Lýður - 24.12.1888, Blaðsíða 2

— 30 —
samferða menntaþjóðum heimsins, í snild, hagleik og dugnaði.
Yér munum seinna rita meira um þetta efni, og safna
dæmum um hagleiksmenn og listíikonur að fornu og nýju
hér á landi.
Kyepii askóíarjjJr.
„Hvað eru rnargír hausar á henni Grýlu, mamma ?
Hvað orjhann stór hann Golíat? Yar hann góður hann
Grettir? Fór hann til sk. . hann Skarphéðinn?"—J>annig
og pað endalaust, spyr barnið sinn íyrsta fræðara, móður
sína, og sjaldan sleppur hún fyr en svarið er gefið, Hverju
eða hvernig á móðirin að svara? eða hefir ekki barnið
rétt til að spyrja og er ekki skylda henuar að svara ?
Vissnlega. Ekki má hún heldur að jafnaði leiða barnið af
vega með hégómassva.rifyrir hégóma spurningum. Sanivizkán
og vitið segjir tienni, að hún eigi að segja barninu eins og
liún veit eða trúir, eða ætlar að bezt sé fvrir pað. En
hér bólar strax á hinni torveldu fræðslu-skyldu. |>arf ekki
móðirin.að fræða barn sitt? og fræða pað rétt? Segir
barnið ekki sjálft til? cða heimtar barnið ekki ósjálfrátt
pað, sem pví er ætlað að fá og pað ekki má án verá?
En ef móðirin parf að fræða, parf hún sjálf að fræðast
fá fróðleik, vera fróð, kunna að fara með fróðleik.
Menn hafa lengi tekið eptir pví, að ágætismöanúm
kyppi fullt eins mikið í móðurkýn sem í föðurkyn. Flest-
ir miklir menn hafa pótt líkjast móður og móðurfrændum.
Eitt er víst, að pví vitrari og sannmenntaðri móðirin eða
fóstran er, pví meiri likur eru til að uppeldið gefist vel.
Frá elztu tíð hafa vitrír menn og fróðir, fyrst lært af kon-
um. J>egar í lmðni er pess getið, að ungir menn lærðu
fróðleik. af mæðrum eða fósturmæðrum, kalla hinar elztu
sögur vorar pann fróðleik forn afr æði, og vísindi, og
seinna mannfræði og ættfræði. Margir fornmenn
áttu fróðar fóstrur, t. a. m. jporvaldur viðförli, Kórmakur
o. fl. Hvað kenndu pá fornkonurnar? |>ær kenndu pað
sem pær kunnu og höfðu lært. J>ær sem ekki kunnu
stórt annað en galdur og forneskju, ker.ndu pað; pær som
betur voru að sér, kenndu betri fróðleik. Af forneskju-
kennslu fornkvenna eimir onn í heiminum ; orðið kerl-
ingabæknr pekkja allir; allir kannast við, hve lagið
konum er að segja sögur, helzt pjóðsögur ógæfintýri,
pulur og alskonar barnafróðleik. J>etta hefur pótt all-
merkilégt, einkum frá skáldlegu sjónarmiði, enda pykir
engum meira til slíks fróðleiks eða kennslu koma en börn-
unum sjálfum. En kerlingabækurnar hafa samt ávallt haft
mjög ísjárverða hlið — allt frá peim timum að völur og
seiðkonur kenndu fjölkyngi og forneskju, Nú er sú öld
konrin, að konum er ætlað allt annað og meira en að fylla
liöfuð og hjarta barna, með pjóðsögum og hégiljum — sem
cr afar-skaðlegnr fróðleikur, ef barnið lærir slíkt nær ein-
göngu og trúir pví. Nú heimta menn að koíiur kenni
sannan fróðleik. I mótsetning við fyrri tíma, heimta
menn að hinum ungu sé sem minnst kennt af hégóma og
hjátrú, en allt kapp sé lagt á að barnið læri. sem fyrst og
sem bezt að greina satt frá ósönnu og- að fá rétta
greind gagnvart allri tilverunni Hjátrúnni fvlgir allskon-
ar villa, einnig í siðferðisefnum. J>að að konur menntist
sem bezt eins og bér :er beilt á, er pví eitt af • allra
fyrstu velferðarspursmálumvorratima. Vorar traditiónir
eru fullar af hálfsannindum, fullar af pokumyndum myrkari
tíma, sem að vísu kann að vera gott til að efla ímyndun-
arafl hinna ungu, en skaðar og trnflar aðrar gáfnr og at-
gjörvi. Nú eru kvennaskólar að koma upp. Vér elskum
pá og væntum oss meira af peim að tiltölu en nokkrum
öðrum skólum. feir eiga. enn pá larigt í land. J>eir sem
vér höfuni, eru að vísu fremur öllum vonum; peir hafa
allir góðar og ágætar kennslukonur. Nóg er til af góðu
fölki. Hvað vantar? Fleira af góðu fólki! Og kvenna-
skólana — hvað vantar pá? Tvent helzt: hluttekníng
alpýðu, og betri söguk enn slu.
