Lögberg - 16.07.1953, Qupperneq 2

2
/
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN, 16. JÚLl, 1953
ÞORKELL JÓHANNESSON:
SAGAN OG FRAMTÍÐIN
Ávarp flull á Þingvöllum 14. júní 1953 á samkomu Þjóðræknis-
íélags íslendinga í lileíni af heimsókn Vestur-íslendinga
Góðir íslendingar, heimamenn
og gestir:
Vegna Þjóðræknisfélags ís-
lendinga býð ég yður öll vel-
komin á helgistað þjóðar vorrar,
Þingvelli við Öxará. Hér standið
þér í sporum þeirra manna, sem
björtustum ljóma hafa varpað
yfir sögu vora í þúsund ár, allt
frá upphafi Alþingis og stofnun
hins forna þjóðveldis, fram til
hins ógleymanlega dags, er ís-
lenzkt lýðveldi var endurreist,
17. júní 1944, fyrir að kalla rétt-
um 9 árum. Hér er því margs
að minnast og margt að sjá og
skoða, vafalaust miklu meira og
fleira en stuttrar stundar töf
leyfir að þessu sinni. En jafnvel
stutt stund á þessum stað rúmar
meira af djúpum áhrifum frá
umhverfinu og innan frá úr hug-
skoti sjálfra vor en langdvöl
víðast annars staðar, ef við gef-
um okkur aðeins tíma til að sjá
og minnast.
Við erum hér stödd á kross-
götum. Hér mættust ráðamenn
þjóðarinnar á hinum hæsta
höfuðstað þessa lands um 800
ár. Leið þeirra hefir legið um
fjöll og fyrnindi, langa vegu og
torsótta. En svo vel fallinn sem
þessi staður má virðast til sam-
komu mikils fjölmennis fyrir
margra kosta sakir, landgæða
og fegurðar, þá er augljóst mál,
að Þingvellir hefðu samt aldrei
orðið höfuðstaður Islands, ef
eigi bættist það við, að torfund-
inn myndi sá staður, er betur
lægi við samgöngum á þeim
tíma, er menn fóru allra sinna
ferða á hestbaki og greiðasta
leið milli landsfjórðunga lá yfir
hálendi^S og yfirleitt hið efra um
byggðirnar, er ár allar voru
óbrúaðar og vegir ruddir en
hvergi lagðir. Héðan liggur hin
skemmsta leið til Vesturlands
um Uxahryggi. Kaldidalur og
Kjölur voru og eru beinasta leið
til Norð-Austurlands. Val þing-
staðarins forna við Öxará sýnir
flesu betur, hversu glöggt auga
hinir fornu feður vorir hafa haft
fyrir hinni hagnýtu hlið þess
máls. Hér hefir allt verið athugað
gaumgæfilega, allar röksemdir
mældar og vegnar af traustu viti
og nákvæmri þekkingu, enda ef-
ast enginn um það, að hér var
fengin rétt niðurstaða. Af mjög
mörgu, sem hinir fornu íslend-
ingar hafa gert og ráðið, er val
þeirra á þingstað sínum eitt hið
aðdáunarverðasta.
Og staðurinn sjálfur er heim-
ur fyrir sig, sem engu öðru verð-
ur til jafnað. Mynd hans er óaf-
máanlega greypt í hug og hjarta
hvers manns, sem hann lítur.
Hinir miklu töfrar íslenzkrar
náttúrufegurðar eru óvíða mátt-
ugri en hér, og að vísu hvergi
eins nátengdir örlögum þjóðar
vorrar fyrr og síðar.
Þess vegna hrífa Þingvellir
oss líka af meira krafti og kyngi-
magni en nokkur staður annar.
