Lögberg - 21.01.1943, Qupperneq 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 21. JANÚAR, 1943,
----------Xösberg---------------------
Gefið út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS, LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjðrans:
EDITOR LÖGBERG,
695 Sargent Ave., Winnipeg^ Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The "Lögberg” is printed and published by
The Columbia Press, Limited, 695 Sargent Avenue
Winnipeg, Manitoba
PHONE 86 327
Pólitísk vistaskifti
Mr. Braken hefir sagt íig úr lögum við
Liberal Progressive flokkinn í Manitoba, og
gengið á mála hjá íhaldsflokknum í Canada,
við þessu er óþarfi aðamast, því vitaskuld er
Mr. Braken frjáls maður gerða sinna, og fær
í flestan sjó. Meginpart þess langa tíma, sem
Mr. Braken hafði stjórnarforustu fylkisins með
höndum, veitti Lögberg honum að málum, en
- fann jafnframt að því af fullri einurð, er að-
finsluvert þótti í sambandi við stjórnarstörf
hans. Af tuttugu ára reynslu í forsætisráð-
herrasessi, hefir Mr. Bracken getið sér slíkan
orðstír, að naumast verður um það deilt, að
hann standi í fremstu röð hinna hæfustu
stjórnmálamanna þessarar þjóðar; og þrátt
fyrir ýmissar ágjafir, sem varla er tiltökumál
á jafn langri siglingu, verður ekki annað
réttilega sagt, en sæmilega tækist til um skip-
stjórn.
í stjórnmálatíð Mr. Brakens hefir fjárhagur
fylkisins haldist í góðu horfi, auk þess sem
bílvegakerfið um fylkið þvert og endilangt,
hefir mjög breytst til hins betra, að því ó-
gleymdu hve námuvinsla og grávöruframleiðsla
hafa stórkostlega fært út kvíar. Því verður
heldur eigi mótmælt, að í afskiptum við sam-
bandsstjórn, varð það þrásinnis hlutskipti
Mr. Brakens, að halda uppi vörn fyrir vestur-
fylkin í heild; þetta allt ber að færa í tekju-
dálk Mr. Brackens, og vafalaust eitt og annað
fleira.
Mr. Bracken er sérfræðingur á sviði akur-
jrkjunnar, og meðal bænda hefir hann að
jafnaði notið síns traustasta kjörfylgis.
Og nú hefir Mr. Bracken fengið eftirmanni
sínum Mr. Stuart S. Garson í hendur lykilinn
að forsætisráðherraskrifstofunni, og valið sér
sjálfum víðtækari verkahring; hvernig honum
tekst til úm samræming ýmissa þeirra fjar-
' skyldu afla, er línum skipta milli Austur- og
Vestur-Canada, leiðir tíminn að sjálfsögðu í
ljós, en á þessu stigi málsins, árna allir þjóð-
hollir þegnar honum góðs brautargéngis.
íhaldsflokkurinn í þessu landi, hefir um
mörg undanfarin ár, átt við þráláta vanheilsu
að stríða, og lánist Mr. Bracken ekki að veita
honum nokkura heilsubót, er naumast annað
fyrirsjáanlegt, en flokkurinn lognist með öllu
út af, innan tiltölulega fárra áva.
Ritsjá
i.
The American Scandinavian
Review, Vetrarheftið, 1942
Þó íslendingar séu langfámennastir Norður-
landaþjóðanna, þá væri synd að segja, að þeir
væru afskiptir í því veglega tímariti, sem hér
x:m ræðir; innihald þess hefst með afburða
listrænni þýðingu eftir frú Jakobínu Johnson
á þremur erindum úr “Friður á jörðu”, hinum
siípaða ljóðflokki Guðmundar Guðmundssonar,
er vafalaust mátti réttilega teljast einn hinn
fimasti strengleikameistari sinnar samtíðar í
Ijóði, en þýðandinn af skóla Jónasar Hall-
grímssonar. J
Dr. Richard Beck ritar í hefti þetta skarp-
lega og íturhugsaða grein um hinn fyrsta ríkis-
stjóra íslands, Svein Björnsson, og þá atburði,
er til þess leiddu, að vald það sem konungi Isl.
