Lögberg - 18.11.1954, Blaðsíða 3

LÖGBERG, FIMMTUDAGINN 18. NÓVEMBER 1954
3
REIMLEIKAR
Eftir Jónbjörn Gíslason
pINSTÆÐINGSSKAPUR o g
^ umkomuleysi setti að von-
um sérkennilegan og að vissu
leyti merkilegan svip á athafnir
afdalahúa Islands í fyrri daga
og viðhorf þeirra til lífsins í
heild. Fólkið var einangrað og
útilokað frá samneyti við ná-
granna og vini, sakir fannkyngi,
frosta og fjarlægða milli bæja.
Hver einstaklingur varð að búa
að sínum eigin hugsunum, sem
urðu myrkar og dulrænar vegna
samgönguleysis við aðra menn
andlega skyldra. I fásinni
myrku híbýlanna skapaði hið
frjóva ímyndunarafl fólksins
ýmsa vætti, illa og góða — fleiri
þó illa — sem ákveðið viðfangs-
efni og vandamál að fást við,
svo sem, forynjur, drauga, tröll,
útlegumenn o. fl.
Að vísu var tiltölulega auð-
velt að vara sig á útilegumönn-
unum, sem sagt var að byggðu
dalinn handan fjallsins þar
suður á heiðinni og sama máli
var að gegna með tröllin, sem
áttu heima í gljúfrunum þar
nokkru innar. Þessir óvættir
sáust þó með berum augum og
því auðvelt að varast þá, ef
gætilega var farið. En það var
öðru máli að gegna með draug-
ana, þessa höfuðféndur allra af-
dalabúa fyrr og síðar. Þeir riðu
húsum um nætur, stóðu í dimm-
um skotum og krókum bæjar-
dyra og ganga og köstuðu
koppum og kirnum í saklaUst
fólkið, og þegar út af tók drápu
kind í fjárhúsi eða kú í fjósi.
Við meiðslum á skepnum var
auðvitað nokkur vörn, að mála’
stóran kross með góðri koltjöru
á dyr peningshúsa, og helzt að
signa hverja skepnu áður fjár-
hús voru byrgð að kvöldi. A
fjármörgum heimilum var þetta
allmikið verk, og þar sem fjár-
menn voru ekki því trúrri og
húsbóndahollari, mun vanræksla
nokkur hafa átt sér stað í þessu
efni.
Hinir áhrifamestu refsivendir
á óstýriláta krakka var venju-
lega einhver uppáhalds draugur,
eða Gríla og Leppalúði, þessi
merkilegu fyrirbrigði er sum
góðskáldin fluttu svo smekkleg-
ar drápur forðum. Af þessu
leiddi, að með vaxandi vizku í
þessum efnum, urðu börnin
meistarar í slíkum fræðum og
í engu eftirbátar hinna eldri.
Á rökkurkvöldum, þegar full-
orðna fólkið lagðist til svefns,
þar til kvöldvaka byrjaði, söfn-
uðust krakkarnir venjulega
saman í einhverju rúmi, sem
enginn notaði í þann svipinn, og
sögðu hvort öðru draugasögur.
Vanalega voru yngstu og ístöðu-
minnstu börnin höfð í miðjum
hópnum, þar var hættan til-
tölulega lítil, en hin eldri og
kjarkmeiri til beggja hliða og
sérstaklega gagnvart baðstofu-
dyrum, því þaðan var háskinn
vanalega mestur og bráðastur,
ef illa fór. Það mátti stundum
búast við að draugurinn, sem
sagan var af, birtist allt í einu
ljóslifandi, eða svo sagði sögu-
maður venjulega til þess að öðl-
ast nánari athygli áheyrenda.
Oftast nær sögðu elztu börnin
