Lögberg - 31.10.1940, Qupperneq 4

I
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 31. OKTÓBER, 1940
------------Högberg------------------------
GefiB út hvern íimtudag af
TiLE tOLUMBIA PKEíiS, IjIMITKD
BU5 Sar^ent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans:
EDITOK LÖGBERG, 695 Sargent Ave.,
Winnipeg, Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3 00 um árið — Borgist fyrirfram
The •L.ögberg’' is printed and published by
The Columbia Press, Uimited, 695 Sargent Avenue,
Winnipeg, Manitoba
PHONE 86 327
Ormagna í duftinu
Svo má segja að Spánn og Frakkland
liggi örmagna í duftinu, og horfist í augu
við hverskonar andstreymi; Spánn vegna
borgarastyrjaldarinnar, en Frakkland vegna
leifturstríðsins, er með furðulegum hætti
kom því á skömmum tíma á kné; og þó vitað
sé að þjóðir þessar hafi naumast málungi
matar, lætur Hitler sér það ekki fyrir brjósti
brenna, að kúga þær, að minsta kosti í orði
kveðnu, til fylgis við sig, og nota þær sem
auglýsingabeitu í þágu hinnar andstyggilegu
áróðursstarfsemi sinnar; þá má svo sem
finna minna grand í mat sínum en það, en
geta hampað framan í heiminn tveim þjóð-
um með langa menningarsögu að baki, er
bæzt hafi í hóp hinna trúuðu, og svarið hinu
nýja Evrópu-skipuíagi hollustu.
Af fregnum, sem verið hafa að berast
frá Spáni og Frakklandi upp á síðkastið,
má það glögglega ráða, hve þunglega horfist
þar á um afkomu manna á meðal; verða
naumast af þessu dregnar aðrar ályktanir en
þær, að til hallæris geti þá og þegar dregið;
veldur þar í báðum tilfellum miklu um, hið
stranga siglinga og vöruflutningabann Breta,
auk þess sem Hitler lætur greipar sópa um
sérhver þau fríðindi, er lönd þau, sem hann
hefir lagt undir hæl, höfðu til brunns að
bera; hann telur til skuldar við Franco
vegna aðstoðarinnar í borgarastyrjöldinni,
og þó spænska þjóðin sé “visin og beinaber”,
þá sé ekki óliugsandi að hafa mætti af henni
einhver lítilsháttar not; ekki sízt ef til árásar
kæmi á Gíbraltar-virkin; að Frakkar yrði
þægir í meðförum, var vitaskuld óhjákvæmi-
legt, því hún var alt annað en smáræði
þakkarskuldin, sem þeir stóðu í við Hitler
fyrir miljónamorðin, vopnahléið, og væntan-
lega friðarsamninga!
Frakkland og Spánn liggja örmagna í
duftinu. Danmörk hefir verið svift frelsi
sínu. Holland, Belgía, Pólland, Noregur
og tjekkneska ríkið, liggja flakandi í sárum;
og nú hefir Mussolini ráðist inn á Grikk-
land; mannkynið hefir aldrei áður horfst í
augu við önnur eins firn; þeim mun gildari
ástæða til sameinaðs átaks af hálfu lýðræðis-
þjóðanna unz yfir lýkur, og bundinn hefir
verið endi á þenna ægilega djöfladans!
Enn um líknarsamlagið
Hin árlega fjársöfnun fyrir hönd líkn-
arsamlags Winnipegborgar hófst síðastlið-
inn mánudag, og stendur til þess 6. nóvember
næstkomandi; ekki verður annað sagt, en
drengilega hafi verið riðið á vaðið þó víst
sé, að sameinaðra átaka verði þörf unz tak-
markinu er náð; það er oss öllum brennandi
metnaðarmál, að giftusamlega takist til um
borgaraleg samtök vor á meðal í þessu efni;
skyldur vorar við samfélagið eru margar, og
miklar eru þær fórnir, sem hinir ungu sam-
borgarar vorir inna um þessar mundir af
hendi austan við hið breiða haf í þágu
frelsismála mannkynsins. Og hvað eru hin-
ar fjárhagslegu fórnir, ef þær þá geta kall-
ast því nafni, borið saman við fórnina mestu,
fórn lífsins sjálfsf
Nú er sumarið gengið um garð; skógur-
inn hefir felt fjaðrir og blaðrúnar eikur bíða
vetrar; ekki ósvipað þessu er ásigkomulag
ýmsra gamalmenna, er dagað hefir uppi og
enga eiga að; þau eiga heimting á aðhlynn-
ing, og það eiga ekki síður börnin munaðar-
iausu, er svift hafa verið móðurlegri og
föðurlegri forsjá. Líknarsamlag Winnipeg-
borgar hefir í mörg horn að líta; hvorki
meira né minna en tuttugu og sex mannúðar-
stofnanir styðjast við starfsemi þess; hér
er einungis um það að ræða, að inna af
hendi sjálfsagðar, borgarlegar skyldur, og
annað ekki, þar sem enginn má skerast úr
leik.
