensborgar
sögurnar fyrir Ólaf Ljósvíking þar
sem hann lá veikur í rúminu. Á
páskadaginn voru þau ein heima, þá
sat hún og las, en það varð seinasti
lesturinn. Þegar hún hafði farið
erindisleysu upp í rúmið til hans,
fór hún burt og talaði ekki við
hann eftir það. Þessi dæmi ættu að
sýna að konurnar fara ekki varhluta
af ljósi heimsins.
Saga þessi gerist að mestu leyti í
baðstofunni á Fæti. Ef til vill er
baðstofan ekki eins ógeðsleg eins og
kofi Bjarts, en þó er ekki mikið á
mununum hvað þrifnaðinn snertir.
Helzt mætti geta þess að sagan
gleymir að láta lúsina á þetta fólk
sitt. Og að í stað lúsugu tíkurinn-
ar, sem varð barnfóstra í sjálfstæð-
inu, kemur fram úr ljósi heimsins
hund-hvolpur, sem svo er “dannað-
ur” eða “penpíaður” að hann hnerr-
ar þegar hann þefar af heimasæt-
unni.
Eg hefi verið að velta þvi fyrir
mér hvað það gæti verið, sem kemur
manni til að skrif a bók eins og þessa.
Listhneigð getur það tæplega verið.
Atvinnumál gæti komið til greina,
og að vísu verið nokkur afsökun.
Samúð með þeim sein líða þjáningar
og vilji til að benda á þjóðlöst?
Miskunnarlausa meðferð þurfa-
manna. Sá tilgangur er í sjálfu sér
virðingarverður. En eg hefi enga
trú á því að sögur eins og þessi beri
nokkurt umbótamál fram til sigurs.
Meðan lesandinn þarf að halda fyr-
ir nefið, til að verjast óþefinum, sem
leggur upp úr sögu sorpinu, er hætt
við að hann gleymi að taka ofan fyr-
ir hinum góða tilgangi, sem þar
undir kann að vera grafinn. Sagan
gæti jafnvel komið í stað Magnínu
heimasætu og látið hundana hnerra.
VIII.
Eg hefi heyrt að einn af merk-
ustu mönnum íslands hafi stungið
Light, Airy Togs
For Hot Weather
Summer is a Fashion season in
its own right—and here is cool,
fashionable apparel that will
defy the glare of the sun—help
you look and feel your best!
PALM BEACH SUITS—Tailored from
genuine cloth in cream, tan and
fancies. $22.50.
LIGHT TWEED SMTS — Plain or
fancy back models and two pair of
pants. $15.95 to $20.00.
WHITE DUCK PANTS — Zero and
sanforized shrunk, good weight white
duck panting $1.95, $2.25 and $2.50.
WHITE FLANNELS — Wool flanne’
pants — smartly styled and distinct-
ively tailored. $5.00 and $7.50.
GRENFELL CLOTH WIND-
BREAKERS—Friend of the golfer,
the canoeist, camper—light weight,
showerproof and windproof. $10.50.
SLEEVELESS WINDBREAKER AND
PANT ENSEMBLES—Grey and fawn
flannels with contrasting waistbands
and collars. $5.95.
SPORT COATS—New sport coats of
fancy tweeds — dashing models in
plain and fancy back styles. $6.50
and $12.50.
—Men’s Clothing Section,
The Hargrave Shops for Men
Main Floor
EATON
I