Lögberg - 01.03.1945, Qupperneq 4

4
LöGBERG, FIMTUDAGINN, 1. MARZ, 1945

t-----------Xbgtierg---------------------
Gefið út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS, LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrlft ritstjórans:
BDITOR LÖGBBRG,
695 Sargent Ave., Winnipeg, Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The “Lögberg” is printed and published by
The Columbia Press, Limited, 695 Sargent Avenue
Winnipeg, Manitoba
PHONE 21 804
4---------------------------------------—
Ræða
Flutt við setningu 26. ársþings Þjóðræknis-
félagsins af forseta þess, Dr. Richard Beck.
Háttvirtu gestir og þingmenn!
Góðir íslendingar!
í>egar vér, menn og konur af íslenzkum stofni,
komum árlega saman á þjóðræknisþing vor, ger-
um vér það í nafni ræktarseminnar við ætt vora
og erfðir, og jafnframt í þeirri sannfæringu, að
með því að varðveita og ávaxta sem bezt og sem
lengst hið göfugasta og lífrænasta í menningar-
arfi vorum, gjöldum vér drengilegast og varan-
legast borgaralega þegnskuld vora. I þeim hei!-
brigða og þjóðholla anda hafa þjóðræknisþing
vor verið háð í heilan aldarfjórðung, og undir
sama merki mun starfsemi félags vors fram-
vegis unnin, því að enn stendur stefnuskrá þess
í fullu gildi, og verðskuldar sem víðtækastan og
heilhugastan stuðning íslenzk-ættaðs fólks hér
í álfu.
Síðastliðið sumar gerðist einnig sá atburður á
Islandi, sem á einstæðan hátt dró athygli manna
víðsvegar um lönd að merkilegri sögu og menn-
ingu hinnar íslenzku þjóðar — endurreisn hins
íslenzka lýðveldis. Eðlilega sló sá sögulegi við-
burður á næma strengi í brjóstum Islendinga
vestan hafs, eins og fagurlega kom fram í veg-
legum hátíðahöldum þeirra á mörgum stöðum,
í ræðum og kvæðum á þeirri fagnaðarstundu
og í hlýjum kveðjuskeytum til ríkisstjórnar ís-
lands og ættþjóðarinnar.
Eftirminnilegust verða þau miklu tímamót í
sögu íslands þó að sjálfsögðu öllum þeim — og
þeir skipta tugum þúsunda — sem áttu því láni
að fagna að mega taka þátt í hinum ógleyman-
legu hátíðahöldum að Þingvöllum 17. jún 1944.
Enginn íslendingur, sem nokkuð verulega þekkir
til ævi þjóðar sinnar, gat verið viðstaddur að
Lögbergi, þegar lýst var að nýju lýðveldi á
íslandi, svo að hann fyndi eigi þyt sögunnar
yfir höfði sér. Af þeim sjónarhól — helgistað
þjóðarinnar — opnaðist útsýn langt og vítt yfir
farinn feril hennar.
Og margs var að minnast þessa örlagaríku
stund að Lögbergi, óskastund hinnar íslenzku
þjóðar. Hugurinn hvarflaði að vonum yfir ald-
anna djúp, aftur í tímann til þeirra “frumherja
frelsis”, sem landið námu, settu þar allsherjar-
þing og þjóðveldi á stofn og lögðu með því
þjóðfélagsskipulagi grundvöllinn að auðugu
menningarlífi, er bæði aflaði þjóðarinnar víð-
frægðar, þá er tímar liðu, og varð henni, sem
er enn meira um vert, ylgjafi og orkulind öldum
saman, þegar svartnætti erlendrar áþjánar og
annara hörmunga grúfðí yfir henni/ Hugurinn
staðnæmdist einnig vlð þær hrollköldu myndir
úr sögu hinnar íslenzku þjóðar á niðurlægingar-
tímabili hennar. En með myrkur þeirra og
ömurleika í baksýn, varð það ennþá dásam-
legra, að þjóðin skyldi hafa lifað, og ekki ein-
ungis það, heldur haldið vakandi hjá sér á öll-
um öldum harla miklu menningarlífi.