Freklega þrettán hundruð sjálfboðar,
konur og menn, eru nú á ferð ujn bæinn í
fjársöfnunaiierindum vegna líknarsamlags-
ins; allur þessi herskari er í yðar þjónustu
endurgjaldslaust; látið engan bónleiðan fara
frá heimili yðar eða vinnustöð!
Ekki myrkur í máli
Utanríkisráðherra Bandaríkjanna, Mr.
Curdell Hull, flutti ræðu á laugardaginn
var, er óhjákvæmilega hlaut að vekja víð-
tæka athygli; þó ekki einasta vegna þess hve
ítarlega hún glöggvaði afstöðu þjóðarinnar
til heimsdrotnunar hugmynda þeirra Musso-
lini og Hitlers, heldur og jafnframt með hlið-
sjón af því, hve Mr. Hull var berorður um
landránsstefnu einveldisherranna, og hver
háski myndi af henni stafa um langa fram-
tíð, ef hún í yfirstandandi styrjöld gengi
sigrandi af hólmi; yrði þar hvorki meira
né minna en um gagngerða, menningarlega
mvrkvun að ræða, er engan gæti órað fyrir
hvenær kynni að verða létt af. Mr. Hul!
kvað sér aldrei hafa dulist hvert stefndi í
þessu efni; en hitt hefði jafnan valdið sér
undrunar, hve áróðursstarfsemin hefði náð
sér niðri, og blekt til fylgis við sig hóp
manna og kvenna í vesturálfu heims, þar
áem ætla hefði mátt að jarðvegurinn væri
einna ómóttækilegastur fvrir útsæði af slíkri
tegund. Mr. Hull er vitur og varfærinn
stjórnmálamaður; hann hefir haft með
höndum utanríkismál þjóðar sinnar í síðast-
liðin átta ár, og komið þeim jafnan í trygga
höfn, þótt oft lægi siglingaleiðin um brim
og boða ; hann kvaðst þráfaldlega hafa orðið
þess var, að tilraunir hefði verið til þess
gerðar, að bera í bætifláka fyrir landráns-
stefnuna með fölsuðum afsökunum, svo sem
með því, að hina og þessa þjóðina skorti
olnbogarúm; stjórn Japana hefði riðið á
vaðið 1931 að því er landránsstefnuna á-
hrærði; einstöku raddir hefðu ekkert fundið
athugavert við það, þó Japanir réðust inn á
varnarlítil lönd og þröngvuðu þeim til
hlýðni; meira segja hefði tilraunir verið
gerðar til afsökunar slíku athæfi vegna land-
þrengsla heima fyrir; síðan hefði í raun og
veru ein syndin boðið annar^heim; ein yfir-
gangsaldan tekið við af annari; nú sýndist
það þó naumast hugsanlegt, að nokkur maður
tryði því í alvöru mikið lengur, að Hitler
héldi uppi stríði vegna landþrengsla einna,
eða að svo krepti að þjóð hans heima fyrir,
að hún horfði fram á tortíming sakir tak-
markaðs olnbogarúms; ekkert af þessu væri
fvrir liendi; ásetningur einveldisherranna
væri auðsjáanlega sá, að leggja undir sig
allan ^heiminn vegna mikilmensku brjálæðis
og sjalfsdýrkunar.
Mr. Hull lauk máli sínu með því, að
fullvissa lýðræðisþjóðirnar, er nú stæði í
biturri baráttu upp á líf og dauða gegn
ofbeldisöflum hverskonar, um allan þann
efnalegan og siðferðilegan stuðning, er þjóð
sín framast mætti láta af hendi rakna til
fullverndar persónufrelsinu í mannheimum.
