Lögberg - 27.08.1953, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN, 27. ÁGÚST, 1953
Lögberg
Ritstjóri: EINAR P. JÓNSSON
Oefið út hvern fimtudag af
THE COLUM3IA PRESS LIMITED
695 SARGBNT AVENUE, WINNXPEG, MANITOBA
J. T. BECK, Manager
UtanAakrift rltstjðrans:
EDITOR LÖGBERG. 695 SARGENT AVENUE, WiNNIPEG, MAN.
PHONE 74-3411 ,
Verð $5.00 um árið — Borgist fyrirfram
The 'Liögberg” is printed and published by The Columbia Prese L.td.
695 Sargent Avenue, Winnipeg, Manitoba, Canada
Authorized as Second Class Mail, Post Offlee Departnient, Ottawa
GrundvaHarrit' um rímur
Ejtir prófessor RICHARD BECK
Unnendum íslenzkra fræða, og þá ekki sízt þeim, sem
hafa mætur á rímum og rímnakveðskap, var það óblandið
fagnaðarefni, er það varð hljóðbært, að hinn víðfrægi skozki
fræðaþulur, Sir William A. Craigie, hefði í sríiíðum yfirlits-
rit um rímur; en hann hefir, eins og löngu er kunnugt, lagt
sérstaka rækt við þessa þjóðlegu og sérstæðu grein bók-
mennta vorra, og ríkulega sýnt í verki ást sína, fágæta
þekkingu og skilning á henni, með merkum fyrirlestrum
sínum um rímur og frábærlega vönduðum útgáfum þeirra.
Þurfti því eigi að draga í efa, að yfirlitsrit hans um þær
myndi um allt verða hið merkasta, enda er það nú á daginn
komið.
Þetta nýja rit hans nefnist Sýnisbók íslenzkra rímna
<frá upphafi rímnakveðskapar til loka nítjándu aldar) og er
í þrem bindum. Kom það út síðastliðið haust, tvö fyrri
bindin á vegum hins heimskunna útgáfufélags Thomas
Nelson and Sons í Lundúnum, Edinburgh, og enn víðar
um lönd, er einnig annast erlendis umboðssölu þriðja bindis,
sem gefið er út af útgáfufélaginu Leiftri í Reykjavík, er
sér um sölu verksins á Islandi.
Hér er í einu orði sagt um hið mesta stórvirki að ræða,
og þeim ummælum til staðfestingar þarf eigi annað en
draga athygli að því, hversu umfangsmikið þetta verk er
að stærðinni einni saman: I. bindi lxxv + 306 bls., II. bindi
lxii + 334 bls. og III. bindi xxxii + 414 bls. í stóru broti.
Hitt er þó enn meira um vert, af hve miklum lærdómi
og með hve mikilli glöggskyggni þetta þrekvirki í sögu
bókmennta vorra er af hendi leyst, og niðurskipun hins
víðtæka efnis og meðferð þess að öðru leyti er með sama
ágæta handbragðinu. Þá sætir það eigi síður furðu, að út-
gefandi þessa stórbrotna ritsafns var rúmlega hálfníræður,
er hann sendi það frá sér, eftir að hafa unnið að undirbún-
ingi þess um 10 ára skeið; enda þarf eigi annað en blaða
lauslega í ritsafninu til þess að láta sér skiljast, að feikna
vinna samhliða frábærri alúð við viðfangsefnið, liggja að
baki slíks rits. Lesi menn það niður í kjölinn, eins og það á
miklu meir en skilið, verður það enn augljósara, hvílíkt
stórvirki hefir hér unnið verið í íslenzkum fræðum. Þakkar-
skuld vor við hinn aldurhnigna fræðafrömuð er þá einnig
í sama hlutfalli, og var hún þó ærin áður, þegar munað er,
hve mikið Sir Wiliam hafði, með fyrri ritum sínum og
fyrirlestrum, gert til þess að kynna bókmenntir vorar víðs-
vegar um hinn enskumælandi heim og utan hans.