og Danmerkur bar að fyrirmælum stjórnar-
skrárinnar, skyldi samkvæmt yfirlýstum vilja
Alþings falið ríkisstjóra, er Alþingi kysi til
eins árs í senn. Sveinn ríkisstjóri, er eins og
hann á kyn til, stórmerkur hæfileikamaður, og
giptusamlegur til hollverka á þeim alvöru-
tímum, sem íslenzka þjóðin nú horfist í augu
við; vel sé Dr. Beck fyrir það, hve glögga
grein hann gerir fyrir margþættu og þjóðnýtu
æfistarfi þessa mæta sonar íslands. meðal
enskumælandi lýðs.
Þá hefir og áminst hefti til bruns að bera
vingjarnlega og fjörlega ritaða grein, sem
nefnist “In Iceland Today”, eftir Harold But-
cher; nútíðarlýsing eins og nafnið bendir til
um Island í hershöndum. Stutt yfirlit yfir
helztu, síðustu viðburði á Islandi, viðkomandi
stjórnmálastraumum og efnalegri afkomu þjóð-
arinnar, prýðir hefti þetta, auk þess sem gerð
ei þar all ítarleg skilagrein fyrir glæsilegum
þróunarferli stúdenta af íslandi, sem nú stunda
nám við æðri menntastofnanir Bandaríkjanna.
The Scandinavian Review, ber nafn með
rentu; ritið fjallar einvörðungu um norræn
menningarmál, andleg sameignarmál stofnþjóð-
anna og afkomenda þeirra vestan megin Atlants
ála; þetta kemur glögglega í ljós við lestur,
ritskýringa um norrænar bækur, og aðra list-
ræna starfsemi heima fyrir; einkum er ritgerð
um sænska rith. Vilhelm Moberg, íhyglisverð;
árekstra hans í byrjun og bókmenntalega sigra,
er fram á leið; lífsskoðanir Mobergs eru mót-
aðar norrænum hetjuanda, og hann staðhæfir,
að hugsjón hins frjálsborna manns um eigna-
rétt yfir jörðinni, “sé draumur þess virði, að
fórna fyrir hann lífi, og mér skilst, að í því
sé falinn umráðaréttur einstaklings yfir líkama
sínum og sál; í því felst réttur barna minna
til þess að lifa frjálsu lífi í því landi, sem ól
þau; nú er farið að síga á seinni hluta minnar
eigin ævi; og hafi eg fórnað æfinni til þess að
vernda ónotaða orku í lífi barna minna, þá er
það vel, vegna þess, að minna verðgildi hefir
verið skipt fyrir annað, sem skoðast hlýtur
mikilvægara og veigameira. En að lokum verð-
ur það friðhelgi andans á þessari jörð, og trú
mín á órjúfanlegt fullveldi sálarinnar, sem eg
hef helt inn í drauma mína um konungsríki á
jórðinni, er alfrjáls maður ráði yfir, er mestu i
skiptir máli. Þessi verðmæti skara langt fram
úr þeim verðmætum, sem mér hafa fallið í
skaut á lífsleiðinni. Og af þessu er mér það
ljóst hvað oss öllum ber á oss að leggja, tii
þess að verjast ágjöf skaðsemdaraflanna í
hvaða mynd, sem þau birtast oss í lífinu.
Árni Óla, blaðamaður:
Grœnlendingar
Svo segir landnáma, að “frá
Snæfellsnesi, þar er skemmst
er, er fjögurra dægra haf í vest-
ur til Grænlands”. Skemmsta
leiðin frá Snæfellsnesi, yfir
Grænlandshaf, er til Angmagsa-
lik, sem er þar gegnt, en þó
litlu norðar. Þar munu vera um
1600 sjómílur á milli. Er þar
skemmst á milli bygða á ís-
landi og Grænlandi, og er það
sumra manna mál, að á miðju
hafi megi í góðu skyggni sjá
hina töfrandi fjalljötna, Hvít-
serk og Snæfellsjökul, sinn tii
hvorrar handar. Svo kveður
skáldið Einar Benediktsson i
Ólafs rímu Grænlendings:
Hilli landið, mannsýn má
mælast Ægis-rásin.
