Dagskrá - 20.07.1898, Blaðsíða 2
V
Jóreykur.
. . . Eins og vant, er draga hæðirnar mann
að sjer hærra og hærra upp, fjær öllu því, sem
neðar býr — þó allt sje á fótinn, og sólin leggist
eins og svefndrungi t alla limi. — Andhrein
sveitagola streymir í breiðri, hægri loptmóðu út á
hafiC — og flytur með sjer ilm af ungu grasalífi,
óteljandi þúsundum blóma og jurta, sem kærleik-
ur og afl sumarsins elur, skreytir og styrkir.
- Milli grárra, heitra grjótása gljáir og
stirnir á vötnin, eins og þar sje leikið við sólina með
ómælandi mergð fægðra spegla. Flugurnar suða
af sæid og fuglarnir baða sig með hægum, ijettum
sundtökum 1 þessum líðandi straumi af tæru lopti.
Það er eins og þrótturinn og æskan í náttúrunni
sjúgi djúpt að sér andann, og fálmi í hálfgerðum
draumi eptir sfnu eigin eðli, niður í dýpstu rætur
þess, með opin, sofandi augu. —
Hvað sárt, og sætt þó, er að lifa í sjálfum
sumargróðrinum — hlusta á hljóð vatnsins,sem aldrei
hætt’.r að renna, sjá haf loptsins og sævarins, sem
hvergi endar, og finna ilm grasarma, sem vita
ekki af því, að þau eru til. Maður finnur með
öllum taugum, að hin hærri skynjan er ekki síður
tii saknaðar en fagnaðar, og ósjálfrátt dregst
hugurinn dýpra inn að lindum lífsins, sem lyptir öll-
urn þessurn frjálsu íjöðrum, bindur alla þessa
blór i vængi. —
Fiallabláminn breiðir mjúkar slæður yfir alla
tinda. Vellir og engi vefja grænum og gulum
gimsteinalit inn í strandbaugana, sem leggja sig
utan um fióann í löngum, bognum og brotnum
línum. — Það er hásumarsblær yfir landinu og
hafið bælir sitt eigið afl og ókyrrð langt niðri í
dýpstu álum. — Það örlar varla á steini, þar sem
bylgjur lopts og lagar mætast. —.
En niðri á alfaraveginum sjest lágt moldar-
ský þjóta hatt upp" eptir, beint á móti andvar-
anum — eins og teykur af eimskipi, sem skrúfan
knýr upp í vindinn. — Stundum hægir það á
sjer og kembir aptur af sjer langan mökk, niður
eptir öllum brautum, en aðra stundina herðir
það sig aptur og skýst í snöggum kippum upp
eptir veginum. —
Það er jóreykur af tveim hestum, sem fara
samKliða, optast fast hvor við annan, en stundum
með lengra bili á milli, svo að moldarskýið aptur
af þeim klofnar í tvo mjóa skúfa.
Svo færist skýið nær og nær þangað til jeg
þekki, þá sem sitja á hestunum.
Það eru nýgipt hjón, sem jeg hef talað við
nokkrum sinnum niðri í bænum, bæði saman
og hvort í sínu lagi. — Þau eru að
Ijetía sjer upp frá erfiði vikunnar og hafa verið
svo heppin að fá tvo hesta, sem vilja sjálfir
hlatipa. Þau eru eins og valin saman, og það er
mesta ánægja að sjá hvað þau sitja laglega á hest-
unum, sem tyggja mjelin með freyðandi munn-
um. — Þau taka bæði undir þegar jeg yppti í
hattinn, og fara hægt fram hjá mjer. — Jeg sje
mjótt mitti fyrir neðan breiðar, vel fylldar kvenn-
mannsherðar, og dálítið Iboginn karlmannshrygg.
Svo er aptur hleypt á hraðari gang og rykhjúp-
urinn leggst utan um hann og hana.