Rímurnar voru öldum saman svo mikill þáttur og
merkilegur í íslenzkri bókmennta- og menningarsögu, að
þær eiga það fyllilega skilið, að þeim sé verðugur gaumur
gefinn, enda hefir, góðu heilli, aukin rækt verið lögð við
þær af hálfu fræðimanna vorra á síðari árum. Má þar
nefna hið mikla og stórmerka rit dr. Björns K. Þórólfssonar
Rímur fyrir 1600 (1934), er jafnan mun teljast höfuðheimild
um rímurnar á því merkistímabili í þróunarsögu þeirra.
Þá má geta prýðilegrar útgáfu Sveinbjörns Sigurjónssonar
yfirkennara af Núma rímum Sigurðar Breiðfjörðs (1937),
er tileinkuð var Sir William A. Craigie á sjötugsafmæli
hans, og jafn ágætrar útgáfu þeirra dr. Björns K. Þórólfs-
sonar og Finns Sigmundssonar landsbókavarðar af Olgeirs
rímum danska eftir Guðmund Bergþórsson, er tileinkuð
var Sir William á árættisafmæli hans. Loks var rhikið og
þarft spor stigið í aukinni rækt við rannsókn rímnanna og
útgáfu þeirra með stofnun Rímnafélagsins í Reykjavík 23.
nóv. 1947, en Sir William hafði verið helzti hvatamaðurinn
að stofnun félagsins. Hlutverk félagsins er „að birta rímur
í vönduðum útgáfum, svo og fræðirit um þá bókmennta-
grein.“ Hefir það þegar gefið út fjögur bindi rímna og
Ljóðmæli Símonar Dalaskálds (úrval úr ritum hans) í hin-
um vönduðustu útgáfum, og ennfremur sem aukarit hinn
efnismikla og athyglisverða fyrirlestur Sir Williams A.
Craigie, „Nokkrar athuganir um rímur“, er hann flutti fyrir
Rímnafélagið í Háskóla Islands 30. júní 1948. Verðskuldar
félagið stuðning allra þeirra, er unna þjóðlegum fræðum
vorum.
Enn er þó eigi nema lítill hluti rímnanna á prent kom-
inn, og tekur það sérstaklega til þeirra, er ortar voru á
síðari öldum. Þegar það er í minni borið, verður enn auð-
særra, hvert skarð Sýnisbók íslenzkra rímna fyllir í sögu
bókmennta vorra. Segir Sir William einnig réttilega í for-
mála þriðja bindis, eftir að hafa borið saman tölu prentaðra
rímna við hinn mikla fjölda þeirra óprentuðu:
„Enda þótt smáar séu þær tölur, er nú hafa verið
nefndar, í samanburði við tölu þeirra rímna sem til eru,
þá verða þær þó í reyndinni enn smærri, að því er til lesturs
kemur, fyrir það, að margar eru þær nú svo torgætar að
þær mega heita nálega jafn-fásénar sem skrifuðu eintökin.
Hver lesandi hefir því ákaflega takmarkaða möguleika til
þess að kynna sér þessa yfirgripsmiklu bókmenntagrein
sögulega. Af þeirri ástæðu var það, að tekið var saman þetta
safn af sýnisköflum til þess að gefa almenna hugmynd um
sem flestar tegundir rímna eins og þær þróuðust þann
langa tíma, sem þær eiga sér að baki. Hefir verið þannig í
það valið, að þær sýndu sig eins og þær eru beztar, að því er
kemur til búnings, efnis og skemmtunargildis. Meginþorri
dæmanna er tekinn úr prentuð-
um rímum, sem hefir þann kost,
að lesandinn fær löngun til að
kynnast sögu þeirri, er kaflinn
segir aðeins að nokkru leyti, þá
er fyrir það meiri von til að hann
nái í hana í heild heldur en ef
tekið væri eftir handriti, sem auk
þess kynni að vera torlæsilegt.“
í fyrsta bindi Sýnisbókarinnar
er úrval úr rímum og man-
söngvum frá elztú tímum fram
til 1550, og hefst það á Ólafs rímu
Haraldssonar eftir Einar Gils-
son, sem talin er ort um 1360.
