Lögberg - 21.09.1944, Blaðsíða 2

2
Þóröur Kristleifsson:
Þjóðhaginn sjónlausi
Þórður Jónsson á Mófellsstöðum 70 ára
Flestir menn um Borgarfjörð,
sem komnir eru til vits og ára,
kannast við Þórð Jónsson á Mó-
fellsstöðum, og Borgfirðingar
þekkja svo vef starf hans og
stöðu í lífinu, að ekki er auðgert
að bæta%þar nokkru verulegu við
þeim til fróðleiks. Og það eru
margir fleiri en Borgfirðingar,
sem kynnzt hafa Þórði og fylgzt
með lífskjörum hans og þeirri
sérstöðu, sem hann hefir átt við
að búa. Ekki hefir þó, svo að
mér sé kunnugt, verið skrifað
neitt opinberlega um Þórð,
nema grein ein, sem út kom í
Nýju kirkj-ublaði 1915. Hana rit-
aði þáverandl sóknarprestur
Þórðar, séra Tryggvi Þórhalls-
son, síðar forsætisráðherra. —
Það, sem vakir fyrir mér með
þessari stuttu frásögn um Þórð,
er því einkum það, að einhverj-
ir, er ekki þekkja hann áður,
fái tækifæri til þess að kynnast
honum lítilsháttar, — kynnast
hæfileikum hans, hvernig hon-
um hefir notazt að þeim, og
hvernig honum hefir tekizt,
með þolgæði, þrautseigju og fá-
gætri atorku, þrátt fyrir stór-
hindranir, sem honum ungum
voru í veg lagðar, að brjóta sér
leið upp hina örðugustu hjalla
og verða sigurvegari í lífsbar-
áttunni gegn harðleiknum ör-
lögum.
Þórður fæddist á Mófellsstöð-
um í Skorradal 29. júní 1874, og
hefir hann alið þar allan aldur
sinn. Þegar hann var aðeins tíu
mánaða gamall, fór að brydda á
sjúkdómi í augum hans og þraut-
um í höfði. Sjö ára að aldri varð
Þórður alsjónlaus eftir viðvar-
andi augnveiki, frá því að sjúk-
dómurinn byrjaði. Þórður man
því eðlilega fátt eitt, sem hann
sá, enda mun sjónin fyrir löngu
hafa veríð orðin afar dauf, áð-
ur en hana þraut með öllu. Hann
var þó farinn að læra að lesa,
og man hann ennþá svartan lit
út frá litnum á stærstu stöfun-
um í stafrófskverinu, en þá eina
gat hann greint.
Aðra liti man Þórður ekki svo
ljóst, að hann geti gert sér fulla
grein fyrir þeim. Eftir að sjón
Þórðar þraut, hurfu einnig þraut
ir þær, er hann áður hafði haft
í augum og höfði.
Öllum hlýtur að skiljast,
hversu sterkar verkanir þetta
hafi hlotið að hafa á allt sálar-
og þroskalíf barnsins, enda þótt
Þórður væri enn of ungur til
þess að gera sér raunverulega
fulla grein fyrir því, hversu dá-
samlegu skilnnigarviti hann
hafði verið sviptur.
Engum getum þarf heldur að
því að leiða, hvílíkt hugarangur
þetta hefir bakað foreldrum
hans. Ekki sízt þar sem Þórð-
ur var elztur tíu barna, sem til
aldurs komust, þeirra Mófells-
staðahjóna, Jóns Þórðarsonar
og Margrétar Einarsdóttur.
í áður nefndri grein kveður
greinarhöfundur, séra Tryggvi
Þórhallsson, m. a. þannig að
orði, eftir að hafa skýrt frá
sjónleysi Þórðar:
“Margir hefðu orðið aumingj-
ar alla æfi vegna slíkrar blindu,
sér og sínum til sorgar og
þyngsla. Svo fór þó ekki um
Þórð. Það bar til um Þórð, að
hann var verklaginn og hafði
sérlega mikið þrek og vilja-
kraft.”