Þessi aldalanga en að lokum sigursæla bar-
átta hinnar íslenzku þjóðar gegn erlendri húgun
og tíðu ofríki náttúruaflanna er færð í fagran
og verðugan orðabúning í þessum erindum úr
verðlaunaljóðum Huldu skáldkonu í tilefni af
lýð veldishátíðinni:
“Þú heilaga jörð með sögu, söng
og sólstafi frelsis bjarta,
Hve örlög þín síðar urðu ströng
við ánauðarmyrkvann svarta.
Sem djúpsærð hetja þú varðist varg,
með vordraumsins ljós í hjarta.”
“Og aldir liðu með álög mörg. —
En eilíf er frelsisþráin,
sem nam okkar land við brim og björg
og blessaði skipgengan sjáinn.
Hún geymdi sín vé og hof og hörg
unz harðstjórn og fals voru dáin.”
Jóhannes skáld úr Kötlum tók snjallt í sama
streng í verðlaunakvæði sínu, er hann segir:
“Þegar svalt við Sökkvabekk
sveitin dauðamóða.
kvað í myrkri um kross og hlekk
kraftaskáldið hljóða.
Bak við sára bænarskrá
bylti sér hin forna þrá,
þar til eldinn sóttu um sjá
synir vorsins góða.”
Þessvegna varð án efa efst í hugum flestra
fagnaðarstundina langþráðu að Lögbergi þakklát
minningin um þá alla, sem aldrei sloknaði í
brjósti heilög glóð frelsisins og héldu henni
lifandi hjá öðrum, minningin um forystumenn-
ina djörfu og glæsilegu, sem sagan geymir
gullnu letri á spjöldum sínum, og einnig minn-
ingin um þúsundirnar mörgu, sem sagan kann
eigi lengur að nefna, en engu að síður börðust
sinni hraustu frelsisbaráttu og áttu því sinn
fulla þátt í endurreisn lýðveldisins. Bjart var
um þá alla, karla og konur, í þakklátri minningu
þjóðarinnar, þegar aldagamall og hjartfólginn
frelsisdraumur hennar rættist að fullu. Þess-
vegna voru eftirfarandi ljóðlínur úr lýðveldis-
Ijóði Kolbeins Högnasonar talaðar beint út úr
hjarta þjóðarinnar:
“Vér blessum menn, er lengi þetta þráðu,
— sem þorðu slíkt, þó gætu ei annað neitt.
Vér blessum þá, sem þessu fyrir spáðu,
þó þeirra máli yrði ei tilheyrn veitt.
Vér blessum þá, er þunga stríðið háðu
— en þoldu pústra, smán og spottið eitt.
Vér blessum þá, er þessu marki náðu
— er þetta mál til sigurs gátu leitt.”
Sem menn og konur af íslenzkum stofni og
hluthafar í íslenzkum menningararfi tökum vér
heilum huga undir þann þakkaróð, minnug þess,
að það er ekki lítils virði, að eiga að ætternis-
legum og menningarlegum bakhjalli slíka sögu-
lega arfleifð, vilji menn leggja það á sig að til-
einka sér hana að einhverju leyti, skilja hana
og meta.
Hinar fjölmörgu hlýju hátíðarkveðjur og
heillaóskir, sem ríkisstjórn Islands og þjóð bár-
ust frá útlöndum í tilefni af lýðveldisstofnun-
inni, vitnuðu einnig um víðtækan og varanlegan
skerf ættþjóðar vorrar til heimsmenningarinnar,
og þá sér í lagi á sviði lýðræðislegs þjóðskipu-
lags og í heimi bókmentanna. Ágætt dæmi þess
er kveðja sú til Islendinga, sem hinn kunni
norski fræðimaður, prófessor A. H. Winsnes,
sendi þeim, og hófst á þessa leið:
“Allur hinn mentaði heimur stendur í þakkar-
skuld við íslenzku þjóðina, sendir henni þakkir
17. júní, er Islendingar komu í röð alfrjálsra
þjóða.
Fyrir þúsund árum var stofnað þjóðfélag á
íslandi, sem ól í sér frjóanga þess lýðríkis, sem
harðstjórn Þjóðverja, hið svonefnda germanska
eða norræna Þýzkaland, leggur í dag fram allan
mátt sinn til þess að eyða. Á Islandi þróaðist
andleg menning, orðlist og bókmentalegar erfða-
venjur svo frjóvgandi og sérstæðar, að íslenzk
menning fékk alveg einstæð sérkenni, með svo
skapandi afli, að hún varð ómetanleg evrópiskri
menningu.