Þessi dagur var ekki góður fyrir heitar, sterk-
ar hvatir. — Maður hlaut að fyrirgefa þessum
ungu, nýju hjónum að þau riðu svona eins og
með ósýnilegan vegg á milli sín. Flitinn og feg-
urð heimsins þurkuðu burt allar óskir manns aðr-
ar en þá einu, að mega lifa svo um allar aldir,
án þess að þurfa að hverfa og án þess að kuldi
og royrkur þyrfti að breyðast yfir allt þetta auð-
uga, þroskaða líf, sem umhverfði augað á allar
hliðar. —
Löngunin til þess að lifa — lifa sífelldlega
sprettur upp úr innstu fylgsnum hjartans á sllk-
um degi. Það ereins og allarhinar ýmislegu hrær-
ingar hugans, sem daglegír viðburðir og atvik
vekja, safnist saman undir þessum sterku geislum
í eina einustu meginhvöt, eins og allir hinir mörgu
straumar sálarlífsins snúi sjer frá hinuytra, inn á
við, og renni í einum farvegi, aðra leið, á móti ó-
þekkta hafinu, eílífðinni sjálfri —• á líkan hátt
og allar vatnslindir þessara hæða og ása keppa
að sjónum — þar sem þær eiga að hverfa.
Hjónin eru nú horfin upp fyrir leytið. Að-
eins örlítið mistur af jóreyknum sjest fljóta yfir
hæðarbarmana, og dreifa sjer með landáttinni út
yfir móa og mela. Þar eru hinar jarðnesku leif-
ar hjónaferðarinnar að hverfa aptur til þess dupts,
.sern þær eru komnar af.
Sólin er hæst á lopti. — Ormarnir flýja dýpra
og dýpra niður í moldina til þess að varðveita
sitt auma líf fyrir sjálfum lífgjafa sínum. Það brak-
ar í lynginu og blöð smáblómanna rjetta sig upp,
eins og þurrar tungur, sem beiðast eins dropa af
vatni, til svölunar. — En yfir allt þetta sígur lopt-
móðan, breið og gagnsæ, fram hjá sálum þess
sem kvikar á jörðunni.
Ilmurinn af grösum og blómum fylgir henni
til hafsins, og þöglar, óljósar hugsanir líða í sömu
átt. F.n eptir verður þó þessi svíðandi þrá, þessi
vonlausa, sára löngun til þess, að komast út yfir
takmörkin. —
Geislarnir geta ekki skinið í gegnum drauma-
lönd sálarinnar og þorstinn eptir öðru sterk-
ara ljósi lifir, byrgður innst inni hjá upptökum
allra hugsana, þó maður drykki sig saddan af
öllumþessumtæru vötnum, sem gljá og glitraundir
hádegissólinni......
Hördur.
Skúlí Thcroddsen og stjórnarskrármálið.
(Frá landa í Höfn).
Það er jafnan harla mikilsvert'fyrir þann
mann, er vill kynna sjer þau mál, er sam-
tíðarmenn hans láta sig mestu skipta og
fjalla kappsamlegast um, að skyggnast aptur
í tímann eptir rökum og rótum málefnanna
og viðburðanna. Og það eru eigi málin ein
er á þenna hátt skýrast fyrir þeim, er rann-
sóknina fremur; mannþekking hans eykst að
sama skapi, er hann virðir fyrir sjer athafnir
málsaðilanna á ýmsum tímutn og ýmsum
stigum málsins.
Jeg hcf þóttst verða þess var, að marg-
ur maðurinn, sem utn þessar mundir spjallar
mest um íslensk stjórnmál, yrði opt og tíð-
um fyrir ranglátum eða of hörðum dómum
einmitt vegna þess, að þeir, sem um hann
dæma gjöra sjer eigi Ijósa grein fyrir, hver
rök 'iggja til frathkvæmda hans og fram-
komu. Vegna þess að þeir sem kveða upp
dómana hafa eigi rannsakað frá rótum sögur
þeirra manna, sem um er að ræða, ruglast
þeir optast í ríminu, er þeir vilja ákveða í
hverju hlutfalli verk mannsins og athafnir
standi við hugsunaahátt hans og allt sálará-
stand. Þau verk, sem beinh'nis eru runnin
af vanþekkingu og heimsku, telja menn opt
vera unnin af illvilja og mannvondsku.