Öllum mun koma saman um
það, að greinarhöfundur kveð-
ur hér ekki of sterkt að orði.
Og margir þurfa minna áfall en
það, að verða sjónlausir á
barnsaldri, til þess að kjarkur
þeirra bili og viðnámsþróttur
til að heyja stríð við tilveruna
af eigin rammleik.
Hjá Þórði lýsti sér hinsvegar
undir eins á uppvaxtarárum ó-
venjulegt táp, fjör og lífsgleði.
Þrátt fyrir sjónleysið var hann
á æskuárum allra mesti óra-
belgur, — í hörku áflogum og
ærslum, þegar hann gat því við
komið. Og sökum þessa kjarks
Þórðar og starfsorku fór hann
einnig, þegar honum óx aldur,
að geta tekið þátt í sumum
venjulegum störfum sveita-
heimilis og hjálpa foreldrum
sínum líkt og alheill væri.
Heyrn Þórðar og tilfinning
var snemma svo næm, að undr-
um sætti. Hafa systkini Þórðar
sagt mér frá því, að hann hafi
fyrirhafnarlaust getað fundið
saumnálar og annað smávegis,
sem féll niður, þar sem hann
var nærstaddur, þótt systkini
hans alsjáandi fyndu það ekki.
Heyrn hans og tilfinning var
svona skörp undir eins í
bernsku, þ. e. a. s., eftir að hann
missti sjónina.
Kristinfræði og annan
barnalærdóm nam Þórður utan-
bókar, eins ofe gefur að skilja,
því að hann hefir aldrei átt þess
kost að njóta neinnar fræðslu,
er sniðin væri sérstaklega við
blindra manna hæfi.
Heima fyrir þekkir Þórður
hvern krók og kima, og gekk
hann um allt, eins og sjáandi
maður. En hann setti heldur
ekki fyrir sig að bregða sér til
af heimilinu. Þórður var ekki
gamall, þegar hann var alþekkt-
ur í nágrenninu sem einhver
mesti reiðgikkur sveitarinnár,
og ennþá heldur Þórður sprett-
inum, þegar hann kemur á hest-
bak. Þórður er sannarlega í ess-
inu sínu í útreiðum á fjör-
gammi, á góðum reiðvegi og í
vinahópi.
Ekki varð Þórði heldur skota-
skuld úr því, að fara bæjar-
leið fótgangandi. Hann fékk
bara mannbroddana sína, ef
ísalög voru, þegar hann gekk til
spurninga, fór til kirkju eða
annað þess konar, og fylgdist
svo með hinu fólkinu upp á
eigin spýtur.
Fróðleiksþorsti Þórðar var og
hefir jafnan verið alveg ó-
slökkvandi, og drakk hann þeg-
ar á unga aldri í sig allan fróð-
leik og fræðslu, er til var náð.
Þessi sama fróðleiksþrá hefir
ávalt fylgt honum, og hefir
,minná hans, sem ^ð eðlisfari
virðist hafa verið óvenjulega
trútt, tamizt svo mjög og
þroskazt við þessa stöðugu æf-
ingu, 'að tæpast mun vera til
óskeikulla minni. Blöð og bæk-
ur lætur hann lesa fyrir sig, og
fylgist hann á þann hátt með
flestum stórviðburðum, sem
gjörast, bæði utan lands og inn-
an. —
Það er ekki að undra, þótt
slíkur maður fagnaði því. að fá
vandað útvarpstæki inn á heim-
ili sitt. Enda segir hann sjálfur
svo frá, að við það hafi sér opn-
azt nýr heillandi heimur. Það
útvarpsefni, sem Þórður hefir
mestar mætur á, er það, sem
nefnt hefir verið “hið talaða
orð”. Þ. e. a. s. erindi, fréttir,
sögur o. s. frv., svo og söngur,
því að Þórður er einstaklega
söngelskur maður. Syngur hann
oft við raust og er mjög næmur
á tóna.