Framar öðrum standa norrænar þjóðir í þakk-
arskuld við Islendinga, og Norðmenn fremur
öðrum frændþjóðum. Island hefir gefið norsku
þjóðinni svo mikla andlega næringu, að við
naumast getum hugsað okkur Norðmenn sem
sjálfstæða þjóð án hinna íslenzku áhrifa.
Andreas Munch hafði rétt fyrir sér, er hann
í kvæði til Islands, sem nú er nálega 100 ára,
talar um “lífsafl fyrir komandi daga”, sem varð-
veitt var á Islandi.”
Drengilega mælist hinum norska fræðimanni
í garð íslenzku þjóðarinnar. Og það eru eigi
aðeins frændur vorir Norðmenn, sem hafa sótt
andlega næringu í nægtabrunn íslenzkra sögu-
og menningarerfða. íslendingar sjálfir hafa
þangað sótt á liðnum öldum “lífsafl fyrir kom-
andi daga”, og enn er þar að finna andlegan
vængjaþrótt og eggjan til dáða.
Sýningin úr frelsis- og menningarbaráttu ís-
lendinga, sem haldin var í sambandi við lýð-
veldishátíðina, og efnt var til beinlínis með því
markmiði að draga athygli þjóðarinnar sjálfrar
að sögu hennar og arfleifð, náði einnig ágætlega
þeim lofsverða tilgangi sínum. Enginn, sem hafði
augun sæmilega opin, gat gengið svo um sýning-
arherbergin, að hann sæi eigi í skýrara ljósi
heldur en áður, hversu óvenjulega merkilegur
og einstæður um margt farinn ferill hennar
íslenzku þjóðar er í raun og veru, og hversu
menningar- og framsóknarviðleitni hennar,
löngum við hin kröppustu kjör, er aðdáunar-
vert fyrirbrigði í menningarsögu heimsins og
börnum íslands hvarvetna stöðug lögeggjan til
frjósamra fremdarverka.
Ekki var það heldur nein tilviljun eða út í
hött, að þeir ágætu og fróðu menn, sem undir-
búið höfðu þessa sögulegu sýningu, höfðu valið
henni heitið frelsi og menning. Því að eins og
þeir lögðu réttilega áherzlu á í formálsorðunum
að sýningarskránni og eg hefi annarsstaðar vik-
ið að, þá er saga íslands talandi tákn þess, að
blóm menningarinnar vex aldrei nema úr jarð-
vegi frelsisins. Skin og skuggar
skiftast á í sögu hinnar íslenzku
þjóðar, fjölskrúðugt menningar-
og athafnalíf eða fábreyttara,
eftir því hversu mikils frelsis hún
naut á hverjum tíma. Sama máli
gegnir vitanlega um aðrar þjóðir
heims; frelsið er fjöregg menn-
ingarinnar.
Segja má því með sanni, að
lýðveldishátíðin hafi eigi aðeins
dregið athygli umheimsins að
merkilegri sögu og menningu
hinnar íslenzku þjóðar, heldur
hafi hátíðin jafnframt' glöggvað
skilning þjóðarinnar sjálfrar á
menningararfi hennar og hlut-
verki. Mætti það einnig verða
oss íslendingum í landi hér á-
minning um það, að þau sögu-
og menningarverðmæti, sem vér
höfum að erfðum hlotið frá ætt-
jörðinni eiga ennþá “Mátt, er
skapar virðing allra þjóða”, eins
og Hulda skáldkona orðaði það
heppilega í kvæði sínu “Hugsað
vestur”, sem ort var til íslend-
inga hérna megin hafsins í til-
efni af lýðveldishátíðinni, og er
hvorttveggja í senn drengileg
kveðja og fögur.
Sálarrætur vor allra, sem ís-
lenzkt blóð rennur í æðum,
liggja djúpt í mold og menning-
ar-jarðvegi ættjarðar vorrar;
þessvegna fórust Jóhannesi úr
Kötlum bæði fagurlega og vitur-
lega orð um hin nánu tengsl
manns við ættlandið er hann seg-
ír í fyrnefndu hátíðarkvæði
sínu:
“ævi vor á jörðu hér
brot af þínu bergi er,
blik af þínum draumi.”
