Lögberg - 04.07.1940, Side 2

o
LÖGBEBG, FIMTUDAGINN 4. JÚLI, 1940
Merkilegt og
þjóðlegt
útgáfufyrirtœki
Eftir prófessor Richard Beck.
Fyrir þremur árum síðan
gengust nokkrir áhugasamir
mentamenn á fslandi fyrir þvi
að stofna bókmentafélagið
“Mál og menning.” Vakti það
einkum fvrir þeim, að halda lif-
andi lestrarhneigð þóðarinnar
með því, að gefa alþýðu manna
kost á að eignast tímabærar og
lestrarverðar bækur við sem
lægstu verði.
Varð þessi viðleitni þeirra svo
vinsæl, að tala félagsmanna er
nú komin yfir 5,000, og fengu
þeir árið, sem leið, fjórar stærð-
arbækur, auk tímarits félagsins,
fyrir 10 króna ársgjald sitt. Ein
þeirra bóka voru Andvökur (25
arka bciki, hið vandaðasta úrval
úr kvæðum Stephans G. Steph-
anssonar, er prófessir Sigurður
Nordal gaf út, og fylgir útgáf-
unni ítarleg og prýðileg ritgerð
eftir hann uin hið stórbrotna
skáld. Ber útgáfa þessi ein sér
starfsemi félagsins hið bezta
vitni, því að óneitanlegasta er
það hið þakkarverðasta starf og
þjóðnýtasta, að fá almenningi í
hendur úrvalsverk skálda .vorra
i handhægum útgáfum, þar sem
þau verk þeirra eru jafnhliða
skýrð og túlkuð með sannið og
glöggskvgni.
En ýmsar fleiri ágætisbækur,
fræði og bókmentarit, hefir fé-
lagið þegar lagt á lesborð al-
þýðu; t. d. náttúrufræðiritið
Vatnajökull, eftir prófessor Niels
Nielsen i þýðingu Pálma Hann-
essonar, rektors. Þá gaf félag-
ið út í fyrra mjög athvglisvert
og þarft rit, er nefnist Húsakost-
ur og hibýlaprýði, með fjölda
mynda og teikninga. Ritið, sem
samið er af mörgum helztu
byggingarmeisturum og hús-
gagnateiknurum íslenzkum, rek-
ur í megindráttum sögu bygg-
ingarlistar og húsalistar, en hef-
ir auk þess inni að halda marg-
víslegar leiðbeiningar. Má fylli-
lega ætla, að það glæði stórum
áhuga manna á þvi, að gera hí-
býli sin og umhverfi þeirra sem
vistlegust og smekklegust.
Félagið gefur út árlega ís-
lenzka þýðinu á skáldsögu eftir
nýjasta Nóbelsverðlaunahöfund-
inn, nú í ár eftir finska önd-
vegisskáldið Sillanpaa. Þá er
einnig á uppsiglingu hjá félag-
inu útgáfa af verkum leikrita-
skáldsins Jóhanns Sigurjónsson-
ar með inngangsritgerð eftir
Gunnar Gunnarsson, rithöfund.
Þarf ekki að draga í efa, að út-
gáfa þessi verður hin merkileg-
asta.
Nú er þvi ekki að leyna, að
margir aðalmennirnir, sem
standa að þessu bókmentafélagi,
eru mjög róttækir, langt til
vinstri i stjórnmálaskoðunum,
og fer fjarri því, að sá, er þetta
ritar, eigi nokkurt sálufélag með
þeim í því efni. Hinsvegar ætti
það að vera augljóst mál af þvi,
sem fyr greinir, að þeir tak-
marka eigi útgáfustarfsemi sina
við þröngan pólitískan áróður;
þeim liggur það auðsjáanlega
einlæglega á hjarta, að auðga
þjóðina að andlegum verðmæt-
um, bókmentalega og á öðrum
sviðum sannrar menningar. Það
er þá einnig skemst frá að segja,
að í bókmentafélaginu “Mál og
menning” eru menn af öllum
stéttum og stjórnmálaflokkum.