Enginn skyldi ímynda sér, að
Þórður taki allt það, sem hann
heyrir lesið, gott og gilt í dóm-
greindarleysi. Það er síður en
svo. Þórður gagnrýnir það, sem
hann heyrir. Þrátt fyrir líkam-
legt sjónleysi er andi hans víð-
sýnn og skarpskyggn. "Enda seg-
ir séra Tryggvi Þórhallsson svo
um Þórð í grein þeirri, sem eg
áður hefi vitnað til: “Það er
með mestu ánægjustundum
hans að heyra lesið, því að fróð-
leiksfíkn hans er mikil. Hann er
ljós í hugsun, kann einkar vel
að koma fyrir sig orði, og skoð-
anir hans eru gáfaðs og “lesins”
manns.”
Þórður var um tólf ára gam-
all, er hann fór fyrst að bera
við að smíða. Enda þótt smíða-
tæki Þórðar væru þá eins fá-
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 21. SEPT.EMBER, 1944
Mynd þessi er af brezkri loftvarnabyssu, einni þeirri allra fullkomnustu byssutegund,
sem enn hefir verið fundin upp; það voru þessar byssur, er bezt reyndust í vörninni
gegn hinum mannlausu flugvélum þjóðverja.
breytt og ófullkomin eins og
verða mætti, aðeins einn þjalar-
garmur, bandprjónabrot, hverfi-
steinn og hamar, kom samt
skjótt í Ijós, að smíðahneigð
hans, hagleikur og hugvit var
öldungis ósvikið. '
Hin fyrstu smíð’ hans með
þessi tæki í höndum voru við-
gjörðir á sjálfskeiðingum, sem
bilað höfðu hjá heimamönnum
eða nágrönnum hans. Ekki
hafði Þórður lengi fengizt við
þetta, unz hann fann til þess
aðferð, að gjöra hnífana aftur
alveg eins og nýja. Þessar
fyrstu smíðar Þórðar voru vita-
skuld alveg ígripavinna. En að-
aliðja hans fram á fullorðinsár
fólst í ýmsu, er að því laut að
hjálpa foreldrum sínum við
brýn heimilisstörf.
Smíðar hans jukust þó ár frá
ári. Getur hver sagt sér sjálfur,
hvílíkt feikna erfiði og hvílík
heilabrot og áreynsla það hafi
verið Þórði blindum og fyrst
framan af áhaldalitlum, og vera
hvorttveggja í senn: nemandinn
og meistarinn í sínum eigin-
skóla. Enda er þroskasaga Þórð-
ar á þessu sviði svo merkileg og
margbrotin, að hún ein væri
nægt efni í heila bók, ef tekin
væru til meðferðar einstök at-
riði af þeim, er með þau kynni
að fara.
1 fyrstu smíðaði Þórður alls-
konar búsáhöld, dyttaði að bil-
uðum húsgögnum, gjörði ólar til
reiðtýgja og margt margt fleira.
Hann var orðinn fullorðinn
maður, þegar hann fékk tæki-
færi til þess að þreifa á smíða-
tækjum hjá smiði, sem byggði
íbúðarhús á Grund í Skorra-
dal. Eftir það fór Þórður að
smíða sér fullkomnari og fjöl-
breyttari smíðaáhöld, en hann
áður hafði eignazt.