Hér segir þjóðerni vort ótvíræð-
ast til sín. Á þessum stað er heim
kynni vor allra. Hér mætumst
vér sem vinir og nánir frændur,
hversu torfær fjöll og víð höf
sem oss greindu fyrr og síðar
hvern frá öðrum. Að koma á
Þingvelli er fyrir Islending eins
og að koma á kærar bernsku-
stöðvar. Það skiptir ekki máli,
þó að hann hafi aldrei komið þar
áður. Kennileiti, örnefni á þess-
um slóðum, eru oss gamalkunn-
ug. Vér erum öll, ef svo mætti
segja, uppalin méðal þeirra. Það
eigum vér, eins og svo margt
annað í menningu vorri og
þroska, að þakka kvæðum vorra
beztu skálda, er vér lásum og
lærðum í æsku, og svo fornum
frásögnum, er vér hlýddum við
kné móður vorrar, ömmu eða
afa. Almannagjá, öxará, vellirnir
inn af árósunum, gjárnar hand-
an við vellina, hraunið, vatnið,
djúpið mæta mesta á Fróni, í
hinni marglitu fjallaumgjörð
sinni, Hrafnagjá og Hrafnabjörg
í austri, en til norðurs Skjald-
breið og Ármannsfell, með
Meyjarsæti og Hofmannaflöt, og
lengra til vesturs Súlur. Hinn
mikli og breiði dalur,/ sem hér
verður norðan frá Skjaldbreið
og Þingvallavatni, milli Al-
mannagjár og Hrafnagjár, hefir
myndazt við stórkostlegt land-
sig. Hamraveggir gjánna sýna,
hversu landið brotnaði og seig
niður, eins og skálaþak fellur í
tóft sína. Slík jarðmyndun er
fágæt. Á nokkrum stöðum hér á
landi má þó sjá svipað, en hvergi
jafn tígulega-hrikalegt og hér.
En þó þetta mikla sköpunarverk,
sem við horfum nú á, væri í
höfuðdráttum myndað fyrir þús-
undum eða tugþúsundum ára,
eru Þingvellir í núverandi mynd
nokkuð breyttir frá því, sem var,
er Alþingi var sett hér fyrst.
Mesta breytingin mun hafa orð-
ið á árunum 1784 og 1789, er
nýtt landsig varð hér um Þing-
velli, svo að landið lækkaði um
nær 2 fet, en við það urðu all-
mikil spjöll á sjálfum völlunum
af ágangi frá vatninu og Öxará.
Þessar byltingar eru stundum og
sjálfsagt með rétti taldar til or-
saka þeirra, er því ollu, að Al-
þingi var flutt héðan til Reykja-
víkur undir lok 18. aldar og lagt
niður árið 1800.
Hér stöndum vér á Lögbergi,
mitt á sviði hins forna Alþingis,
umkringd af rústum búða frá
ýmsum tímum. Ef þér gangið
hér um á þingstaðnum, munuð
þér finna steina í grasi með
áletrun um það, hverjir hér hafi
tjaldað. Þér munið finna gamal-
kunnug nöfn úr fornri og nýrri
sögu landsins, frá gullöld þess
og lægingartíma. Vér erum hér
heima stödd. Allt er hér meira
og minna þekkt og kunnugt. Allt
með blæ veruleikans en jafn-
framt þeim brag endurminning-
anna, sem fær hjarta okkar til
að slá hraðar, ljær augum vor-
um meiri birtu og hvassari og
næmari sjón. Það, sem vér horf-
um á og skynjum hér, er ekki
venjuleg útsýn, ekki aðeins
falleg, hugþekk mynd, sem nátt-
úran frjáls og sterk töfrar fram.
Þetta útsýni, sem þér sjáið hér,
er ekki aðeins einn af mörgum
stöðum, sem fallnir eru til þess
að sýna ferðalöngum svo að
þeim megi finnast, að þeir hafi
þó fengið eitthvað fyrir pening-
ana sína. Sú sjón, sem oss gefur
hér, er annað og miklu meira.
Hún hefir þegið innihald frá
öllu því, sem um þúsund ár hefir
skapað og mótað íslenzka þjóð.
Þrátt fyrir virkileikans blæ,
þrátt fyrir kristalstært skyggni,
sem er einkenni lands vors á
björtum júnídegi, erum vér
stödd mitt í ósýnilegri veröld.
Hér um þessar gjár, um vellina
og ótal launstigu hins kjarr-
græna hrauns, liggja rætur þjóð-
lífs vors, duldar, ósýnilegar, en
oss þó svo nátengdar, að vér
finnum til þeirra í hjartataugum
vorum. Þessar rætur verða ekki
slitnar, án þess að höggvið sé á
þráðinn, sem tengir oss við lífið,
sjálfa tilveruna. Þær eru hluti
af oss sjálfum, hvort sem vér
gerum oss grein fyrir því eða
ekki.