Sama máli gegnir um samstarfs-
menn félagsins, rithöfunda og
skáld, mentamenn, vísindamenn
og lista, sem, samið hafa og gef-
ið út bækur þess, eða hafa þær
í smíðum; en margir þeirra eru
löngu þjóðkunnir menn.
Aðaltilgangur þessa greinar-
stúfs er þó sá, að draga athygli
íslendinga í landi hér að útgáfu-
fyrirtæki, sem félagið “Mál og
menning” hefir með höndum og
bæði er nýjung og stórvirki á ís-
lenzkan mælikvarða, en það er
ritsafnið Arfur islendinga. Hér
er um að ræða hvorki meira né
minna heldur en alhliða menn
ingarsögu íslands, og verður rit
ið fiinm bindi i stóru broti. Hefir
lengi verið mikil þörf á slíku
riti, og er það gefið út með til
liti til þess, að árið 1943 er sér
stakt merkisár i sögu lands vors
en þá eru 100 ár liðin siðan AI
þingi var endurreist og 25 ár frá
því að ísland varð aftur full
valda ríki (1918). Prófessor
Sigurður Nordal annast um yfir
stjórn útgáfunnar og ritar sjálf
ur meginmál tveggja bindanna
Er það full trygging þess, að hér
sé eigi um neitt áróðursrit að
ræða, og að verk þetta verður um
alt hið vandaðasta að efni og
framsetningu; en meðstarfsmenn
hans verða hinir lærðustu og rit
færustu hver á sínu sviði.
Er ætlast til, að ritið komi út
á árunum 1942 og 1943, og
verður það prýtt fjölda mynda
Ennfremur er ráð fyrir gert, að
það verði prentað í 8,000 eintök-
um. Hefit- útgáfufyrirtæki þetta,
sem vænta mátti, vakið hina
mestu eftirtekt á fslandi og feng-
ið hinar beztu undirtektir, enda
er hér í mikið ráðist og það, sem
enn meir er um vert, hér er verið
að bæta úr brýnni þörf, þvi að
itarleg heildarsaga íslenzkrar
menningar hefir eigi áður samin
verið, þó að margt merkilegt
hafi verið um það efni ritað.
Nú kunna menn, sem vonlegt
er, að ætla að styrjöldin torveld
mjög útgáfu þessa umfangs-
mikla ritasafns, eða geri með
öllu ókleift að koma því iit í
bráð. Eg þori þó að fullyrða, að
öllum, sem að verkinu standa,
er það brennandi áhugamál, að
lítgáfunni verði komið í fram-
kvæmd eins og til var stofnað,
þrátt fyrir það, að við mikla
örðugleika sé að glíma. Nefni
eg sein dæmi þess, hversu kapp-
samlega hinn ötuli og úrræða-
góði útgáfustjóri félagsins, Krist-
inn E. Andrésson, mag. art.,
vinnur að þessu verki.
Hann hafði verið í Danmörku
og Svíþjóð í erindum félagsins,
þegar Norðurlönd soguðust inn
í hringiðu styrjaldarinnar, og
var búinn að komast að góðum
samningum um kaup á pappir í
ritverkið Arf Islendinga; en þeg-
ar sambandið milli þessara landa
og íslands slitnaði vegna stvrj-
aldarinnar, fóru kaup þessi út
um þúfur. Kristinn lagði þó
ekki árar í bát; starfs síns vegna
þurfti hann sem fyrst að komast
til fslands; lagði hann því leið
sína suður á ítalíu, þaðan vestur
um haf til New York og siðan
heimleiðis á dögunum með
Goðafoss.” Hann notaði einn-
ig tækifærið til að leita fyrir sér
um pappírskaup hér vestra, en
drjúgum varð sá pappír dýrari
en Svíþjóðarpappírinn hefði
orðið. Aðalatriðið fyrir Kristni
og samherjum hans er þó það,
að útgáfa hins mikla og merka
ritverks falli ekki niður. Sýnist
mér sem slik áhugasemi verð-
skuldi stuðning allra góðra fs-
lendinga hvarvetna.