Það varð til þess, að smíði
hans fleygði mjög fram og var
brátt sótzt svo mjög eftir smíð-
um hans, að þær urðu aðalstarf
hans, og á hann nú fullt í fangi
með að leysa af hendi allar þær
pantanir, sem honum berast um
nýja muni
Langmest smíðaði • Þórður
fyrst af allskonar búsáhöldum,
svo sem hrífum, orfum, klifber-
um, meisum, fötum og margs-
konar ílátum, smáum og stór-
um, svo og hjólbörum, vagn-
hjólum, smiðjum o. m. fl. —
Fyrir nokkra smíðisgripi af
þessu tagi fékk Þórður verð-
laun á iðnsýningu í Reykjavík
árið 1911. Þeim, sem bera
gott skyn á smíðar og fylgzt
hafa með vinnubrögðum Þórð-
ar um langt skeið, ber saman
um það, að vandvirkni hans,
hagleikur og trúmennska sé svo
óbrigðul, að sjaldan finnist
smíðagallar né misfellur á þeim
hlutum, sem gjörðir eru af hans
höndum.
Þegar Þórður hafði náð leikni
í að smíða hina óbrotnari muni,
í‘ör hann einnig og einkum að
leggja stund á vandasamara
smíði.
Hann smíðaði allskonar hús^
gögn og innanstokksmuni:
kommóður, koffort, skápa af
allskonar tegundum: fyrir bæk-
ur, borðbúnað, föt o. m. fl.:
skrifpúlt rúmstæði, borð og
stóla, saumakassa, litlar kistur,
skrautskrín og fjölda af smærri
og stærri hirzlum, svo og
glugga, hurðir og margt annað,
Það hlýtur öllum að vera ó-
blandin ánægja að skoða smíð-
isgripi Þórðar, og margir sækj -
ast eftir munum frá honum,
þeir hafa á sér sérkennilegan
blæ, persónuleg einkenni og
bera vott um snildarhand-
bragð.
1 skápum hans og vandaðri
húsgögnum eru hillur, skúffur
og aðrir ómálaðir innviðir lík-
astir silki viðkomu. Mun flest-
um það hrein ráðgáta, hvernig
Þórður fer að því, að þrautfága
venjulegan efnivið svona. Hitt
hlýtur einnig að vekja eftirtekt
og aðdáun, að löng borð, fjalir
og listar, frá því fíngjörðasta til
hins stærsta, fellur svo nákvæm-
lega saman, að ógjörningur er
að greina samskeytin.
Þórði tekst m. ö. o. að gjöra
þetta eins vel með eigin hönd -
um og eigin áhöldum í algjörðu
myrkri, eins og það væri unnið
með fullkomnum vélum á vönd-
uðum húsgagnavinnustofum
þaulæfðra sérfræðinga.
Undnar súlur til skrauts á
skápa og annað því um líkt, súl-
ur, sem á húsgagnaverkstæðum
eru renndar í rennibekk, sem
sérstaklega er til þess ætlaður,
býr Þórður til í höndunum með
hníf eða öðrum óbrotnum á-
höldum. Býst eg ekki við, að
sjónhögustu sérfræðingar í
þessari iðngrein sæju annað en
þfer væru renndar í vélum til
þess gjörðum.
Þroski sá, sem Þórður hef-
ur öðlazt, er aðdáanverð-
ur. Hjá öllum, sem til hans
þekkja, hlýtur sú spurning að
vakna af sjálfu sér, hvernig
honum hafi skapazt skilyrði, og
hvernig hann hafi hlotið stuðn-
ing til þess að öðlast mennt
sína og menningu. verða svo
stór í iðn sinn og halda við ó-
fölskvaðri lífsgleði og kærleika
tiil lífsins og alls, sem lifir, hin
mörgu og myrku ár.
Til þess að leita að svari við
þessu er nauðsynlegt að kynna
sér æfikjör hans að öðru leyti
og umhverfið, þar sem hann
hefir alið manninn. Þórður hef-
ir alltaf dvalizt á heimili for-
eldra sinna og systkina. Og hef-
ir hann ekki einungis hlotið
virðingu þeirra, traust og ást-
ríki, heldur hefir hann einnig
verið efldur til athafna, víðari
hugsanaferils, sjálfstæðra og
djarfmannlegra ályktana' á
þann hátt, að gjöra hann æðsta
ráð heimilisins. Og það er sann-
arlega ekki í kot vísað, að leita
ráða til Þórðar. Hann er bæði
ráðsnjall og lipur í hugsun. Hef-
ir fjölskyldunni því reynzt far-
sæl og holl ráð Þórðar.