sögurnar, þau töldu sig vita
mest um þessa hluti og því sjálf-
sagði leiðtoga þessara fræðslu-
stunda.
Stundum enduðu þessar rökk-
urskemmtanir þannig, að slíku
felmtri - sló á allan hópinn,
þar með talinn leiðtogann sjálf-
an, að enginn þorði að hræra
minnsta fingur, en biðu þess í
dauðans skelfingu að ljós væru
tendruð.
Umrenningar og annað ferða-
fólk var ótæmandi uppspretta
kynja- og öfgasagna af öllum
tegundum, og lögðu því ríflegan
skerf til þessara mála.
Gísli heitinn Brandsson var
einn hinn kunnasti og merkasti
sérfræðingur í þessari grein.
Samkvæmt hans eigin sögn, sá
hann gegnum holt og hæðir,
þekkti persónulega hvern draug
í tveimur sýslum, vissi upp á
hár hvaða heimiil, ætt eða ein-
stakling hver draugur fylgdi og
öll tildrög að uppruna hvers
eins. Hann hélt því jafnvel fram,
að sumir hinna allra merkileg-
ustu, hefðu aukið kyn sitt, taldi
hann það gott vegna þess að
margt væri skrítilegt í fari
þeirra og því ótækt að þeir
lægju óbættir hjá garði.
Ég minnist enn einnar nætur,
er hann gisti hjá föður mínum,
ég mun þá hafa verið 6—7 ára.
Á kvöldvökunni sagði hann
draugasögur uppihaldslaust til
háttatíma. Fannst mér að hann
hlyti að taka öllum mönnum
fram að málsnilld og fróðleik.
Eina sögu sagði hann þó svo
öfgafulla að jafnvel ég varð efa-
blandinn, ég dirfðist ,því að
spyrja hann ofur gætilega, hvort
þetta væri áreiðanlega sönn
saga. Gísli leit við mér snúðugt
og svaraði stutt. „Þessi saga er
til á prenti, strákur". Úr því
svo var, skildi ég auðvitað að
hún hlaut að vera sönn, því
enginn mundi leyfa sér að
prenta lýgi, hvorki í söguformi
eða á annan hátt.
Ég hafði ekki haft mikil
kynni menntaðra fræðimanna
og kunni heldur enga grein þar
á, en ég fór þó í huganum að
bera þá fáu, sem ég hafði heyrt
talað um saman við Gísla. Fyrst
af öllum datt mér í hug sóknar-
presturinn, sem var nýbúinn að
húsvitja. Eftir að ég hafði metið
og vegið allt hlutdrægnislaust
frá beggja hálfu, duldist mér
ekki að Gísli var langsamlega
fremri, bæði fyrir smekkvísi á
umtalsefni og fróðleik yfirleitt,
að því ógleymdu hvað hann var
skemmtilegri, þrátt fyrir það að
sögur hans settu stundum að
mér æsandi óttablandinn hroll.
Um langan aldur áttu ýms
höfuðból og betri heimili sína
eigin drauga eða afturgöngur,
sem tilheyrðu staðnum eins og
gamla vinnufólkið, sem helzt al-
drei mátti skipta um vist. Um
kotbæi var allt öðru máli að
gegna, flökkudraugar, sem
hvergi áttu hæli, komu þar
náttúrlega við stöku sinnum, en
gátu hins vegar ekki verið
þekktir fyrir að vera kenndir
við slík hreysi að staðaldri og
sniðgengu þau heldur.
Um tvítugs aldur var ég svo-
kallaður vinnumaður á tveimur
bæjum í Húnavatnssýslu, eitt ár
á þeim fyrri, sem var Auðkúla í