Víst er einnig um það, að slík
menningarsaga íslands og hér er
um að ræða á eigi siður erindi
til fslendinga i landi hér en
heima, nema fremur sé. Kemur
það enn betur í Ijós, þegar menn
lesa lýsingu dr. Sigurðar Nor-
dals á verkinu, er hér fylgir.
Líklegt er, að verkið geti ekki
kostað minna en 10 dollara auk
burðargjalds, enda er það mjög
ódýrt. En síðar mun frekar
greint frá verði þess og öðru lút-
andi að þvi hér í blaðinu.
"’W
Z' WEftE 'X
( <SOiNG S'W/MMiMG }
at tme
f CAMPí/ '
Arfur íslendinga
I.
Þegar formaður Máls og menn-
ingar, mag. art. Kristinn E.
Andrésson, fór þess á leit við
mig, að hafa umsjón með útgáfu
ritverk þess, sem hann hefir
skýrt frá hér að framan, og
semja nokkurn hluta þess, fanst
mér vandi vel boðnu að neita.
Eg hefi Jengi hugsað um og við-
að að mér efni í bók, er rekja
skyldi aðalþætti íslenzkrar sögu
og menningar frá svipuðu sjón-
armiði og gert er ráð fyrir í
þessu verki, og af því að Kristni
var nokkuð kunnugt um þetta,
mun hann hafa snúið sér til mín.
En vitanlega hafði eg hugsað
mér þessa bók í smærri stíl, bæði
fyrirferðarminni og takmarkaðri
að efni, meðan eg ætlaði að
semja hana einn míns liðs og
taka ekki önnur atriði til með-
ferðar en eg væri sjálfur sanni-
lega kunnugur.
Það er sannfæring mín, að rit
af þessu tagi muni ekki ein-
ungis geta verið til fróðleiks og
skemtunar, heldur eigi það ann-
að og brýnna erindi til þjóðar-
innar, ef svo tekst að gera það
úr garði, sem til er ætlast. Þó
að þau vegamót, sem þjóðin
stendur á í utanrikismálum sin-
um 1943. séu ærið tilefni þess
að knýja hana til rannsóknar á
sjálfri sér og lífsskilyrðum sín-
um, stendur hún í mörgum öðr-
um efnum, sem í raun og veru
munu ráða engu minna um ör-
byltingar í flestum greinum
lög hennar, á hinu mesta breyt-
ingaskeiði. Það má heita, að á
siðasta aldarfjórðungi hafi orðið
jjóðlífsins, og það lætur nærri,
að þeir menn, sem muna 50 ár
aftur i timann, hafi lifað jafn
miklar breytingar á hugsunar-
hætti, atvinnuháttum og þjóð-
háttum og áður höfðu gerst frá
jví á söguöld. Marga hefir
sundlað svo við öll þessi pm-
skifti, að þeir hafa borizt með
straumnum án þess að vita sitt
rjúkandi ráð, en öðrum hefir
farið svo, að þeir hafa einblint á
illar framfarirnar og fundist
fortíðin engu máli skifta á þess
ari nýju gullöld. En jafnframt
jessu hefir samt Hka komið í
-ljós, að breytingarnar sjálfar
hafa vakið ýmsa til umhugsun-
ar um alt það, sem var að hverfa
og umskapast, ekki sízt eftir að
nýir erfiðleikar steðjuðu að í
kjölfar framfaranna. Það er
greinilegt, að áhugi almennings
ýmiss konar sögulegum fræð-
um hefir farið vaxandi á síðustu
árum og jafnframt því ræktar-
semi við þjóðleg verðmæti. Það
er því gild ástæða til þess að
vona, að hverri þeirri tilraun,
sem nú er gerð til þess að hjálpa
þjóðinni að átta sig á vandamál-
um samtíðarinnar með því að
varpa á þau Ijósi sögunnar, verði
gaumur gefinn af almenningi.