Af ræktarsemi við ætternisleg
an uppruna sinn og af hollum
trúnaði við menningarerfðir sín-
ar hefir fjöldi fólks af íslenzkum
stofni í landi hér lagt starfsemi
Þjóðræknisfélagsins lið undan-
farinn aldarfjórðung; og enn á
félagið djúpstæð, og áreiðanlega
sumstaðar vaxandi ítök í hugum
fjölmargra íslenzkra manna og
kvenna víðsvegar um þessa álfu,
sem unna og vinna málstað þess
og skilja hvert menningarlegt tap
það er og ófrjótt til einstaklings-
þroska að slitna úr sambandi við
uppruna sinn og láta menningar-
verðmæti sín fara forgörðum.
Með einlægum sögnuði minn-
umst vér hinna ágætu félags-
syjstkina, sem horfið hafa úr
hópnum á árinu út í móðuna
miklu. Má þar fyrst telja tvo
heiðursfélaga Þjóðræknisfélags-
ins, þá dr. B. J. Brandson og dr.
H. C. Thordarson, sem afburða-
menn voru hvor á sínu sviði og
borið höfðu víða hróður þjóð-
stofns vors. Aðrir félagsmenn og
konur, sem fallið hafa frá á ár-
inu, eru þessir, eftir því, sem
mér er kunnugt um:
Þórður Bjarnason, Selkirk, Ás-
björn Eggertson, Winnipeg, Jón
Sigfússon Gillis, Brown, Pálína
Guðlaug Goodman, Wynyard,
Ingibjörg Thordarson, Selkirk,
Thorgils Thorgeirsson, ævifélagi,
Winnipeg, Björn Sæmundsson
Líndal, Winnipeg, Björn Methu-
salemsson, Ashern, Málfríður
Einarsson, Hensel, N.-D., Sigurð-
ur Bjarnason, Winnipeg, Jónas
Kristján Jónasson, Winnipeg,
Inga Thorlákson, Calgary, Alta,
Magnús Snowfield, Seattle,
Wash., Sigmundur Laxdal,
Blaine, Wash., Bjarni Jones,
Minneota, Minn., Thorlákur
Thorfinsson, Mountain, N.-Dak.,
Eiður Johnson, Selkirk, Goð-
munda Þorsteinsson, Winnipeg.
í þessum hóp voru menn eins
og Thorlákur Thorfinnsson, Sig-
mundur Laxdal, Jón Sigfússon
Gillis, sem verið höfðu árum
saman forystumenn þjóðræknis-
deildar sinnar og jafnan reiðu-
búnir að vinna málstað vorum
gagn. Svipuðu máli gegnir um
aðra í hópnum, og eftirsjá er að
þeim öllum úr fækkandi fylk-
ingu eldri kynslóðar vorrar, sem
grundvöllinn lagði að félagslegri
starfsemi vorri á ýmsum svið-
um. Þökkum vér þeim öllum
samstarfið í þágu vorra sameigin
legu áhugamála og tjáum skyld-
mennum þeirra einlæga hlut-
tekning vora. Heiðrum svo minn-
ingu vorra föllnu samherja með
því að rísa á fætur.
Útbreiðslumál.
í útbreiðslumálunum er það
fyrst og ánægjulegast til frásagn-
ar, að stofnuð var á árinu (28.
maí s. 1.) fjölmenn þjóðræknis-
deild í Blaine, Wash. Er það sér-
staklega að þakka áhuga og öt-
ulli viðleitni séra Alberts E.
Kristjánsson, fyrrv. forseta
félags vors og umboðsmanni þess
á vesturströndinni, ásamt góðum
stuðningi annara áhrifamanna og
kvenna á þeim slóðum, sem vel-
viljaðir eru félagsskap vorum,
eins og lýsir sér í embættis-
mannavali hinnar nýju deildar:
Forseti séra A. E. Kristjánsson;
vara-forseti, M. G. Johnson; rit-
ari, séra G. P. Johnson; vara-
ritari, Mrs. G. P. Johnson; fé-
hirðir, Andrew Danielson; vara-
féhirðir Sveinn Westford; fjár-
málaritari H. S. Helgason, og
skjalavörður Gestur Stephans-
son. Jafnframt því er eg býð
deildina velkomna í félagið og
óska henni nytjaríkrar starfsemi
og langra lífdaga, vil eg í nafni
stjórnarnefndar og félagsfólks í
heild sinni þakka innilega öll-
um þeim, sem hér hafa drengi-
lega að verki verið.