Svínadal, og þrjú ár á Móbergi í
Langadal. Þessi tvö ágætu
heimili, sem ég man lengur en
marga aðra staði, sem ég hefi
dvalið á, þau höfðu hvert um sig,
sinn eiginn heimilisdraug. Mó-
berg átti Móbergs-Móra, sem
mér þótti ekki mikið varið í,
vegna þess að mér auðnaðist
aldrei að kynnast honum hvorki
í sjón eða reynd, en samverka-
fólk mitt — sumt að minnsta
kosti — sá hann næstum dag-
lega og taldi þann ágalla minn
hörmulegan, að vera ekki skygn.
Auðkúla hafði aftur á móti
fleiri en einn, enginn vissi hve
marga, en hitt var öllum kunn-
ugt, að allt voru það aftur-
gengnir Auðkúluprestar, er
höfðu fyrir langa löngu drukkn-
að í Svínavatni, á leið frá sam-
nefndum kirkjustað, til Auð-
kúlu. Enginn veit, hvað sögn
þessi er gömul, varðar heldur
ekki miklu máli.
Vegalengdin milli Auðkúlu og
Svínavatns er ef til vill ein og
hálf ensk míla, sé farin skáhöll
leið yfir suðurhluta vatnsins og
sú leið var ætíð farin þegar ísa-
lög voru. Frá Auðkúlu-túni ligg-
úr hallandi mýri alla leið ofan
að bökkum Svínavatnsins. Á
vetrum leggur samfellda svell-
breiðu á alla þessa mýri og má
því heita einn góður skeið-
sprettur milli bæjanna á flug-
hálum og glærum ísnum. Á
þessari leið drukknuðu gömlu
Kúlu-klerkarnir, og allir gengu
þeir aftur, og allir leituðu þeir
heim að Kúlu.
Á frostgrimmum, mánabjört-
um vetrarkvöldum sagðist fólkið
á Auðkúlu heyra, þegar skaflar
gæðinganna ristu klakann við
þeysireið draugaklerkanna upp
mýrina heim til staðarins, en
augu manna voru svo haldin að
ekkert var sjáanlegt.
Mér flaug í hug að þessi
skafla-fara hljóð í ísnum líktust
tortryggilega mikið venjulegum
ísbrestum í hörkufrosti. Ekki
hafði ég samt orð á þessum
grun mínum, ég hélt að það
þætti ef til vill bera vott um
virðingarleysi fyrir prestastétt-
inni sem heild, a ðefast um nær-
veru meðlima hennar á þennan
sérkennilega hátt.
Með lýsingu þessa á staðhátt-
um og umhverfi sem baksýn,
verður hér meðfylgjandi drauga
saga að skoðast og dæmast. Ég
var lengi á báðum áttum í þess-
um sökum, þorði ekki að aftaka
neitt, því ég vissi að „það er
harla margt á himni og jörðu,
sem heimspekina dreymir ei
um“. En hér var frá mínu sjón-
armiði allur vafi ómögulegur.
Ég hafði fengið fulla vissu og
óræka sönnun á fyrirburðum og
sýnum, sem áður virtist torskil-
ið, og ber ég því eins hér eftir
sem hingað til verðskuldaða
virðingu fyrir þessum gömlu og
merku sögnum.
— ☆ —
Árið 1899 réðist ég vinnu-
maður að Auðkúlu og kom
þangað með föggur mínar á
vinnuhjúaskildaga það vor. —
Margt var þar hjúa á mínum
aldri og huggði ég hið bezta til
vistarinnar. Húsbændur mínjj
hinir prýðilegustu og virt og
elskuð af öllum. Jafnaldrar
mínir á staðnum töldu það
skyldu sína að fræða mig um
allt sem viðkom vist minni þar,