Sjálf hugmyndin að sliku yfir-
litsriti, sem Arfur íslendinga á
að verða, er tákn og merki þess,
að nú sé sérstök þörf á þvi.
Eg hefi ekki einungis tekist
starf mitt að þessu ritverki á
hendur fyrir Mál og menningu
vegna þess, að hinn framtaks-
sami formaður félagsins átti
frumkvæðið að því að gera á-
ætlun um efni þess, sem mér
gast vel að, heldur líka af þeirri
ástæðu, að eg sé ekki annað
íslenzkt útgáfufyrirtæki, sem
hafi jafngóð skilyrði til þess að
gera slíkt rit rausnarlega úr
garði og koma því i hendur mjög
margra áhugasamra lesenda.
Pnnkanlega tel
vert, að þessi
eg það mikils
fyrirætlun mun
standa eða falla með vilja og
skilningi félagsmanna sjálfra.
Hér á fslandi er erfitt að fá
opinberan stuðning til bókmenta-
legra fyrirtækja, sem nokkuð
kveður að. Það er í mörg horn
að líta, verður að gera mörgum
úrlausn af litlum forða, og nið-
urstaðan verður einatt sú, að
valdamennirnir temja sér að
hugsa smátt, hafa bútana marga
og nema hvern bút við neglur
sér. Auk þess er ekki nægilegt
að koma bókum á prent. Það
þarf lika að hafa tök á að
dreifa þeim, svo að þær komist
í hendur þeirra lesenda, sem
þæ>r eru ætlaðar. Mál og menn-
ing hefir þegar rutt nýja braut
í íslenzkri bókaútgáfu og orðið
öðrum til fyrirmyndar. Þetta
félag hefir sýnt, hverju hægt er
að áorka, ef nógu margir áhuga-
samir menn taka höndum sam-
an. Mér hefir reynst stjórn fé-
lagsins i umræðunum um þetta
nýja útgáfufyrirtæki bæði víð-
sýn og stórhuga. Hún hefir ein-
dreginn vilja á að gera það sem
myndarlegast úr garði og hefir
sýnt mér mikið traust í því, að
leyfa mér að ráða öllu, sem eg
hefi óskað eftir, um efni þess
og snið. Eg hygg þvi hið bezta
til samvinnu við hana um fram-
kvæmd þess.
II.
Hitt er annað mál, að eg er
þess mjög ófús að fara nú mörg-
um orðum um, hvernig verkið
eigi að verða og muni verða í
einstökum atriðum. Eg hefði
helzt viljað fá að vinna að því í
kyrþey, þurfa engu að lofa fyrir
fram, heldur láta það sýna sig
og tala sínu ináli, þegar því væri
Iokið. Það liggur líka í hlutar-
ins eðli, að enn getur ekki verið
gengið frá áætluninni til fullrar
hlítar, þar sem aðeins eru liðnar
fáar vikur síðan hugmyndina bar
fyrst á góma. Bæði efnisval og
efnisskipun verður að íhuga bet-
ur og einkum í samvinnu við
þá visindamenn og rithöfunda,
sem inunu taka þátt í samningu
ritsins. Það er því einungis
hægt að skýra frá aðalcjráttun-
um á þessu stigi málsins.
En eg hefi orðið að beygja mig
fyrir þeirri nauðsyn, sem á því
er, að félögum Máls og menn-
ingar sé nú þegar skýrt frá þess-
um aðaldráttum, svo að þeir geti
áttað sig á þvi, hvort þeir vilja
styðja að þvi, að verkið sé unnið,
eða ekki. Framkvæmd þessa
fyrirtækis er undir þvi komin,
hvort félagsmenn fallast á þá
frumlegu og búmannlegu hug-
mynd Kristins E. Andréssonar,
að byrja þegar á þessu ári að
safna í sjóð til þess að geta á
sinum tima klofið hinn mikla
útgáfukostnað. Stjórn Máls og
menningar getur ekki gert þær
ráðstafanir um undirbúning
verksins, sem nauðsynlegur er,
ef það á að verða tilbúið i tæka
tíð og vel úr garði gert, nema
hún hafi vissu um stuðning fé-
lagsmanna. Og félagsmönnum
er það sjálfum fyrir beztu að fá
að borga verkið, þó að ódýrt sé,
smám saman, svo að þeir finni
sem minst til hverrar greiðslu.