Þá hefir verið hafinn nokkur
undirbúningur að stofnun þjóð-
ræknisdeildar að Lundar, og eru
allar líkur til þess, að það megi
takast, ef vel er á þeim málum
haldið. Allmargir einstaklingar
hafa og gengið í félagið á árinu.
Sérstakur og einstæður þáttur
í útbreiðslustarfinu síðastliðið
starfsár var koma dr. Sigurgeirs
Sigurðssonar, biskups íslands, en
hann heimsótti íslenzkar byggðir
beggja megin landamæranna og
flutti erindi á samkomum margra
deilda félagsins, þó hann gæti
eigi, vegna takmarkaðrar ferða-
áætlunar sinnar, komið eins víða
og hann eða stjórnarnefnd félags
ins hefði kosið. En hvar sem hann
kom, vann hann þjóðræknismál-
um vorum og íslenzkum félags-
málum í heild sinni hið mesta
gagn, beint og óbeint, laðaði hug
manna að íslandi og íslenzkum
menningarerfðum og kveikti
vafalaust hjá mörgum nýjan á-
huga fyrir þeim málum.
Forseti félagsins hefir á árinu
heimsótt deildir þess í Árborg,
Winnipeg, Selkirk, Norður-
Dakota og að Giinli, og flutt er-
indi á samkomum þeirra, sum-
staðar oftar en einu sinni. Síðan
hann kom úr íslandsförinni, hef-
ir hann einnig, auk ræðunnar á
Islendingadeginum að Gimli,
flutt yfir 20 ræður og erindi um
ferð sína, á íslenzku og ensku,
í Manitoba, Norður Dakota,
Minnesota, og var tveim þeirra
útvarpað. Hann hefir ennfrem-
ur ritað greinar um lýðveldis-
hátíðina og íslandsferðina bæði
á íslenzku, ensku og norsku, að
ótöldum blaðagreinum og bréf-
legum kveðjum um þjóðræknis-
málin sjálf.
Sjálfsagt er einnig og meir en
verðugt að geta þess í sambandi
við útbreiðslumálin, að Þjóð-
ræknisfélagið átti sinn drjúga
þátt í hinu veglega hátíðahaldi
í Winnipeg 16. júní í tilefni af
lýðveldisstofnuninni, en formað-
ur allsherjarnefndar þeirrar, sem
að því hátíðahaldi stóð, og sam-
komustjóri var séra Valdimar J.
Eylands, vara-forseti félagsins;
Guðmann Levy, fjármálaritari
félagsins og frú Ingibjörg Jóns-
son, vara-ritari þess, áttu einnig
sæti í þeirri nefnd, en ritari
hennar var frú Hólmfríður
Danielson, forseti sambandsdeild
arinnar “Icelandic Canadian
Club”; einnig var Jón J. Bíld-
fell, fyrrv. forseti félagsins og þá-
verandi forseti Þjóðræknisdeild-
arinnar “Frón” í umræddri alls-
herjarnefnd.
Margar aðrar deildir félags-
ins efndu einnig til sérstakrar
fagnaðarhátíðar í tilefni af end-
urreisn lýðveldisins eða áttu þátt
í slíkum hátíðahöldum á sínum
slóðum, enda gat eigi fegurra eða
tímabærra þjóðræknisverk á
liðnu ári. Islenzkir menn og kon-
ur í landi hér munu og almennt
hafa verið sér þess sterklega
meðvitandi á þeim tímamótum,
að sigur stofnþjóðarinnar ís-
lenzku væri þeirra sigur; henn-
ar sómi þeim sjálfum sæmdar-
auki.
En deildir félagsins, flestar
þeirra að minnsta kosti, hafa
verið starfandi með ýmsum öðr-
um hætti en að nefndum hátíða-
höldum, eins og skýrslur þeirra
munu bera.vott, þrátt fyrir mann
fækkun á mörgum stöðum og
önnur vandkvæði, sem við er að
glíma.