Sömuleiðis,, eru þeir menn, er skipta skoðun-
um allt of hart leiknir í almenningsálitinu;
menn gæta þess eigi, að atvikin og kring-
umstæðurnar hafa alltaf geysimikið vald yfir
mönnum og mannanna orðöm og gjörðum.
Jafnan síðan er hinn duli og djúpskyggni
þingmaður Vestmanneyinaa flutti hið víð-
kunna frumvarp sitt inn á alþing, hef jeg
verið vakinn og sofinn í að kynna mjer svo
vendilega sem jeg get hinn pólitiska feril
ýmsra leiðtoga vorra. Það er trúa mín, að
ef kíminn maður fremdi slíka rannsókn mundi
eigi geta hjá því farið, að við og við bólaði
á brosrákunum kringum munnvikin. En mjer
hefur verið það ríkast í skapi að afla mjer
þeirrar þekkingar á mönnunum, að jeg yrði
fær um að kveða upp þá dóma um þá, er
sem minnst skökkuðu frá rjettu horfi.
Skúli Thoroddsen er einn sá maður, er
jeg hygg hafa orðið fyrir einna röngustum
eða ranglegast grundvölluðum dómum, síðan
er hann villtist inn í flokk Valtýs Guðmunds-
sonar. Jeg vil nú raunar fúslega játa, að
stefnubreyting hans bar nokkuð bráðlega að.
Hann sem áður hatði verið manna harðvít-
ugastur og orðljótastur í garð stjórnarinnar
gjörist allt í eínu fjandmaður þeirra manna,
er lögðu nokkra grunsemd á græskuleysi
stjórnarinnar í stjórnarskrármálinu. I grein
einni er birtist í blaði hans 30. maí og 12.
júní 1896 rakar hann glóðum að höfðum
þeirra manna, er höfðu haldið því fram, að
stjórnarskrárbarátta íslendinga væri bæði
kostnaðarsöm og þar að auki eigi vænleg til
mikils árangurs, ef henni væri haidið fram
í sama horf sem áður um hríð; í sömu grein
fer hann hamförum út af því, að sumir þing-
menn (hann tekur til dæmis Guðlaug Guð-
mundsson, sem nú er raunar orðinn vinur
hans.allkær), svíkistundanþvíað haldafram máli
kjósenda sinna og „gangi þvert ofan í sínar
eigin yfirlýsingar þegar á þing er komið“.
Rjettu ári síðar hefur hann sleppt öllum að-
alkröfum sínum, — að ráðgjafi íslands megi
ekki eiga sæti í ríkisráðinu — og kallar nú
alla þá er frekari voru í kröfum sínum röm-
ustu íhaldsmenn; þá er allt komið svo á ystu
hlunna fyrir Islendingum, að ekkert getur
bjargað þeim nema ráðgjafi, sem „skilur og
talar“ íslenska tungu, — en hitt skiptir engu
þótt hann sitji rígnegldur í ríkisráði Dana
og það atriði hafði hann þó alltaf talið herfi-
legasta gallann á stjórnarháttum Islendinga.