Af þessum ástæðum tel eg það
rétt að skýra nokkuð frá grund-
vallaratriðunum í áætluninni um
verkið, eins og formaður fé-
lagsins hefir beðið mig um. En
e$ mun bæði vegna félagsmanna
og engu síður vegna sjálfs mín
og annara þeirra, sem fram-
kvæmdirnar eiga að annast,
reyna að lofa ekki meiru en því,
sem fylstu vonir eru um, að
efna megi. Að sjálfsögðu fá
félagsinenn síðan nánari fregnir
af ýmsu, sem enn er óráðstafað,
og þeim breytingum, sem á þess-
ari fyrstu áætlun kunna að
verða. x
III.
Aðalheiti verksins, Arfur is-
lands, bendir nógu skýrlega á
efni þess og sjónarmið. Hvað
eiga Islendingar nú á dögum, i
föstu og lausu, í mennngarlegum
verðmætum? Hvaða arf hefir
saga þeirra skilié þeim eftir,
hvert bendir hún þeim? Hvern-
ig geta þeir gert sér sem ljós-
asta grein fyrir þvi á þessum
breytingatímum, úr hverju þeir
hafa að spila og við hvað þeir
eiga að etja?
Við höfum fyrst og fremst erft
landið, og um það mun fyrsta
bindi ritsins, island, fjalla. Saga,
tilvera og framtíð hverrar þjóð-
ar eru mjög háðar þeim lífsskil-
yrðum, sem landið býr henni.
En sú lýsing íslands, sem hér
er tilætlunin að rita, verður með
nokkuð sérstöku sniði. Aðal-
þættirnir verða þessir :
1) Myndunarsaga landsins,
samin á þann hátt, að hún geti
opnað augu manna fyrir ýmsu
því, sem þeim hættir við að
ganga blindandi fram hjá:
hvernig lesa megi æfintýri jarð-
fræðinnar, tröllauknar bylting-
ar, hægfara breytingar, starf
eyðandi og græðandi afla, út úr
athugun umhverfisins. Þar mun
líka verða stuttlega skýrt frá
þeim rannsóknum, sem gerðar
hafa verið á náttúru landsins, og
hver óunnin' verkefni bíða fram-
tíðarinnar á þvi sviði.
2) Landið sem heimkynni
þjóðarinnar, hvernig það tók við
henni og hefir búið að henni.
Auðlindir þess frá fjöllum til
fiskimiða, ógnir þess og hættur,
fegurð þess og tign.
3) Hvernig þjóðin hefir sett
mót sitt á landið, hagnýtt sér
gæði þess og varið sig gegn erfið-
leikum þess. Hér mun verða
sagt frá ræktun og landbúnaði
. fyr og nú, húsagerð, vegum og
brúm, sögustöðum og minjum
þeirra, bygðarsögu í aðaldrátt-
um, veiðiskap og sjávarútvegi,
sömuleiðis frá landsspjöllum af
mannavöldum, eyðingu skóganna
og uppblástri landsins sem af-
leiðingu hennar.
4) Loks mun verða vikið að
þeim kostum lands og sjávar,
sem enn eru ónotaðir eða lítt
notaðir, þeim lífsskilyrðum, sem
landið getur búið þjóðinni, ef
rétt er áhaldið, og þeim skyld-
um, sem þjóðin hefir gagnvart
niðjum sínum, að bæta landið
fremur en spilla þvi.
Fyrir lausafjáreign þjóðarinn-
ar er auðveldast að gera grein
með stuttu yfirliti um hagsögu
hennar á lðnum öldum og sam-
anburður við nútímann. Þar
sem flest, er þetta efni snertir nú
á dögum, er alkunnugt, verður
það einkanlega sett frain með
hagfræðilegum skýrslum og línu-
ritum, og reynt að fá alt sem
sannast og óhlutdrægast. Þetta
yfirlit mun að likindum koma
meðal viðaukanna í V. bindi
verksins.