Milli stranda heilsar hjá
Hvítserk Snæfellsásinn.
Eg get ekki hugsað mér mannkyn í þræla-
viðjum. Ef til vill mætti þurka það út af jörð-
inni, en að synir þessarar fögru jarðar verði að
þrælum, virðist mér með öllu áhugsanlegt.”
Mörg önnur verðmæti en þau, sem hér er
vikið að, hefir rit þetta til brunns að'bera;
yfir því hvílir spjaldanna á milli hugsjóna-
heiðríkja hins norræna manns, sem gróður-
settur er í vestrænum jarðvegi, og miðla vill
Ameríkuþjóðinni í fullri alvöru nokkuru af
þeim haldbeztu verðmætum, sem kynstofninn
norræni býr yfir, og er slíkt fagurt hlutverk
cg drengilegt.
II.
Jakobína Johnson;
“Sá
eg svani
■» J
Barnabók. Útgefandi Þórhallur Bjarnason,
Reykjavík, Prnetsmiðjan Hólar, 1942.
Hún lætur ekki mikið yfir sér þessi nýja
ljóðabók frú Jakobínu Johnson, er hún kallar
‘ Sá eg svani”, og á nafn sitt að rekja til fyrsta
kvæðisins, “Sá eg svani fljúga”. Bókin er aðeins
39 blaðsíður og inniheldur 20 smákvæði helguð
börnum; við mat sannrar listar, verður alin-
máli sjaldan beitt svo vel sé, þó ýmsir taki lit-
lausa langloku fram yfir fagurmeitlaða vísu,
sem hittir mark; öll eru kvæði þessi fáguð
í formi, og mótuð mildum næmleik þroskaðrar
móðursálar; þau eru ýmist kveðin í þulu eða
þjóðvísnastíl.
Sem sýnishorn, skal fyrsta kvæðið endur-
prentað hér í heilu lagi:
“Sá eg svani fljúga.”
— Sá eg hvíta breiðu
líða hægt um heiðar-vatnsins flöt.
Beið eg hljóð og hrifin. —
Hér mun óskin rætast
sú, er var mér sælust farar-hvöt.
Eg, sem allt frá æsku
unni hvítum vængjum,
— dreymdi’ í fjarlægð íslands svanasöng,
beið, — en brugðust vonir. '
Burt flaug skarinn hljóður.
— Mörg er eftirvænting ævilöng.
Ef í hreinleik hjartans
heima eg síðar leita,
— unga geymi sömu söngvaþrá,
svanir hárra heiða,
hirðskáld öræfanna,
bið eg auðmjúk, bænheyrið mig þá!
Þessari fallegu bók lýkur með þeirri undur-
fallegu vísu, sem hér fer á eftir:
Vestrið allt í leiftri — og loga — og glóð.
Léttur bjarmi á haffleti, — sólsetursljóð.
Með fagra mynd í huga eg friðar öllu bið,
fel mig síðan draumi þar, sem austrið blasir við,
— því til morgunroðans vil eg vakna.
Táknrænar teiknimyndir um efni kvæðanna
eftri Tryggva Magnússon, prýða bók þessa að
verulegum mun; þær minna áhorfandann að
vissu leyti á Mjallhvít.
Vonandi er að þessi nýja bók frú Jakobínu
komi senn á bókamarkað hér vestra, því vafa-
laust yrði hún mörgum kærkominn gestur.
íslendingar þekkja lítið til
næstu nágranna sinna þarna í
vestrinu, og því mun eg nú
segja nokkuð frá lífi þeirra og
venjum.
Það eru nú nær 60 ár síðan
danski landkönnuðurinn Gustav
Holm kom til Angmagsalik og
hafði þar vetursetu. Og það eru
nær 50 ár síðan nýlendan var
stofnuð þar.