um heimilishætti og reglur, er
allir töldu skyldu sína að fylgja.
Ágalla á vistinni vissi það enga,
nema ef vera kynni orðróm,
að hér væri reimleiki nokkur
og margir væru hér myrk-
fælnir. „Það er eins og þetta
liggi hér í landi“, sagði fólkið.
Ég krafðist frekari sagna um
þessa hluti og var mér þá sagt
allt, sem allir vissu um þennan
prestslega draugagang. Ég var
spurður, hvort ég væri nokkuð
myrkfælinn. Ég sagði það ekki
vera til muna.
Þrátt fyrir það að ég var
naumleg! sloppinn við unglings-
árin, hafði ég að mínum eigin
démi öðlast furðumikla þekk-
ingu á ýmsum veraldlegum
fræðum, sem ég taldi að gagni
mætti koma. Ég hafði t. d. lært
að reykja tóbak, átti sæmilegan
pípustubb og tóbakspoka. Þegar
ég með pípu mína, sat á tali við
mér eldri menn, fannst mér að
þeir þyrftu ekki mikið að fyrir-
verða sig fyrir samneyti við
mig.
Einn sólbjartan sunnudag sat
ég inni í baðstofu í ró og næði
og þyrlaði reyk í fagurlegum
rósahringum allt í kringum mig.
Presturinn, húsbóndi minn,
gekk fram hjá, leit til mín og
tók sér sæti í grend við mig.
„Svo þú reykir þá“, sagði
hann vingjarnlega.
„Já, dálítið", svaraði ég ofur-
lítið upp með mér og bjóst við,
að hann mundi láta orð falla í
þá átt, að slíkt væri þroska-
merki, á ekki eldri manni. En í
þess stað segir hann:
„Veiztu það, Jónbjörn, að þú
ert fyrsti unglingurinn í minni
þjónustu, sem notar tóbak svo
nokkru nemi. Ég tel það fremur
ósið þegar alls er gætt. Tóbak
spillir heilsunni, það kostar tölu-
verða peninga, að ógleymdri
eldshættunni, sem af því stafar.
Mitt ráð er, að þú hættir því
algjörlega eða minnkir það um
helming“.
Hann gaf mér engan tíma til
svars, en stóð upp, brosti vin-
gjarnlega og gekk til stofu. Mig
hálflangaði til að spyrja, hve-
nær hann hefði sjálfur byrjað
að reykja, en bæði var það, að
mig brast kjark til, enda enginn
tími heldur. Ég tók þessa ráð-
leggingu til alvarlegrar íhugun-
ar og gjörði ráðstafanir sam-
kvæmt henni tafarlaust. Fyrsta
sporið var að geyma aldrei tóbak
inni í baðstofu, þar sem ætíð
var þægilegt að ná til þess.
Geymslustað kaus ég í skála
nokkrum langt fram í bæ, og
þangað varð ég að sækja hverja
pípufylli, eina í einu. Skáli þessi
kemur síðar við sögu.
Eitt sinn spurði ég prestinn
hvert álit hans væri á þessum
draugasögum, sem gengju hér
fjöllum hærra. Hann sagðist
halda að öll tildrög þeirra mála
væru óábyggilegar þjóðsagnir.
Hann sagðist aldrei hafa séð
neitt grunsamlegt, enda ekki
skygn.
Vorið leið hjá og sumarið
einnig. Haustannir byrjuðu og
nótt tók smám saman að lengja
fet fyrir fet. Snemma á jóla-
föstu hlóð niður töluverðum
snjó, en innan fárra daga gjörði
hláku svo mikla að öll þessi
fönn þiðnaði á skömmum tíma.
Ég hélt enn sömu háttum um