Meðal annarra rímna frá þessu
tímabili eru hér í úrvali Ólafs
rímur Tryggvasonar, Gretlis
rímur, Skáld-Helga rímur, Skíða
ríma, Lokrur, Griplur, Friðþjófs
rímur, Sörla rímur, Bósa rímur
og Geiplur, að nokkr^ir séu
nefndar. ÍÞessar elztu rímur,
fram að siðaskiptunum, eiga
einnig flestar sammerkt um það,
að þær eru eftir ókunna höfunda.
Skýrir Sir William það fyrir-
brigði á þessa leið í inngangsrit-
gerð sinni að þessu bindi, og mun
þár ekki ólíklega rétt til getið:
„Eðlilega skýringin á þessu er
sú, að í öndverðu hafi rímna-
kveðskapur verið talinn miklu
auðveldari en að yrkja að drótt-
skáldahætti og minna þótt til
hans koma. Og með því að rímur
voru ekki annað en áður ritaðar
sögur, sem þegar voru vel kunn-
ar, aðeins færðar til bundins
máls, var enginn mikils lofs
verður fyrir að búa þær til.“
I öðru bindi er hliðstætt úr-
val úr rímum og mansöngvum
frá 1550 til 1800, og eru Poníus
rímur Magnúsar Jónssonar hins
prúða þar fyrstar á blaði. Þá eru
hér einnig sýnishorn úr mörg-
um öðrum kunnustu rímum
þeirrar tíðar, svo sem Rollanls-
rímum eftir Þórð Magnússon á
Slrjúgi, Króka-Reís rímum séra
Hallgríms Péturssonar, Rímum
af Hrólfi konungi kraka eftir
séra Eirík Hallsson, Rímum af
Þorsíeini uxafæti eftir Árna
Böðvarsson, Rímum af Olgeiri
danska eftir Guðmund Berg-
þórsson, Rímum af Úlfari sterka
eftir Þorlák Guðbrandsson, og
Rímum af Hænsna-Þóri eftir
þá séra Jón Þorláksson og Svein
lögmann Sölvason. Voru þessar
aldir mikið blómaskeið rímn-
anna, eins og kunnugt er, og um
margt merkilegt tímabil í þró-
unarsögu þeirra.
Þriðja bindi ritsafnsins tekur,
með sama hætti og fyrri bindin
um sitt tímabil, yfir 19. öldina,
en þá flæddi yfir þjóðina meira
rímnaflóð en nokkru sinni áður,
einkum á fyrri helmingi aldar-
innar, og fer Sir William í inn-
ganginum að umræddu bindi
þessum orðum um þá óhemju
frjósemi í þessari vinsælu skáld-
skapargrein þjóðarinnar:
„Handritaskrá Landsbókasafns
ins, aukabindi það, er út kom
1947 (bls. 148—157), sýnir það
ljóslega með tölu rímnaskálda
þeirra, sem þar eru talin, hví-
líkrar hylli þessi íþrótt naut og
hvað þeir voru margir, sem
höfðu bæði löngun og getu til
að iðka hana. Rímnaskáld á
nítjándu öldinni eru talin 240,
og það er ekki bara að sú tala sé
í sjálfri sér merkileg, heldur er
hún einnig í merkilegri andstöðu
við tölu þeirra, er uppi voru
fyrir 1800, því að á þeirri skrá
eru aðeins 80 nöfn. Mikill hluti
þessara 240 skálda eru bersýni-
lega menn, sem ekki leggja fyrir
sig rímnakveðskap, heldur að-
eins grípa í hann og, hafa látið
eftir sig aðeins eina rímu eða
einn flokk, eða þá í hæsta lagi
tvo, en aðrir keppa við hin eldri
höfuðskáld, eins og síra Eirík
Hallsson, Guðmund Bergþórsson
og Arna Böðvarsson með því að
kveða frá tíu upp í tuttugu og
fimm flokka."