Gustav Holm var fyrsti hviti
maðurinn, er kynntist þeim kyn
stofni Skrælingja, sem á heima
á þessum slóðum, því að fram
til þess tíma hafði verið talið
ófært að sigla þangað. Kynstofn-
inn var þá á hraðri leið til þess
að verða strádauða. Sáust þess
alls staðar glögg merki, að
þjóðflokkurinn hafði verið mörg
um sinnum mannfleiri áður. Um
það báru glöggast vitni ótelj-
andi kofarústir meðfram strönd-
inni. í sjálfum Angmagsalik-
firðinum, þar sem lífsskilyrðin
voru bezt — þar er frjósemi
einna mest um þessar slóðir
loðnuveiði, mikið um sel og
bjarndýr á vissum tímum árs
— höfðu íbúarnir ekki þrek til
þess að berjast við hina hörðu
náttúru. Þar voru nú aðeins eft-
ir 225 hræður, sem bjuggu (
sjö húsum. En þarna voru rúst-
ir af 40 húsum, sem Skrælingj-
ar sögðu, að menn hefðu áður
búið í samtímis.
Þó er Angmagsalikfjörðurinn
aðeins lítið svæði af þeirri
strandlengju, sem Skrælingjar
höfðu byggt þarna áður. Er
talið að byggðin hafi einu sinni
náð sunnan frá Umivík, sem
er á 64. stigi norðurbreiddar,
norður að Kangerdluksuak, sem
er á 68 stigi norðurbreiddar. Er
bein lína milli þessara tveggja
staða um 600 kílómetrar. Strönd
in sjálf er mörgum sinnum
lengri, því að hún er víða vog-
skorin. En á allri þessari strand-
lengju, hvar sem hægt var að
byggja hús, voru kofarústir, og
sums staðar margar saman. Hjá
Kangerdluksiatk voru til dæmis
rústir álíka stórrar byggðar og
áður hafði verið í Angmagsalik.
Mestur hluti byggðarinnar hafði
nú verið í eyði um aldir, Qg
kynkvíslin, sem áður hefir hlot-
ið að vera mjög fjölmenn, var
þá aðeins 413 hræður, sem höfð-
ust aðallega við hjá Angmagsa-
likfirði og Sermelik, sem er
dálítið norðar.
Ekki má dæma um fólksfjöld-
ann áður eftir því, hve margar
kofarústirnar eru, því að Skræl-
ingjar flytja oft búferlum og
eru á flökti fram og aftur. Sögðu
menn í Angmagsalik Gustav
Holm frá því, að forfeður sínir
hefðu stundum ferðast langar
leiðir norður og suðpr með landi
til gamalkunnra veiðistaða og
stundum verið árum saman i
þeim ferðum. Hafa þeir þá bygt
sér vetursetukofa hingað og
þangað en síðan yfirgefið þá, er
þeir héldu áfram ferð sinni.
Austlendingarnir, en svo má
kalla þessa Eskimóa til aðgrein-
ingar frá hinum, sem á vestur-
ströndinni búa, hafa verið mestu
sjógarpar og ferðamenn, og
menn vita þess dæmi, að þeir
hafa farið alla leið frá Ang-
magsalik suður fyrir Grænlands
odda og norður til Julianehaab,
til þess að kaupa sér saumnál-
ar, hnífa og fleiri verkfæri úr
járni. En sú leið er 1800 kíló-
metrar fram og aftur, og voru
þeir fjögur sumur og þrjá vetur
á ferðalaginu. Elztu heimildir
um þetta eru frá árinu 1849.
Þá sendir nýlendustjórinn í
Julianehaab forngripasafninu í
Kaupmannahöfn fötu og öxi,
sem hann segist hafa keypt af
fólki frá Angmagsalik. Og það
er í fyrsta skipti, sem nafnið
Angmagsalik kemur íyrir í
skráðum heimildum. Þess er
einnig getið, að fjölskylda frá
Angmagsalik hafi komið til
Pamiagdluk — Frederiksdal, —
syðsta verzlunarstaðar Dana í
Eystribygð, árið 1860. Og með
vissu vita menn það, að Aust-
lendingar komu í verzlunarerind
um til Eystribygðar árið 1883.