♦♦♦♦♦♦
Guðfinna frá Hömrum
Það væri synd að segja, að íslenzkar
konur kveddi sér ekki hljóðs á vettvangi
ljóðagerðarinnar í samtíð vorri; er óþarft
í þessu sambandi, “að þylja nöfnin tóm, því
þjóðin mun þau annarsstaðar finna. ” En
nú hasla þær sér völl, ein af annari, er svo
fagurlega kveða, að þær fylla flokk hinna
ljúfustu svanasöngvara vorra; af þeim skáld-
konum, sem sungið hafa lengi, og náð ljóð-
eyra íslenzkrar þjóðar, eru kunnastar þær
Jakobína Johnson og Hulda; þær eru báðar
þingeyzkar, og búa yfir auðugum tóntöfrum
heimahaga sinna; hjá þeim báðum fer saman
málsmildi og markviss strengjatök; að þing-
eyzkar konur sé eigi útsungnar enn, sanna
nýiegar ljóðaperlur Guðfinnu frá Hömrum
öllu öðru betur. Hvat manna es þat? Hver
er Guðfinna frá Hömrum? Vér höfum það
fyrir satt, að þessi gáfaða skáldkona sé frá
Hömrum í Reykjadal, hafi ung lagt stund á
hljómlist og gefi sig við hljómlistarkenslu á
Húsavík; þó skiftir það vitaskuld mestu
máli, að hér á ferð íslenzk kona, sem yrkir
eins og sá, sem vald hefir, og knýr úr ljóð-
gígju sinni sjálfstæða og sigurmagnaða
hljóma; ein hinna íslenzku daladætra, er
drukkið hefir inn í minningaheim sinn
bernskumyndir úr gamla torfbænum, sem
liðinn er undir lok, og andað þeim síðar frá
sér í ljóðtöfrum út í lífið; að gígja Guðfinnu
frá Hömrum sé margþætt, verður ekki dregið
í efa; einungis úrvaísskáld yrkja kvæði eins
og “Hófatak. ”
/
“Þey, þey, eg heyri hófatak,
er hærra á loftin dró.
Um Bifröst, sem tengir himin og heim
og hvelfist um land og sjó,
fer ástin á drifhvítum draumafák
og dauðinn á bleikum jó.
Við þá, sem þannig yrkja, stendur íslenzka
þjóðin í djúpri þakkarskuld.
“Gott ey
gömlum
mönnum”
Eftir dr. Guðm. Finnbogason.
í landnámu er getið um mann,
sem hét Glúmur Þorkelsson, er
tók gamall kristni. Hann baðst
fyrir at krossi: “gott ey gömlum
mönnum, gott ey ærum mönn-
um.”
Prófessor Jón Helgason hefir
fært sterk rök að því, að þetta
“ey”, sem er ritað með y, sé
sama orð og auja, sem kemur
fyrir i dönskum rúnaristum og
merkir heill, en að “ærum” sé
þágufall fleirtölu af æri, sem
þýðir yngri. Merking bænar-
innar er þá þessi: Góða heill
gömlum mönnum, góða heill
yngri mönnum!
Mér finst þetta fögur bæn og
lýsa hlýju hugarþeli. Það er
eðlilegt, að gamall maður bæði
fyrst fyrir gömlu mönnunum,
þvi að þeirra þarfir hafa staðið
honum skýrast fyrir hugarsjón-
um og til þeirra hefir hann mest
fundið. En hann minnist líka
yngri mannanna og felur þá lika
í bænum sinum.
Það er orðið lítið um útgáfu
bænakvera í voru landi á síðari
tímum, en ef gefið væri nú út
slikt kver, vildi eg mælast til
þess, að í það yrði tekin þessi
gamla bæn. Hún er bæði mann-
leg og kristileg.
En hvað mundum vér þá hafa
í huga, er vér bæðum gömlum
mönnum góðra heilla? Vér get-
um ekki búist við því að breyta
með bænum vorum lögum nátt-
úrunnar. Vér getum engu breytt
um það, að ellin komi fyr eða
síðar með gjafir sínar til þeirra,
er ná háum aldri, og þær gjafir
hafa sjaldan verið taldar góðar
eða lofaðar af mönnum. Þeim
er lýst í ýmsum Ellikvæðum,
sem vér eigum frá fyrri öldum,
en hvergi/ í styttra máli en í
þessari vísu, sem eignuð er
Stefáni ólafssyni i Vallanesi:
Ellin að gerir hallast,
aftrast fýrri kraftar,
hrukkar hörundið blakka,
hærur á kolli nærast,
tennur taka úr munni
trosnaðar að losna,
dvinar dugur og ræna,
dregið hold sígur að moldu.
Páll ólafsson kveður svipað
um ellimörkin:
Fótum er þróttur þrotinn,
þreytt brjóst mæðir hósti,
hár og skegg er að hærast,
heyrn og sýn er að dvína;
farið er fyrri ára
fjör úr augum snörum;
án em eg orðinn vina,
ellinni meir það hrellir.