Sýnishorn eru í þessu loka-
bindi safnsins úr verkum 17
rímnaskálda 19. aldar, að man-
söngvum ótöldum, og skipar Sig-
urður Breiðfjörð, að vonum,
langstærst rúm, enda var hann
bæði afkastamikill og öndvegis-
skáldið á því sviði. Þá er hér úr-
val úr tveim rímum Bólu-Hjálm-
ars, þrem rímum Sigurðar
Bjarnasonar og einum rímum
Símonar Dalaskálds.
I inngangsritgerð sinni að
þessu bindi getur útgefandi
einnig sérstaklega þeirra rímna,
sem ortar hafa verið frá því í
byrjun þessarar aldar, en þeirra
merkastar eru Alþingisrímur
þeirra Valdimars Ásmundssonar
og Guðmundar Guðmundssonar
(1902), Ólafs ríma Grænlendings
eftir Einar Benediktsson (1913)
og Rímur af Oddi' Sterka eftir
Örn Arnarson (Magnús Stefáns-
son, 1938).
Markmið sitt með úrvalinu úr
rímunum skilgreinir útgefandi
á þessa leið í innganginum að
fyrsta bindi: „Við valið á þeim
köflum, sem prentaðir eru í
þessu bindi, hefir það verið
markmið mitt: að sýna þá staði,
er í sjálfu sér eru athyglisverðir
og gefa hugmynd um skáldin
þegar þeim tekst bezt; að draga
fram seril breytilegust sögusvið
og atburði í frásögnum þeirra;
og sýna bæði hina óbrotnu og
hina dýru hætti, sem gefa rím-
unum sinn sérstaka svip.“
Fæ ég ekki betur séð, en
Sýnisbókin nái í heild sinni á-
gætlega þeim tilgangi, enda var
ekki við öðru að búast frá hendi
Sir Williams, jafn lærður maður
og hann er á þessi fræði og dóm-
bær á slíka hluti.
En þó að þetta mikla safnrit
eigi varanlegt gildi fyrir það,
hve yfirgripsmikið og fjölbreytt
úrval úr rímum og mansöngvum
er þar að finna, þá er Sýnisbókin
eigi að síður merkileg og grund-
vallarrit á sínu sviði fyrir hinar
ítarlegu og gagnfróðlegu inn-
gangsritgerðir Sir Williams, er
fylgja öllum bindunum þrem,
bæði á íslenzku og ensku.
í innganginum að fyrsta bindi
ritar höfundurinn af miklum lær-
dómi og sambærilegri nákvæmni
um uppruna rímnanna og ein-
kenni, mansönginn, rímnabrag-
fræði og rímnamál; í inngangs-
ritgerðunum að seinni bindunum
fjallar hann með sama hætti um
rímurnar á þeim tímabilum,
eftir því, sem þróun þeirra út-
heimtir. I þessum ritgerðum
hans má því segja, að rakin sé
þróunarsaga rímnanna frá öll-
um hliðum og skilgreind staða
þeirra í íslenzkum bókmenntum.
Þá verður það einnig auðsætt,
hver merkisskerfur þessi Sýnis-
bók er til heildarsögu bók-
mennta vorra.