(Meira seinna).
Danskan o.fl.
—o —
Einhverir, sem Danskinn elska minna en sjálfa sig,
vjlja með engu móti að danslca sé framar kennd né lærð
í skólum vorum. En pessi er ein af fávizku-eða forneskju
skoðununum. Hver menntaður maður ætti að sjá, að pað
mál er sjálfsagí skólam ál, lijá oss — næst voru móð-
iirmáli. Hversvegna ? Af pví pað er oss skildast bæði
sjálft og pess bókmenntir; af pví að pað er lang hægast
og ódýrast að nema; af pví, í priðja lagi, að pað mál
gengur (svo að segjal um öll norðurlönd. J>urfa menn
fleiri ástæður? Til er enn ein — pött Dana féndum pyki
víst hörð — og hún er sú, að mjög mikinn part af vorri
nýju pjóðmenntun höfiim vér fengið fyi ir danskt mál og
bókmenntir! Sumt, og enda margt, misjafnt liöfum vér frá
Dönum fengið, en er pað rétt eða mikilmannlegt, að
sjá ekki og viðurkenna neina pað illa? Breytum eigi svo
ódrongilega! Lærum einnig í pessu hið rétta frjálslyndi!
Danir liafa að visu — eins og peir viðurkenna fullt eins
vel og aðrar norðurpjóðir — sjórmikið að pakka vorum eldri
bókmenntnm. J>eir voru og hin fyrsta pjóð, sem störfuðn
með óss og studdu að viðfeisn peirra og hafa til pess var-
ið iniklúm auði og áreynslu, sem aptur liefir komið vorri
pjóð að gagni og frama. Sú samvinna vor við Dani en
pégar allser gíétt, fögur og frægileg. En hafi Danir grætt
og menntast á islenzkum bokuin, lmfi vorar bókmenntir
vakið hjá peim marga ágæta menn, höfunda og stórskáld,
eins og t. d. pá Rask, Nye’rup, N. M. Pedersen, Ölenslæger
Grundtvig'\ pá má sama sogja um danskar bókmenntir,
mál og menning hjá, osa A8 \lsu hefir danskán stundum
liaft mikiis til of rík áhrif á vora tunga og menntasnið, og
framleitt sviplíka sjón í gróðrareiti vorrar tungu eins og
arfi í illa sprottnum kálgarði; að visu höfum vér álíka
iiníkið „dependerað“ af dönskunni eins og Danir af J>ýzk-
unni. En á hitt er líka vert að líta. að ekki einungis
vorir eginlegu námsmenn, heldur og allur porri vorra gáf-
uðustu alpýðumah'ia báfa fengið mikla og auðkeyþta pekk-
ing og menntunarhvöt gegnuin tungu og bókmenntir Dana.
Enda eru mjög mörg íslenzk rit, sem ef rétt skoðað,
b'éfa pess vott. Sá, sem ptettn. ritar hefir pekkt fjölda ís-
Jétiskra alpýðumanna, sem stórum liafá aukið pékkingu sína
af dönskum bókuin, en pó fengið litla tilsögn í málinu.
Bæði góð og ill danska er auðlæfð, en um pessa öld má
að m. k. segja, að mikið hefir boðizt af góðri dönsku, pví
eins og kunnugt er og ætti að vera viðurkonnt, hafa dansk-
ar bökmenntir fengið pann viðgang síðan um síðustu alda-
mót, að nálega má kalla einsdæini. Og líkt má segja um
önnur norðurlönd, þeirva. mál og menntir. Kunni menn
dönskn, kunna menn norsku, og geta skjótt fellt sig við
lesið og skilið sænsku. Nú eru bókmenntir pessara frænd-
pjóða vorra, komnar á Sama há'a stig og bókmenntir Dana,
og hluttakendur allrar pessarar menntunar getum vér orð-
ið, ef vér stundum dönskuna. Eða éigum vér ekki og
purfum vér ekki að pekkja mál og menntir peirra pjóða,
sem oss eru frá upphafi nátengdastar ? Eða mundi enska
eða pýzka bæta oss pann iriissi ? Ensku og pýzku lærir
fólk vort seint til gagns í smáskólum. J>ær tungur og
peirra bókfræði liggur oss mörgum sinnum fjær en dansk-
an eða sænskan og um enskt og þýzkt pjóðerni má sama
segja. Danskan er oss pví alvcg ómissandi pekking. J>ví
miður eru kennzlubækur í dönsku að sama skapi ónógar
lijá oss, sem í öllu öðru. Orðabók Konráðs er ofstór, enda
fæst ekki, en önnur ekki til. Lestrarbækarnar (pær
prjár, sem til eru) má nota en allar eru pær of stuttar.