Þetta bíður flestra, sem ná háum
aldri, eins og Jón Hallsson kveð-
ur í Ellikvæði sinu frá fyrri
hluta 16. aldar:
Elli trú eg að engi
yngismaðurinn forðast kann,
lætr hún eftir honum lengi,
að lyktum frá eg hún pretti
hann,
þó þykist mann stoltr og sterkr
í limum öllum,
kann hún flestum .að koma á
kné,
þótt kaskir sé,
jafnvel konum sem köllum.
Einhver átakanlegasta sagan
um það, hvernig ellin kemur
jafnvel hraustustu mönnum á
kné, er það, sem segir frá Agli
Skallagrimssyni á gamals aldri:
Egill Skallagrímsson varð
maðr gamall, en í elli hans gerð-
isk hann þungfærr, ok glapnaði
gerðisk ok fótstirðr. Egill var
þá at Mosfelli með Grími ok
Þórdísi. Þat var einn dag, er
Egill gekk úti með vegg ok drap
fæti ok fell; konur nökkurar sá
þat ok hlógu at ok mæltu. “Far-
inn ertu nú, Egill, með öllu, er
þú fellr einn saman.” Þá segir
Grimur bóndi: “Miðr hæddti
konur at okkr, þá er vit várum
yngri.” Þá kvað Egill.
Vals hefk váfur helsis;
váfallr em ek skalla;
blautr erum bergis fótar
borr, en hlust er þorrin.
Merkingin er þessi: Eg hefi
riðu í hálsinum; mér er hætt við
að detta á skallann; eg er hættur
að vera kvenneytur, og heyrnin
er þrotin.
Egill varð með öllu sjónlaus
Þat var einhvern dag, að veðr
var kalt um vetrinn, at Egill fór
til elds at verma sig, matseljan
ræddi um, at þat var undr mikit,
slikr maðr sem Egill hafði verit,
at hann skyldi liggja fyrir fótum
þeim, svá at þær mætti eigi vinna
verk sin. “Ver þú vel við,”
segir Egill, “þótt ek bökumsk
við eldinn ok mýkjumst vér við
um rúmin.” “Statt þú upp,”
segir hon, “ok gakk til rúms
þins ok lát oss vinna verk vár.”
Egill stóð upp ok gekk til rúms
sins ok kvað.
Víðan var um muninn á fyrri
æfi hans, er konungur sæmdi
hann gulli og hafði gaman að
orðum hans, og nd, er hann
hvarflaði blindur við eldinn og
varð að biðja konuna að amast
ekki við sér. Sagan heldur á-
fram:
“Þat var enn eitt sinn, er Elgill
gekk til elds at verma sik, þá
spurði maðr hann, hvárt honum
væri kalt á fótum, ok bað hann
eigi rétta of nær eldinum. “Svá
skal vera,” segir Egill, “en eigi
verðr mér nú hógstýrt fótunum,
er ek sé eigi, ok er of daufligt
sjónleysit.” Þá kvað Egill.
Langt þykki mér,
ligg einn saman,
karl afgamall,
án konungs vörnum;
eigum ekkjur
allkaldar tvær,
en þær konur
þurfa blossa.
Hér er orðaleikur. Ekkja var
líka kölluð “hæll.” Egill segir
því að sér sé kalt á hælum.
Álíka raunaleg er visan, sem
Hólmgöngu-Bersi kveður í elli
við Halldór fósturson sinn, son
ólafs pá:
Liggjum háðir
í bekk saman
Halldór ok ek
höfum engi þrek;
veldr æska þér,
en elli mér,
þess batnar þér
en þeygi mér.
I þessum tveimur smámynd-
um frá elliárum þessara tveggja
afreksmanna sjáum vér raunir
ellinnar: annars vegar söknuð-
inn yfir því, að fyrri þróttur er
horfinn, hins vegar skilnings-
leysi þeirra, sem hjá eru og finst
gamla fólkinu ofaukið, þegar það
er ekki lengur sjálfbjarga. Og
þá vík eg aftur að bæninni: Gott
ey gömlum mönnum. Hún getur
að líkindum lítið hamlað elli-
mörkunum, en á hitt kynni hún
að hafa einhver áhrif, hvernig
menn eru við gamla fólkið. Og
böl ellinnar verður að sama
skapi léttara sem gamalmennin
eiga meiri samúð og skilning að
mæta. Góðir menn og vitrir
hafa nú að visu á öllum öldum
skilið skyldurnar við gamla
fólkið og gefið reglur um breytn-
ina við það. f 3. Mósebók stend-
ur: Þú skalt standa upp fyrir
hinum gráhærða og heiðra gam-
almennið. Og Hávamál segja:
Að hárum þul
hlæ þú aldrigi,
oft er gott þat er gamlir kveða.