Telur Sir William, að rímurn-
ar hafi sennilega fyrir lok fjór-
tándu aldar verið komnar á það
þróunarstig, að þær hafi verið
orðnar að nýrri bókmenntagrein,
sem var séreign Islands. Hann
ber rímurnar saman við erlend-
ar samtíðarbókmenntir og kemst
að eftirfarandi niðurstöðu (inn-
gangsritgerð fyrsta bindis):
„Þegar meta skal bókmennta-
gildi hinna fornu rímna, er það
til lítils að bera þær saman við
kvæði fornskáldanna eða trúar-
ljóð samtíðarinnar, því að þær
eru algjörlega frábrugðnar
hvorumtveggja bæði um efni og
form. Eðlilega aðferðin er að lit-
ast um erlendis og sjá hvernig
þær standa þegar þær eru born-
ar saman við bókmenntir ann-
ara þjóða í nágrenni við Island
á sama tíma. 1 Noregi, Svíþjóð
og Danmörku er fortakslaust
ekki neitt, sem borið verði sam-
an við þær; ef nokkuð var þá
ort í þessum löndum, getur það
ekki hafa verið öðruvísi en í
stíl hinna fornu, einföldu dans-
ljóða, sem er á engan hátt hlið-
stæður hinni margbrotnu íþrótt
rímnakveðskaparins. Ekki verða
þær heldur með sanngirni born-
ar saman við skáldskap Eng-
lands, Frakklands, eða Þýzka-
lands á sama tíma, því að í þess-
um löndum voru þá að verki
áhrif, sem eigi höfðu ennþá náð
til Islands og náðu ekki þangað
enn um langt skeið. Eini sann-
gjarni samanburðurinn, eins og
þegar hefir verið vikið að, er við
hina ensku romances og frakk-
neska chansons de gesle, því að
rímurnar hafa margt sameigin-
legt við hvoratveggja, og standa
sannarlega ekki lægra en margir
þeirra.“
Sérstætt einkenni rímnanna er
mansöngurinn, og þróun hans öll
hin merkasta, en hana rekur Sir
William gaumgæfilega og með
fjölda dæma; upprunalega var
mansöngurinn, eins og nafnið
bendir til, lofsöngur til einhverr-
ar konu eða kvenþjóðarinnar al-
mennt, en er stundir liðu varð
þetta forspil rímnanna svo víð-
tækt, að þar speglaðist eigi að-
eins hugsana- og tilfinningalíf
skáldsins, heldur einnig veður-
og aldarfar og þjóðlífið með ýms-
um hætti. Alkunnugt dæmi þess
eru eftirfarandi erindi úr map-
söngnum að þriðju rímu í
Poniusrímum Magnúsar prúða:
Undir kóng og kirkjur er
komið vort góz, en stirðna hót,
út af landi flýgur og fer,
fátæktin þar tekst í mót.
☆
Því skal hugsa hver mann til
að hann af Guði skapaður er
föðurlandi víst í vil,
að vera til gagns þar þörfin
til sér.
Ekki stundi eigin gagn,
annars nauðsyn líti á,
sem hann hefir mátt og magn
svo megi landið uppreisn fá.
Hjálpi hver sem hjálpa kann
og hjarta prýði þar til ber,
líf og gózið leggi út hann
svo laga og réttar njótum vér.
Enginn veit hvað maðurinn má
mikið orka ef viljinn er,
hörmung landi hjálpa frá.
Að höndum eftirdæmið fer.
Ekki er því heldur að neita,
að í mörgum rímunum er man-
söngurinn með hvað mestum
skáldskaparbrag, enda gáfu
skáldin ímyndunarafli sínu þar
löngum lausastan tauminn, eins
og þegar hefir verið gefið í skyn.