tóbaksnotkun, náði vanalega í
eina pípu-fylli um háttatíma
hvert kvöld.
Húsaskipun á Kúlu var slík,
að úr baðstofu veru löng göng
þráðbeint til bæjardyra. Tvenn-
ar voru krossdyr á þessari leið,
leiddi hin innri til búrs og eld-
húss, en hin fremri til stofu og
skála þess, sem fyrr er nefndur.
Andspænis inngangi stóð í horni
skálans gamall bekkur, sem
einu sinni hafði tilheyrt ein-
hverri gamalli kirkju á staðn-
um. Á vegglægju yfir bekknum
geymdi ég tóbaksbirgðirnar
mínar, en svo hátt var til vegg-
lægjunnar, að ég varð að stíga
upp á veginn til að ná alla leið.
Ætíð fór ég þessar aðdráttar-
fetðir ljóslaus, því húsbændun-
um • var ver við ljósagang
frammi í bænum seint á kvöldin.
I raun og veru var mér heldur
í nöp við öll dimm göng, sér-
staklega um og eftir háttatíma,
ekki af því að ég væri beinlínis
myrkfæljnn, en ég bar einhverja
vanmættiskenda lotningu fyrir
hlutum og fyrirbærum, sem
voru álíka torskilin og flökku-
náttúra þessara afturgengnu
klerka, þótt ég hins vegar teldi
slíkar sagnir tóman þvætting.
Eitt kvöld las ég í bók langt
fram á kvöld, gleymdi stund og
stað, þar til ég leit upp og sá
að allir voru háttaðir og flestir í
svefni. Fyrsta hugsun mín var,
að fá mér í pípu undir svefninn.
Ég snaraðist fram á loftskörina
og leit niður í kolsvart myrkrið,
sem líktist mest einhverjum
voðalegum og dularfullum und-
irheimum, þar sem allra óvætta
gæti verið von.
Úti var auð jörð og hláku-
myrkur eins og áður var getið
um. Tæplega hálfvaxið tungl óð
í skýjum og kastaði daufri
draugslegri skímu á veggi og
gólf, þegar vindurinn svipti kaf-
þykkum skýflókunum frá því,
aðeins augnablik í senn. Ég staul-
aðist ofan í myrkrið, sem var
svo biksvart og þétt að ég gat
næstum þreifað á því. Það lagð-
ist að vitum mínum eins og
þvöl, fúl blæja, svo mér lá við
andköfum. Þegar fram í göngin
kom, fann ég ískaldan gust
koma í fang mér framan göngin.
Mér flaug í hug að gleymzt hefði
að loka bænum. Ég þreifaði
mig í flýti fram göngin til þess
að loka bæjarhurðinni, en þegar
þangað kom, var hún harðlæst
eins og vanalega. Ég ásetti mér
að hraða þessari pílagrímsgöngu
minni eftir föngum og snaraðist
inn í skálaganginn. Gangur þessi
var í gegnum þykkan torfvegg
og þegar hann þraut, tók við
breidd skálans sjálfs inn í horn-
ið, þar sem gamli kirkjubekkur-
inn stóð. Á þessu augnabliki
stalst aftur dauf skíma frá
tunglinu beint inn í hornið og
á bekkinn, en birtan var svo
Framhald á bls. 7
Business and Professional Cards
Phone 74-7855 ESTIMATES FREE J. M. Ingimundson Re-Roofing — Asphalt Shingles Insul-Bric Siding Vents Installed to Help Eliminate Condensation (32 Simcoe St. Winnlpeg, Man. Dr. P. H. T. Thorlakson WINNIPEG CLINIC St. Mary’i and Vaughan, Wtnnipeg PHONE 92-6441