Þessi hlýja, sem hann hefir
fundið anda um sig frá um-
hverfinu, hefir ótvírætt, ásamt
góðlyndi hans sjálfs og mann-
kærleika, átt sinn sterka þátt í
því, að Þórður hefir aldrei ver-
ið í ósátt við lífið né sóað orku
sinni í að þylja harmtölur eða
æðrun sökum örlaga sinna.
Þórður hefir gengið hiklaust
og karlmannlega til verks,
studdur af góðum og göfugum
anda fjölskyldu sinnar, þeim
heilnæma anda að glæða alla
beztu hæfileika og allar beztu
eðlisgáfur, sem í honum bjuggu.
þessi sami örvandi andi er það
einnig, sem ekki hefir látið und-
ir höfuð leggjast að gjöra Þórði
það til gagns og skemmtunar,
að lesa fyrir hann allt, sem til
hefir náðst, menntaþrá hans til
svölunar og andlegum þroska
hans til eflingar.
En auk þess, sfem þessi heim-
ilisskóli hefir verið Þórði til
vaxtar og viðgangs á andlegu
sviði, þá hefir hann einnig sótt
til vina sinna og kunningja,
bæði í nágrenninu og í Reykja-
vík, nytsamar og hagnýtar
bendingar um ýmislegt, sem
lýtur að iðn hans: nýjungar í
smíðum, smíðareglur, leiðbein-
ingar um verkfæri og annað
því um líkt.
Þrjá síðústu áratugi hefir
Þórður nálega á hverju ári far-
ið til Reykjavíkur. Slíkar ferð-
ir eru honum hvorttveggja í
senn: skemmtiferðir og náms-
ferðir. Án efa má rekja einn
glæsilegasta þáttinn í þroska-
sögu Þórðar til þessara náms-
ferða. í þessum ferðum þreifar
hann m. a. á alls konar fyrir-
myndum, sem honum mega að
gagni koma við smíðar. Hann
þreífar á verkfærum og hann
talar við smiði og fylgist með
margs konar nýjungum í þess-
ari grein.
Fyrirmyndirnar man Þórður
nákvæmlega, geymir snið þeirra
og alla lögun svo lifandi og
ljósa í huga sér, að hann leikur
sér að því að smíða eftir þeim,
er heim kemur. í þessum
Reykjavíðurferðum velur Þórð-
ur sér sjálfur efnivið til smíða.
En þar þykir enginn hægðar-
leikur að gera honum til hæfis.
Hann fer höndum um viðinn og
finnur óðara en gómar hans
hafa snert hann, feyrur, kvisti,
raka og hvers konar annmarka,
sem á honum kunna að vera.
Þórður smíðar aðeins úr efni
vönduðustu tegundar.
Enda þótt mörgum þætti ær-
ið torvelt og næsta nóg að
geyma allt það í huga sínum,
sem Þórður hlýtur að leggja á
minni í sambandi við smíðar
sínar, þar sem honum er ókleift
að nota uppdrætti og eins og
gefur að skilja er ógjörningur
að flytja með sér fyrirmyndir,
þá krefst þó hugur Þórðar og
hugsanagangur langtum stærra
svigrúms og meiri fjölbreytni.
I þessum ferðum til Reykja-
víkur þreifar Þórður á sjónum
til þess að geta betur gjört sér
grein fyrir eðli hans, ásigkomu-
lagi og hreyfingum. Eftir öld-
um og eiginleikum sjávarins
hugsar hann sér svo aftur
sveiflur loftsins, strauma þess
og hræringar.
Eg læt nægja að tilfæra þetta
eina dæmi um hugmyndalíf
Þórðar og vakandi íhugun því
til skýringar, að hann einskorð-
ar ekki huga sinn við þau úr-
lausnarefni ein, sem snerta eig-
in handverk hans.