Hinn mikli snillingur íslenzkr-
ar sögu og orðlistar, Snorri
Sturluson, segir í Gylfaginningu
söguna um Ask Yggdrasils,
heimstréð mikla, meið lífsins,
sem stendur rótum í þrem heim-
um og breiðir lim sitt um alla
jörðina. Þessi ævaforna, goð-
kynjaða hugmynd, þessi heiðna
helgisögn um lífið, eðli þess,
uppruna og örlög, kemur mér
nú í hug. Hér á Lögbergi stóð og
stendur enn lýðmeiður hinnar
íslenzku þjóðar. Vér erum sjálf
hluti af laufum hans og limi, en
rætur hans liggja þúsund ár
aftur í tímann og þó miklu
lengra. Þær eru greindar og
kvíslaðar um. allt þetta land.
Þær verða víðar raktar. Vér finn-
um jafnvel sprota af þeim á hin-
um miklu kornsléttum Norður-
Ameríku, allt 'vestur undir
Klettafjöll. En þar sem vér
stöndum nú, kemur allt saman,
rætur, lauf og lim. Ef hin ósýni-
lega veröld liðinna alda mætti
birtast augum vorum, eins og
vér skynjum hana með tilfinn-
ingum vorum og minningum,
myndi allt þetta mikla sjónar-
svið tala til vor lifandi tungu,
ofar hinu máttuga en torskilda
máli þagnarinnar. Líf og hreyf-
ing mundi hér ríkja í stað eyði-
kyrrðar. Vér myndum sjá og
heyra hina vitrustu og göfugustu
menn, syni landnemanna, setja
allsherjar lög á Lögbergi og
stofna þjóðveldi á Islandi í dög-
un sögunnar. Vér myndum sjá
vitra stjórnskörunga skipa Al-
þingi, setja lög og nefna dóma
og ráða ráðum fyrir land sitt.
Vér mundum sjá höfðingja
landsins á Alþingi víkja af hönd-
um sér ásælni erlendra konunga
og gera viturlega sáttmála við
erlendar þjóðir. Við mundum
sjá nafnkenndar hetjur, glæsi-
legar konur, skáld og íþrótta-
menn, setja lífsins, æskunnar og
snilldarinnar brag á þennan stað
nokkra hásumardaga ár hvert,
stutta stund, en þó nóg til þess
að frjógva og auðga þjóðlífið út
um hinar afskekktustu byggðir
landsins vetrarlangt. Héðan
mundum vér sjá flokk hinna
fyrstu kristnu manna þokast yfir
hraunið að austan frá Vellan-
kötlu og halda hina fyrstu,
kristnu guðsíþjónustu á Þing-
völlum. Vér sjáum hið rólega,
fumlausa far hinna fornu lands-
stjórnarmanna frá sögu og frið-
aröld Vér sjáum ys og þys, um-
brot og byltingar Sturlunga-
aldar, flekkað blóði, svikum,
grimmd, ágirnd og taumlausri
valdafíkn, sem fórnar sjálfstæði
landsins fyrir vegtyllur og
stundarhag þegið úr hendi er-
lends konungs. Vér sjáum hina
myrku miðöld, þar sem verald-
legt og andlegt vald togast á um
landslýðinn, völd og fé. Sjónar-
sviðið er óbreytt, en samt mjög
með öðrum brag en fyrrum.