SEWING^MACHINES Darn socks in a jiffy. Mend, weave in holes and sew beautifully. 474 Portage Ave. Winnipeg, Man. 74-3570 J. J. Swanson & Co. LIMITED 308 AVENUE BLDG. WINNIPEG Fasteignasalar. Leigja hús. Út- vega penlngalAn og elds&byrgB, blfrelCaAbyrgB o. s. frv. Phone 92-7538

Dr. ROBERT BLACK »
SérfrætSingur f augna, eyrna, nef . SARGENT TAXI
og hálssjtlkdómum.
401 MEDICAL ARTS BLDG. PHONE 20-4845
Gr&ham and Kennedy St.
Skrifstoíusfmi 92-3851 For Quick, Reliable Service
Heimasími 40-3794 4

Dunwoody Saul Smiih DR. E. JOHNSON
& Company
Charlered Accounlanls 304 Eveline Street
SELKIRK, MANITOBA
Phone 92-2468
100 Prlncess St. Winnipeg, Man. Phones: Office 26 — Residence 230
And offices at:
FORT WILLIAM - KENORA Office Houra: 2.30 - 6.01 p.m.
FORT FRANCES - ATIKOKAN l

Hafið Thorvaldson, Eqgertson,
Höfn Baslin & Stringer
Barristers and SoLicitors
i huga •
Heimili artlsetursbarnanna. 209 BANK OF NOVA SCOTIA Bldg.
Icelandic Old Folks' Home Soc , Portage og Garry St.
3498 Osler St„ Vancouver, B.C. PHONE 92-8291

ARLINGTON PHARMACY CANADIAN FISH
PrescTipiion Speciallst Cor. Arlington and Sargent PRODUCERS LTD.
Phone 3-55S0 J. H. PAGE. Managing Director
We Handle School Supplies Wholesale Dlstributors of Fresh and
We collect light, water and Frozen Fish
phone bills. 311 CHAMBERS STREET
Posl Office Ofnce: 74-7451 Res.: 72-3917
Muir's Drug Store Ltd. J. CLUBB FAMILY DRUGGIST SERVING THE WEST END FOR 27 YEARS Phone 74-4422 Elllce & Home Offlce Phone Res. Phone 92-4762 72-6115 Dr. L. A. Sigurdson 528 MEDICAL ARTS BUILDING Office Houxa: 4 p.m.—6 p.m. s and by appointment.

Thorarinson & Appleby Barristers and Solicitors S. A. Thorarinson, B.Sc., L.L.B. W. R. Appleby, B.A.. L.L.M. 701 Somerset Bldg. Winnipeg, Man. Ph. 93-8391 • A. S. BARDAL LTD. FUNERAL HOME 843 Sherbrook Street Selur Ifkkistur og annast um út- farlr. Allur útbúnaBur sá beztl. StofnaB 1894 SlMI 74-7474

Phone 92-7025 H. J. H. PALMASON Chartered Acccr’intant 506 Coníederatlon Life Building WINNIPEG MANITOBA Phone 74-5257 70« Notre Dame Ave. Opposite Matemity Pavllion General Hospital NelTs Flower Shop Weddlng Bouquets, Cut Flowers. Funeral Designs, Corsages, Bedding Plants Nell Johnson Res. Phone 74-8753

Parker, Parker and ' Kristjansson Barristers - Solicitors Ben C. Parker, Q.C. B. Stuart Parker, A. F. Kristjanaaon 500 Canadlan Bank of Commerce Chambera Winnlpeg, Man. Phone 92-3561 S. O. BJERKING Canadian Stamp Co. RUBBER & METAL STAMPS NOTARY & CORPORATE SEALS CELLULOm BUTTONS 324 Smith St. Winnipeg PHONE 92-4624

G. F. Jonasson, Pres. & Man. Dir. Keystone Fisheries Limited Wholesale Distributor* of “ FRESH AND FROZEN FISH 60 Louise Street Sfmi 92-5227 Gilbart Funeral Home Selklrk, Manitoba. »**»«?& - - --- ... i-fi. _aZBHHK3lr J. Roy Gilbart Llcensed Embalmer Phone 3271 Selklrk

EGGERTSON FUNERAL HOME Dauphin, Maniioba Eigandi ARNI EGGERTSON Jr. SELKIRK METAL PRODUCTS Reykháfar, öruggasta eldsvörn, og ávalt hreinir. Hltaelningar- rör, ný uppfynding. Sparar eldi- vIB, heldur hlta frá ao rjúka út meB reyknum.—SkrlfiB, sfmlB tll KEULY 8VEIN8SON (21 Wall St. Wlnnlpeg Just North of Portage Ave. Stmar 8-3744 — 3-4431

Van's Eiectric Ltd. 636 Sar^ent Ave. Authorized Home Appliance Dealers GENERAL PT iKUÍHIC •— ADMIRAL McCLAHY ELECTRIC — MOFFAT Phone 3-4890 J. Wilfrid Swanson & Co. Insurance in all lts branches Real Estate - Mortgages - Rentala 210 POWER BUILDING Telephone 93-7181 Res. 46-3481 LET US SERVE YOU