Alkunnugt er, að Spartverjar
báru mikla virðingu fyrir göml-
um mönnum og fræg er sagan
um það, er margir spartverskir
sendiherrar voru staddir í leik-
húsi i Aþenuborg. Kom þá inn
roskinn maður, en hvergi var
sæti. Enginn Aþenungur stóð
upp og bauð honum sæti, en
Spartverjar spruttu allir á fætur
og buðu honum sæti. Þá var
klappað mikið í leikhúsinu, en
einn Spartverjinn sagði: “Aþen-
ingar vitá hvað rétt er, en þeir
vilja ekki gera það.” Og það er
eftirtektarvert, að griska orðið
geraios merkir bæði gamall og
æruverður og likt er um latneska
orðið antiquus. Það sýnir, að
menn töldu skylt að heiðra ell-
ina.
Eg held að það væri ekki sízti
mælikvarðinn á hvert þjóðfélag,
hvernig staða gamla fólksins er
þar. Marmið þjóðfélagsins á að
vera það, að samstilla þarfir og
kjör allra þegna sinna þannig,
að hver maður njóti sín sem
bezt og vinni þar með að vel-
gengni annara. Æskuárin eru
og eiga að vera fyrst og fremst
þroskaskeiðið og undirbúning-
urinn undir lifið, fullorðinsárin
starfsár, og elliárin hvildin að
loknu aðalstarfi æfinnar. Vér
mundum segja, að það þjóðfélag
væri bezt, þar sem æskuárin
veittu mönnum beztan þroska
Iíkama og sálar, starfsárin væru
bezt- notuð til þarflegra starfa
og elliárin yrðu kærkomin og
þolanleg hvild eftir erfiði starfs-
áranna. En hér bindur hvað
annað. Því betur sem æskuár-
unum er varið til þroska, þvi
heilladrýgri verða að jafnaði
starfsárin, og elliárin fara mjög
eftir þvi, hvernig æsku- og starfs-
árunum hefir verið varið. Það
eru gömul máltæki, að “hvað
ungur nemur gamall fremur” og
að “lengi man það, er ungur
getur.” Og það mun vera al-
menn reynsla, að þeir sem hafa
einhver andleg áhugamál, sem
þeir eru gagnteknir af, eldast
að jafnaði betur og líður betur
í ellinni, en hinum, sem hugsa
litið og hafa ekki áhuga á öðru
en hversdagslegum hlutum. Þvi
kveður Steingrímur Thorsteins-
son.
Oflof valið æsku þrátt
elli sæmd ei skerði:
andinn getur hafist hátt,
þótt höfuð lotið verði.
Elli, þú ert ekki þung
anda guði kærum:
fögur sgl er ávalt ung
undir silfurhærum.
En um föður Steingríms, Bjarna
Thorsteinsson amtmann, sem var
blindur á efri árum, kvað Matt-
hías Jochumsson:
En sál varð sól
í sjónar-myrkri,
mannvit máni,
minni stjörnur:
Var hans hugar-hof
sem hallar-salur
ljósum lýstur
um lágnætti.
Sem eldgneistar
út úr myrkri
komu bráðskörp
hins blinda orð;
hafði og enginn
hans undirmanna
skarpsýnni þrótt,
skygn eða blindur.
Ef við hugsum aftur til Egils
Skallagrímssonar i ellinni, þá
getum við rent grun í, að það
hafi gert honum ellina þolan-
legri, að orðspeki hans var enn
söm við sig, eins og hin til-
greindu orð hans og vísur sýna.
Andans afl hans var óbilað, þó
að honum væri ekki hógstýrt
fótunum.
Margir munu hafa átt þvi láni
að fagna, að þekkja eitthvert
gamalt fólk, karla eða konur,
sem voru full af fróðleik, sögum
og ljóðum, sem þeim var yndi
að miðla öðrum, einkum börn-
um og unglingum. Þegar börn-
in sátu við hné þeirra og teyguðu
fræðslu og lífsreynslu, þá var
þar fegursta dæmi þess, sem
ætti að vera reglan, að ellin rétti
æskunni þroskaðan ávöxt hugs-
unar sinnar og reynslu og lifi
þannig upp æskuna á ný. Betra
hlutskifti getur ellinni ekki
hlotnast.
En þetta getur þvi miður ekki
veitst öllum gamalmönnum, og
þar sem enginn veit, hver kann
að verða gamall, væri það for-
sjálni að láta alla menn læra i
æsku eitthvað til handanna, er
þeir gætu stundað í hárri elli s'éi
til afþreyingar, þó að þeir jafri"
vel mistu sjón og heyrn.
Mest er þó um það vert, að