öðru og þriðja bindinu hefir
að minsta kosti i bráðina, verið
valið heitið: islenzkar minjar,
en minjar (eða menjar) getur
þýtt alt í senn, ummerki eftir
verk eða atburði, gersemar og
erfðagripir eða vingjafir (minja-
gripir), sem eru ekki eða verða
metnar til fjár. Hér er orðið
látið tákna ýmiss konar menn-
ingarverðmæti, frá eldri og nýrri
tímum, sem enn standa og lik-
legt er að lengi muni standa í
gildi. Efni þau, sem tekin verða
til umræðu í þessum bindum,
eru enn ekki fyllilega ákveðin,
og mikið er undir þvi komið,
hversu vel tekst að fá hina hæf-
ustu menn á hverju sviði til þess
að fjaila um þau. Munu þeir
líka vitanlega ráða talsverðu um,
hver efni verða tekin til með-
ferðar. Hér er tilætlunin að
leita aðstoðar margra manna,
og ættu þessi bindi því um leið
að vera nokkurt sýnishorn þess,
hvernig nú er bezt ritað á fs-
landi. Það liggur í augum uppi,
að bókmentirnar munu skipa
hér mest rúm, því að á þvi sviði
hafa fslendingar unnið þau af-
rek, sem lengst munu varðveit-
ast og mest eru metin. Samt
verður þetta engin bókmenta-
saga (nokkurt yfirlit um þró-
unarsögu íslenzkra bókmenta
kemur i IV. og V. bindi), heldur
verður reynt að skýra frá þeim
verkum einum, sem enn eru svo
lifandi, að almenningur ætti að
lesa þau eða a. m. k. vita nánari
deili á þeim.
Bókmentirnar eru þó ekki
einu minjarnar um hagleik og
snilli fslendinga. Frá fyrri tím-
um eru til ýmis konar listaverk,
trésmíðar, málmsmíðar, vefnað-
ur, myndir og skrautlist (t. d. i
handritum). Fornar bækur hafa
líka sitt ytra borð, prentun og
band, sem gerir þær að minja-
gripum, auk efnisins. Á síðustu
tímum hefir þjóðin eignast nýj-
ar listir, málaralist, mótlist, tón-
list og húsagerðarlist. Öllu
þessu verður reynt að gera
nokkur skil, bæði með ritgerð-
um og myndum.
En íslendingar hafa tekið
fleira i arf en land og lausa aura,
bækur og aðrar minjar. Þeir
eru sjálfir einn hluti arfsins, og
hver kynslóð ber í skapferli sínu,
lífsskoðun og hugsunarhætti
margvisleg merki ef|tir örlög,
menningu og lifskjör þjóðarinn-
ar á liðnum öldum. Tvö síðustu
bindi þess verks, sem hér er um
rætt, munu verða tilraun til
þess að sýna, hvernig saga og
menning þjóðarinnar hafa mót-
að hana, gert hana það sem hún
nú er og leitt hana á þær kross-
götur, sem hún nú stendur á.
Um þetta rit, sem mun verða
kallað íslenzk menning, á eg
einna erfiðast með að tala, þó
að eg viti mest um efni þess, því
að þetta er bókin, sem getið var
um í upphafi þessarar greinar,
að eg hefði lengi haft í smíðum.
Efnisvalinu mun það ráða, hver
atriði í örlögum þjóðarinnar á
liðnum tímum virðast hafa verið
svo afdrifarik, að hún beri rnerki
þeirra enn í dag. Því mun sam-
henginu i sögu íslendinga og
menningu verða gefinn miklu
meiri gaumur en ýmsu því, sem
fyrirferðarmest er í sögulegum
heimildum, svo sem deilum og
vígaferlum. Eins mun ekki
verða hirt um að telja upp alla
þá menn, sem mikið hefir borið
á, heldur reynt að gera nánari
grein fyrir þeim mönnum, sem