Vinnustofa Þórðar er í kjall-
ara í íbúðarhúsi bróður hans,
Vilmundar Jónssonar, bónda á
Mófellsstöðum. Það er ánægju-
legt að rabba við Þórð upp í
gestastofu, samtalsgáfa hans er
svo þægileg og viðmótið þýtt og
ljúfmannlegt. En þó er engu
síður skemmtilegt að staldra
stundarkorn við í vinnustofu
hans og fylgjast þar með vinnu-
lagi hans og athöfnum.
1 þessari björtu og rúmgóðu
stofu ber allt vitni snyrti-
mennsku og smekkvísi í um-
gengni. Allir hlutir eru þar í
þeirri röð og reglu, að sýnilegt
er, að Þórður fylgir stranglega
málshætti Englendinga. “Stað-
ur fyrir hvren hlut, og hver
hlutur á sínum stað.”
Undir gluggánum gegnt inn-
gangi stendur hefilbekkur Þórð-
ar. Úti við vegginn, til hægri
handar þegar inn er komið, er
rennibekkur. í honum rerinir
Þórður tré, fætur undir hús-
gögn, sem hann smíðar, skraut
á þau og annað þess konar.
Úti á gólfinu stendur sögun-
arvél. Alla þessa muni, auk
flestra annarra smærri smíða-
áhalda sinna hefir Þórður
smíðað sér sjálfur.
Sögunarvélina smíðaði hanu
eftir minni árið 1912, þegar
hann kom heim frá Reykjavík
En þar hafði hann fengið að
þreifa á sögunarvél í húsgagna-
vinnustofu Jóns Halldórssonar
smíðameistara. Síðan hefir
hann smám saman endurbætt
vélina og fullkomnað hana
mjög.
Telja má víst, að þeir, sem
ekki hafa af eigin raun kynnzt
vinnubrögðum Þórðar, eigi
mjög erfitt með að gera sér í
hugarlund, hversu vel fylgis't að
áræði hans, snarræði og vissa
í handtökum. Öryggi hans kem-
ur þó hvað gleggst í ljós, þegar
hann þeytir áfram sögunarvél-
inni og sníður niður í henni
efnivið til smíða sinna. Meðan
hann sagar heldur hann fingr-
unum alveg uppi við sagarblað-
ið, sem smýgur flugeggjað og
hvæsandi gegnum viðinn.
Flesta, sem í fyrsta sinn sjá
Þórð að þessu starfi, mun grípa
ótii um það, að þessi sjónlausi
maður hljóti að slasa sig hræði-
lega. En þessi grunur reynist
öldungis ástæðulaus, því að
aldrei hafa hent Þórð nein slys
né méiðsli, og virðist hann þó
sannarlega ekki fara neitt gæti-
lega. Það er öðru nær.
Það er táplegur blær yfir
Þórði, þar sem hann er í óða-
önn að verki. Hann fylgir hand-
tökunum eftir með svo mikilli
snerpu, fimi og fjöri, að það
eins og þurrkast út úr vitund
þess, sem á hann horfir, að þessi
maður hafi verið alsjónlaus frá
sjö ára aldri.
Slík örlög virðast óblíð, mdsk-
unnarlaus, >en lífsgleði sú, sem
ljómar um Þórð, hvort heldur
er í tómstundum hans, eða þeg-
ar hann er niðursokkinn í smíð-
ar sínar, hún varpar svo skær-
um og hlýlegum geislum í um-
hverfið, að skuggarnir eiga þar
ekkert friðland.
Fróðleikur Þórðar er mikill
og merkilegur.
Snilligáfa hans er aðdáunar-
verð, en glaðlyndi og “bjart-
sýni” er þó alveg tvímælalaust
dýrasti fjársjóður þessa sjón-
lausa þjóðhaga.
Vísir.