Myndirnar, sem eftir verður tek-
ið, eru óskýrari, strjálli og flest-
ar dapurlegar. Vér sjáum Norð-
lendinga koma hina sömu leið
og hina fyrstu kristnu menn
austan yfir hraunið frá Vellan-
kötlu, með lík Jóns Arasonar og
sona hans, og hverfa norður af
völlunum í átt til fjalla. Vér
sjáum sívaxandi merki kúgunar,
fátæktar, harðneskju og grimmd-
ar. Yfir þessum völlum hvílir
reykjarsvæla frá bálköstum
galdramanna, fórnarlamba hjá-
trúar og spillts aldaranda. En
fleira gefur hér að líta. Austur
undir Hrafnagjá sjáum vér tjald-
borg biskupsins í Skálholti,
meistara Brynjólfs Sveinssonar,
tákn þess, að enn sé til í land-
inu vald og manndómur, sem
gæti átt það til að halda til jafns
við mekt sjálfs Bessastaðavalds-
ins, sem drottnar yfir lögrétt-
unni á sjálfum Þingvöllum. Vér
sjáum Skúla Magnússon, aðsóps-
mikinn, viljasterkan og glæsi-
legan, hefja hér viðreisnarstarf
sitt með stofnun Innréttinganna
fyrir 200 árum. Þó er Alþingi nú
orðið næsta sviplítið frá því sem
fyrrum, vegna famennis þing-
sóknarmanna, enda hefir hin
danska einvaldsstjórn nú náð
fullum tökum á öllum efnum
landsmanna. Vér sjáum eld-
reykjarmóðuna 1783 leggjast yfir
þessa velli og skóginn standa
með skrælnuðu laufi um hásum-
ar, eins og táknmynd um hagi
íslenzku þjóðarinnar á mestu
neyðartímum, sepi yfir landið
hafa gengið. Alþingi á Þingvöll-
um riðar til falls. En þó á það
eftir að skapa sér verðuga minn-
ingu með almennu bænaskránni
um frjálsa verzlun og allsherjar
mótmælum gegn verzlunar-
áþjáninni 1795 að forgöngu
Magnúsar Stephenssens. Svo
fellur áratugakyrrð yfir þennan
stað. Alþingi er horfið á -braut
og Snorrabúð verður stekkur
Þingvallaprestsins. Hingað koma
ekki aðrir en fáeinir náttúru-
skoðendur. En í þeim hópi er
skáldið Jónas Hallgrímsson, og
með honum og hinum ódauðlegu
kvæðum hans rísa Þingvellir
upp í dögun nýrrar aldar. í
stjórnmálaátökum þeim, sem
hér verða upp úr 1840, verða
Þingvellir að nýju með vissum
hætti einn þýðingarnjiesti staður
landsins. Þótt Alþingi sé endur-
reist í Reykjavík, eru hér á Þing-
völlum, á Þingvallafundunum,
flest þau ráð ráðin, sem mestu
skipta um sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar frá 1848—1907.
Þannig hefir sagan helgað þenn-
an stað og skáldin, allt frá
Bjarna Thorarensen og Jónasi
Hallgrímssyni til Einars Bene-
diktssonar, Stephans G. Stephans
sonar og Davíðs Stefánssonar.
En mestur hefir vegur Þingvalla
orðið í nýjum sið og á vorum
dögum með Alþingishátíðinni
1930 og lýðveldisstofuninni 1944.
Þeir dagar eru og verða ógleym-
anlegir í minningu allra þeirra,
er þar voru viðstaddir. Þær
minningar mun þjóðin geyma
sem helga dóma um langa
framtíð.
Ég hefi talað við yður um
Þingvelli og söguna, eins og hún
blasir við augum vorum hér. En
í rauninni ætti þetta aðeins að
vera formáli að því, sem öllum
er hugstæðast um að ræða, en
það er nútíðin og framtíðin. Ég
veit samt, að þér virðið mér til
vorkunnar, þótt mér fari eins og
sagt var um suma gömlu prest-
ana, og ræða mín verði, að því
að það efni varðar, nokkuð enda-
slepp. Við það öðlast hún líka
þann mikla kost að verða ekki
úr hófi fram löng og þreytandi.
Ýmsir gerast nú spámenn meðal
þjóðar vorrar og spá misjafnlega
góðu. Slíkt er algengt fyrirbrigði
á ólgu- og umbrotatímum. Nú
ganga miklar byltingar yfir
heiminn, yfir þetta land líka og
þessa þjóð. Vér erum eins og
hæstvirtur forsætisráðherra
sagði fyrir skemmstu í ræðu til
gesta vorra hér, Vestur-íslend-
inga, ekki lengur hinn mikli ein-
búi í Atlantshafinu. Þetta er
i
rétt. En þegar betur er að gáð,
þá er býsna langt síðan vér vor-
um það. Hvernig var ástatt hér
á landi í þessu efni, segjum frá
lokum 16. aldar og langt fram á
19. öld? Myndu erlend áhrif ekki
hafa gert vart við sig þá eins og
nú? Myndi það ekki hafa orðið
nokkuð þung raun tungu vorri,
þjóðerni og þjóðlegri menningu,
er hver höfn á landinu var setin
erlendum mönnum um hartnær
3 aldir? Þá voru hinir æðstu
landsst j órnarmenn útlendingar
og allir lærdómsmenn landsins
eða flestir menntaðir erlendis.