Með því er ekki gert lítið úr
því, hvernig hugkvæmni rímna-
skáldanna lýsir sér með öðrum
hætti, og sérstaklega í fjöl-
breytpi bragarháttanna, með öll-
um afbrigðum þeirra, en um
bragfræði rímnanna fjallar Sir
William mjög ítarlega í inn-
gangsritgerðum sínum, og er
mikill fengur að þeim athugun-
um hans. Má í því sambandi
minna á þessi markvissu ummæli
dr. Björns K. Þórólfssonar í for-
mála hans að útgáfu Rímnafé-
lagsins að Sveins rímum Múks-
sonar:
„Fyrr og síðar töldu rímna-
skáld braglistina höfuðatriði
skáldmenntar sinnar. Svo lengi
sem rímnagerð tíðkaðist með
þjóð vorri þreyttust þau ekki á
því að auka fjölbreytni og dýr-
leika bragarháttanna, og þeim
tókst að skapa nýjungar, sem
bragsnillingar 19. og 20. aldar
færðu sér í nyt og kunnu að
meta.“
Þá eru rímurnar eigi síður
mikilvægur þáttur í sögu ís-
lenzkrar tungu, eða eins og Sir
William orðar það réttilega í inn-
ganginum að fyrsta bindi Sýnis-
bókarinnar: „Það getur ekki
verið efamál, að óslitin tilvera
þeirra, ávalt í sama formi, og sú
almenningshylli, sem þær nutu
meðal hárra og lágra, átti mik-
inn þátt í því, að tungan hélst
svo breytingarlítil gegnum
aldirnar.“
Vegna hins mikla og marg-
breytta orðaforða þeirra eiga
rímurnar einnig geysimikið mál-
sögulegt gildi, og skal þar aftur
vitnað beint til Ummæla Sir
Williams, hins mikla málfræð-
ings, sem ræðir, eins og vænta
mátti, gaumgæfilega um rimna-
málið, þróunarferil þess og sér-
kenni; en honum falla þannig
orð í niðurlagi inngangsins að
öðru bindi ritsafnsins:
„Gildi rímnanna fyrir málið
sjálft liggur ekki í heitum þeim
og kenningum, sem þær geyma.
Þetta er hvort um sig annað-
hvort hefðbundið eða smíðað úr
fornu efni. Gildi þeirra fyrir
tunguna ^iggur í orðum, sem í
þeim er að finna, og annaðhvort
eru ný í málinu eða hafa að svo
komnu ekki fundizt í eldri rit-
um. Það er ekki ofsagt að það
sé nú eitt hið mest áríðandi hlut-
verk íslenzkrar orðabókargjörð-
ar að rannsaka vandlega allar
rímur ortar fyrir 1800 og safna
rækilega þeim fátíðum orðum,
er þar kunna að koma fyrir. Slík
orð eru líklegri til að finnast í
rímum en á nokkrum öðrum
stað, og liggja til þess tvær á-
stæður, að það er eðli alþýðlegs
skáldskapar að nota orð og tals-
hætti, sem ekki er að finna í
máli bóka eða skjala, og einnig
að kröfur brags og ríms neyddu
skáldið iðulega til að leita eftir
orðum, sem honum hefðu annars
varla dottið í hug. Hinir dýrari
hættir, eins og Kolbeinslag, hag-
kveðlingaháttur, áttþættungur
og sléttubönd, eru öðrum líklegri
til að geyma slík orð, en þau
geta komið fyrir jafnvel í hinum
einföldustu háttum. Þannig er
það, að í Króka-Refs rímum, sem
allar eru undir hversdagslegum
Framhald á bls. 5
LOW First Cost
LOW Operating
COST
KOH LER
Electric Plants
For Homes, Stores, Trailers,
Boats, Docks, Outbuildings,
etc.
An independent source of light
and power — sole supply or
standby protection. Sizes up to
15 KW — fully automatic. No
fear of power failure when you
have a Kohler. Ask for il-
lustrated details.
/WUMFORD,
/V\EDL/VNP,
IlMlTEP,
576 WoU St„ Wpg. Ph. 37187
Unable to Come Downtown?
EATON^S is as Near
as Your Telephone
You can shop to your complete satisfaction for so many
things when you shop by phone! Foods, drugs, staples,
children’s wear, household items—all of them are as near
as the dial of your telephone.
And speeding up this easy shopping service is Eaton’s great
telephone switchboard, the largest retail switchboard in
Western Canada. Telephone shopping is bound to be speedy
and efficient when you’re making use of a switchboard that
can handle over 35,000 calls in one day!
DIAL 3-2-5
<*T. EATON C?-,™