Þessi ferðalög voru stórhættu-
leg, og hefir eflaust margur
látið lífið í þeim. í húðkeipum
og kvenbátum urðu menn að
þræða meðfram óþekktri kletta
strönd og berjast við hafís,
strauma og hafrót. Vistaforði var
enginn. Það varð að treysta á
það, að hægt yrði að ná í mat
á leiðinni.
Þessa leið fór einu sinni ís-
lenzkur maður, Þorgils orra-
beinsstjúpur, á litlum báti og
má lesa um hrakninga hans og
mannraunir í Flóamannasögu.
Af þeirri lýsingu geta menn
gert sér í hugarlund, hve þess
ferðalög hafa orðið Skrælingjum
erfið. Ekki gátu þeir ráðið sín
um næturstað, þaðan af síður
sínum vetursetustað, og áttu
það á hættu að lenda þá í ein-
hverri veiðileysu, þar tem sult-
ur hlaut að gera út af við þá
Og þetta voru “kaupstaðarferð-
ir” þeirra, farnar til þess að ná í
nokkrar saumnálar og hnífa!
Aðrar ferðir fóru þeir norður
með landi til þess að komast á
réttum tíma í beztu veiðistöðv'
arnar. Þær ferðir voru engu
síður hættulegar en hinar. Aust
lendingar, sem komu til Frede-
riksdal 1860, sögðu verzlunar-
manninum þar, U. Rosing, að
fyrir nokkrum árum hefðu
þrettán kvenbátar lagt á stað
frá Angmagsalik norður með
landi, auk margra húðkeipa.
Aðeins þrír kvenhátar hefðu
komið aftur. \ Hinir hefðu farizt
í brimi undir björgum, og ekk-
ert spurzt síðan til þeirra, sem
á þeim voru.
Þegar Gustav Holm kom til
Angmagsalik, höfðu norðurferð-
irnar lagzt niður fyrir löngu. En
árið 1882 var þó gerð tilraun til
þess að vitja gömlu veiðistöðv-
anna þar. Um 30 manns á tveim-
ur kvenbátum og húðkeipum
lagði af stað norður til Kialinek,
sem er um miðja vegu milli
Angmagsalik og Kangerdluks-
uak. Þeir komu aldrei aftur. En
árið 1899 fann Amdrup Skræl-
ingjakofa hjá Nualik, nokkuð
fyrir norðan Kiolinek. Þakið va^
að nokkru leyti hrunið niður í
kofann. Á svefnpallinum, sem
var hólfaður sundur í sjö rúm,
fundu þeir Andrup um þrjátíu
beinagrindur undir bjarnarfeldi.
Það voru leifar þeirra, sem fóru
í veiðiförina seytján árum áður
Kofinn var 8x4 metrar að inn-
anmáli. öll búsgögn Skrælingi-
anna voru þar á sínum stað.
Fyrir utan kofann voru kven-
bátatrönur, og leifar af kven-
bátum og húðkeipum voru þar
alt um kring. Inni í snoturri
grjóthrúgu voru ýmis smíðaefni
og hálfsmíðuð veiðarfæri og bús-
munir úr tré. Alt benti sem sagt
til þess, að það hefði orðið snögt
um fólkið. í kjötgröf hjá þof-
anum fannst nokkuð af selspiki
og í byrgi selsmegra, og mátti
á því sjá, að ekki hafði fólkið
dáið úr hungri. En hvað varð
því þá að aldurtila? Sennilega
mateitrun. Það hefir lagt sér
hálfmorkið selkjöt til munns, en
það er eitrað, sem allir Ang-
magsalikar vita. Þeir hafa stund
um hrunið niður af því að eta
morkið kjöt.
Víðsvegar á ströndinni, alla
leið norðan frá Kangerdluksuak
og suður að Umivík hafa rann-
sóknamenn fundið á seinni ár-
um beinagrindur manna í
kofarústum. Hafa þeir ýmist
dáið úr hungri og kulda eða þá
úr veikindum og eitrun. Gustav
Holm segir frá því, að inn með
Angmagsalikfirðinum að vestan,
þar sem heitir Inigsalik, hafi
hann fundið kofarústir með
þremur beinagrindum í. Seinna
var honum sagt, að þarna hefðu
sex menn dáið úr hungri tveim-
ur árum áður en hann kom, en
nokkrir hefðu hjarað af með því
að leggjast á náina.