Islenzkukennslu deildanna
verður síðar getið, en sumar
þeirra hafa hafist handa um til-
breytrii í starfseminni, sem vert
er að benda á, öðrum til fróð-
leiks og hvatningar. Deildin
“Esjan” í Árborg, en forseti henn
ar er frú Marja Björnsson, hefir
t. d. efnt til vísnasamkeppni, sem
vel hefir gefist, bæði verið til
skemmtunar á fundum og hefir
einnig menningargildi. Sama
deild hóf fyrir nokkru útgáfu
fjölritaðs byggðablaðs, sem fjall-
ar um ýms félagsmál, og er það
einnig athyglisverð nýbreytni.
Ritstjórn blaðs þessa hefir með
höndum Valdi Jóhannesson með
aðstoð þeirra frú Herdísar Eiríks
son og dr. S. E. Björnsson, vara-
fjármálaritari félagsins. Þá hefir
sambandsdeild félagsins í Seattle
en forseti hennar er Kolbeinn
S. Thordarson vara-ræðismaður,
tekið sér fyrir hendur það þarfa
verk að safna á þeim slóðum efni
til Sögu íslendinga í Vestur-
heimi.
En þrátt fyrir það þó óhætt
muni mega segja, að deildirnar
hafi yfirleitt haldið furðu vel í
borfinu á árinu, þegar litið er á
núverandi aðstæður, ber félaginu
að hlynna sem mest og best að
starfi þeirra á komandi ári og
árum, bæði með heimsóknum
stjórnarnefndarmann^ eða ann-
ara þar til kjörinna fulltrúa, og
með hverjum öðrum hætti, sem
framhaldsstarfi deildanna má
helst að gagni koma. Markviss
og sem víðtækust útbreiðslustarf
semi er og verður lífæð félags-
ins.
Frœðslumál.
Maklegt er, að þar verði að
þessu sinni efst á blaði fræðslu-
starfsemi sú í íslenzkri tungu,
sögu íslands og bókmenntum,
sem “Icelandic Canadian Club”
hóf hér í Winnipeg á síðastliðnu
hausti, í samráði og samvinnu
við Þjóðræknisfélagið, því að þar
er bæði um tímabært og mikil-
vægt nýmæli að ræða, sem vel
hefir gefist og hlotið verðugar
undirtektir almennings. Formað-
ur nefndar þeirrar, sem stendur
að fræðslustarfsemi þessari, og
forstöðukona námskeiðsins, er
frú Hólmfríður Danielson for-
seti “Icelandic Canadian Club”,
en auk hennar eru þessir í nefnd-
inni: Séra Halldór E. Johnson
og W. S. Jónasson, fyrir hönd
“Icelandic Canadian Club”, og
frú Ingibjörg Jónsson og Vilborg
Eyjólfsson kennslukona, af hálfu
Þjóðræknisfélagsins. Ýmsir, bæði
menn og konur, hafa góðfúslega
stutt fræðslustarfsemi þessa með
fyrirlestrahöldum um íslenzk
efni, en íslenzkukennsluna ann-
ast þær frú Hólmfríður og
Salome Halldósson kennslukona.
Hefir hér verið stigið þarft og
sérstaklega þakkarvert spor 1
þjóðræknisstarfsemi vorri.
Þá hefir Þjóðræknisfélagið
eins og að undanförnu haldið
uppi kennslu í íslenzku fyrir
börn á Laugardagsskóla sínum,
og notið þar sem fyrri hinna
ágætustu kennslukrafta. Er frú
Ingibjörg Jónsson skólastjóri, en
meðkennarar hafa verið frú Gyða
Einarsson, Vilborg Eyjólfsson,
kennslukona, frú Fred Bjarna-
son og ungfrú Vordís Friðfins-
son. Hefir aðsókn verið sæmi-
leg, eða svipuð og í fyrra, en
ætti þó alls vegna að vera stór-
um betri, þar sem hér er um að
ræða einstætt tækifæri til ís-
lenzkunáms og fræðslu ókeypis
í tilbót. Ásmundur P. Jóhanns-
(Frh. á bls. 5)