Nei, eflaust stafar oss hætta af
erlendum áhrifum, sem oss
þyrpast hvaðanæva að á öld
tækninnar og hinna öru sam-
gangna og samskipta við erlend-
ar þjóðir. En nútíma íslendingar
eru áreiðanlega ekki í meiri
hættu þjóðernislega séð en feður
vorir og forfeður í marga liði,
nema síður sé. Þar með er ekki
sagt, að öllu sé óhætt. Það sé
fjarri mér að halda slíku fram.
En sízt af pllu megum vér mikla
þann vanda fyrir oss, svo sem
ekkert þvílíkt hafi þjóð vorri að
höndum borið. Það er hættuleg-
ast af öllu vegna þess, að í því
felst eða gæti falizt afsökun,
sjálfsaumkun, undansláttur við
okkar helgustu skyldu. Vitneskj-
an, meðvitundin um að hafa
staðið í líkum sporum áður er
okkur í senn viðvörun — og
fyrirheit. En þyki oss vandinn,
er nú hvílir á vorum höndum, í
þyngra lagi, ættum vér að minn-
ast þess, að aldrei síðan á lýð-
veldisöld höfum vér átt sterkari
aðstöðu í voru eigin landi, vegna
sjálfstæðis í stjórnarefnum, vax-
andi þekkingar og tækni í at-
vinnugreinum og haldgóðrar og
almennrar, innlendrar mennt-
unar og menningar, sjálfstrausts
og sjálfsvirðingar, sem því
fylgir að finna til krafta sinna
og þekkja sinn vitjunartíma. Oss
er að vísu þungur vandi á hönd-
um að vernda og þroska tungu
vora, þjóðerni og þjóðlega
menningu, nú sem jafnan áður.
— En vér eigum að vera og erum
menn til að standast þá raun.
Samkoma vor hér í dag er einn
vottur þess, að hér er ekki sofið
á verðinum. Og frændur vorir
og vinir vestan um hafið vitna
ótvírætt um það, að íslenzkt
þjóðerni og íslenzkar menningar
erfðir eiga sér sterkari rætur en
auðveldlega verði niður kæft. Og
þá sögu vænti ég að þeir geti
borið vestur um hafið til heim-
kynna sinna, að enn sé gamla
ísland ungt og enn sé íslenzka
þjóðin örugg og viti stefnu sína,
fram til betra, frjórra þjóðlífs, í
nýjum sið en á traustum stoðum
þjóðlegra menningarerfða.
Máli mínu vil ég svo ljúka með
orðum hins bezta íslendings,
hins mesta drengskaparmanns
og eins hins snjallasta skálds
þjóðar vorrar fyrr og síðar,
Stephans G. Stephanssonar, er
hann beindi til íslendinga vestra
við stofnun Þjóðræknisfélags
Vestur-lslendinga 1919:
Sér í fangi fagra sögu
framtíð lengi ber,
þó að grasið grói yfir
götu okkar hér.
Stígðu á Þingvöll stórra feðra.
Styrkur vex og þor
undir fótum vorum vita
vera þeirra spor —
vera hróðug þeirra spor.
—TÍMINN, 17. júní
Kaupið Lögberg
Víðlesnasta
íslenzka blaðið
COPENHAGEN
Bezta munntóbak
heimsins
AÐLAÐANDI
HÚSAKYNNI
✓
Nýjar hugmyndir í sambandi við
húsakynni bankanna, eru framkvæmdar
með það fyrir augum, að veita
yður fljótari og þægilegri afgreiðslu. Þær
miða að því, að gera bankaviðskipti yðar
látlausari og einmitt á þann hátt, er
þér æskið. Hinir löggiltu bankar Canada—
sem grundvallaðir eru á heilbrigðum
bankavenjum, hafa jafnan í
þjónustu sinni fólk með það fyrir augum,
að fullnægja breyttum og vaxandi þörfum.
BANKARNIR ÞJÓNA BYGÐARLÖGUM YÐAR