Aðra hryggilega sögu segir
Ejnar Mikkelsen. Veturinn 1881
—1882 var mjög harður, og
selveiðin brást. í einu húsi í
Angmagsalikfirði áttu nítján
menn heima. Sulturinn var far-
inn að þrengja svo að þeim, að
hraustasti maðurinn afréð að
reyna að brjótast í ófærð og
stórhríð til næsta mannabústað-
ar og fá þar hjálp. En ísinn
brotnaði upp, og hann komst
ekki heim aftur yfir fjörðinn.
Hungrið svarf meira og meira
að fólkinu, og þá lagði annar
maður á stað og ætlaði að reyna
að fá hjálp í Sermelik. Hann
varð úti. Nú voru tveir dugleg-
ustu veiðimennirnir farnir, og
þá batnaði ekki í búi. Alt æti-
legt var uppétið. Það var <ekki
til selspik á kolurnar, svo að
fólkið varð að sitja í myrkrinu,
og kofinn varð loðinn af hélu
að innan. Þegar kom fram í
aprílmánuð, voru margir dánir
úr hungri og kulda, en hinir
lögðust á náina til þess að reyna
að bjarga lífinu. En það var lítil
næring í því, og aðeins tveir
lifðu um vorið, gömul kona og
dóttir hennar. Hafði gamla kon-
an þá, ásamt öðrum, hjálpast að
því að eta mann sinn, átta af
börnum sínum og fjögur barna-
börn sín.
Þenna sama vetur féllu fimm-
tán menn aðrir úr hungri í Ang-
magsalikhéraði. Nokkrir urðu
úti, er þeir ætluðu að ná i
björg; sumir fleygðu sér í sjó-
inn til þess að stytta eymdar- ,
stundir sínar, og sagt er frá
einni stúlku, sem gekk vitandi
vits út um nótt og .lagðist í
snjóinn til að deyja.
Til marks um það, hve þessi
vetur var harður, má geta þess,
að um vorið voru ekki eftir
nema fjórir hundar í öllu hér-
aðinu. Hinum hafði verið slátrað
til átu. Þetta skilja þeir bezt,
sem þekkja Skrælingja og vita
hvað hundarnir eru þeim ó-
missandi samherjar í lífsbarátt-
unni.
Á árunum 1881—1883 féllu um
sjötíu menn úr hungri í Ang-
magsalikhéraði, eða 16% af kyn-
stofninum. Og þó voru sagnir
um enn meiri hungursneyð.
En það var ekki eingöngu
sultur og slysfarir, sem kvistuðu
niður hinn litla kynstofn. Alls
konar sjúkdómar hjuggu stór
skörð í hópinn og var berkla-
veikin skæðust. Þegar hún var
komin á hátt stig, var galdra-
meistarinn, Angakokk, kvaddur
til þess að lækna sjúkdóminn
með særingum, og þegar þær
dugðu ekki, flýttu ættingjar fyr-
ir sjúklingnum eða hann stytti
sér aldur, svo að hann væri ekki
öðru mtil byrði. Þunglyndi var
orsök í því, að ótrúlega margir
frömdu sjálfsmorð, og var það
ekki ávallt mikið, sem menn
settu fyrir sig. Gustav Holm
segir frá nokkrum dæmum um
það:
Ung kona drekkti sér vegna
þess, að móðir hennar flutti
heim til hennar. Maður lagðist
um vetur út í snjó og krókn-
aði, af því að dóttir hans, ný-
komin heim eftir langa fjarveru,
vildi ekki vera hjá honum.
Kona drekkti sér út af því, að
tengdasonur hennar sagði við
hana, að það væri ekkert gagn
að henni lengur. Yfirl^itt virðist
lífsleiði hafa verið martröð á
fólkinu og orsök hinna mörgu
sjálfsmorða.
Enn var það siður að bera