Á þingmálafundi, sem haldinn var á ísafirði
27. maí 1897, skoruðu kjósendifr hans á al-
þingi að láta stjórnina vita, að ef hún teldi
»samband íslands við danska ríkið vera því
til fyrirstöðu að íslendingar fái sjálfstjórn í
sjerstaklegum málefnum sínum, þá sjeu ís-
lendingar því samþykkir, og óski, að stjórn-
in geri til þess ráðstafanir að slitið verði að
öllu sambandi íslands og Danmerkur á lög-
legan hátt“. Hver hefur nú orðið var við
að Skúli hafi fylgt fram þessari ósk kjós-
enda sinnaf Hann hefði þó eigi átt aðskjót-
ast undan því, svo hörðum ummælum, sem
hann ári áður hafði sveigt að þeim þing-
mönnum, er „virtu að vettugi" vilja kjós-
enda sinna. Það er nú raunar hrein þarf-
leysa, að rifja upp fyrir sjer fleiri ummæli
Skúla um þá stefnu, sem hann nú fylgir;
þó er ekki nema gaman að því, að sjá hvað
hann segir 30. jún. 1899 um „launungar-
brjef“ Valtýs, sem nákvæmlega bauð sömu
»stjórnarbót“ sem frumvarp það, er hann
flutti á síðasta alþingi; þá farast Skúla orð
á þessa leið: „Skilyrði fyrir því, að íslend-
ingar geti orðið þessarar merkilegu(I) stjórn-
arbótar aðnjótandi, er svo það, að þingmenn-
irnir heiti því fyrir íslands hönd, að hœtta
allri stjórnarbótarbarátiu í bráð\ Menn sjá
af þessu, að það eru sannarlega góð kaup,
sem danska stjórnin vill fá!“ I sömu grein-
inni segir hann, að íslendingar væru börn,
ef þeir sinntu slíku tilboði, er gjörði svo
„ herfilega “ lítið úr kröptum Islands. En á
alþingi 1897 hefur garpurinn brugðið litum
og líkjum og 23 okt. s á. segir hann, að
það sjeu „stórlygar, að hann hafi horfið Irá
fyrri stefnu sinni í stjórnarskrármálinu"; en
allir þeir, sem hafa líka skoðun á Valtýsk-
unni og Skúli áður hafði haft, eru um þær
mundir orðnir annaðhvort heimskingjar, eða
þeir láta skyldleika við landshöfðingjaýFáTza
stjórna orðum sínum, (eins og Bogi Melsted),
eða þeir eru að reyna að krækja sjer í em-
bætti (eins og Hafnarstúdentarnir), eða þeir
eru flæktir í neti landsdötðinga" (eins og
Hannes Þorsteinsson) eða þeir eru þá bein-
línis landráðamenn.
Jeg þykist vita, að margur muni segja
þegar hann les grein þessa, að jeg sje ekki
laushentan á „ísfirsku kempunni" en hver
annar; en eigi var það þó ætlun mín, að
hrakyrða Skúla fyrir framkomu hans, því að
jeg þykist þess fullviss, að manninum sjeu
öll þessi brek og ólæti ósjálfráð. Jeg get
að eins staðhæft, að svona hefur framkoma
Skúla verið, en um hitt veit jeg ekkert, hvort
honum er sök gefandi á því. Hann hefur
jafnan sýnt það, að hann er tilfinningamað-
maður mikill og lætur þær opt ráða við þá
skynsemi, sem náttúran virðist hafa gefið
honum af fremur skornum skammti. Eða
mundu það eigi vera tilfinningarnar, sem rjeðu
mestu, þegar hann heimtaði, að ísland bætti
honum það ranglæti, sem hann þóttist hafa
orðið fyrir af hálfu landshöfðingja? Og bera
ekki flestar greinar í blaði hans vott um það,
að þær eru ritaðar miklu fremur af úlfúð til
mótstöðumannanna, heldur en sannfæring um
rjettmæti þess málstaðar, er hann fylgir. Og
hvernig fer honum,er hann þykist greiða mót-
stöðumönnum sínum bitrustu höggin? Bregður
hannþeimþá ekki einmittum, aðþeirlátivelvild
eða óvild ráða mestu um atkvæðisín? Hann
býst sýnilega við, að tilfinningarnar ráðijafn-
an við aðra sem sjálfan hann. — Nú kunna
einhverjir að segja, að Skúli gæti þó reynt
að temja sig betur. En hver veit hvað
Skúli reynir? Getur ekki vel verið, að hann
í sífelldri baráttu við sjálfan sig, sje
alltaf að reyna að gefa sjálfs sin sál stjórnar-
skrá og koma lögum yfir tilfinningarnar?
Um það veit jeg enkert og jeg leyfi mjer
eigi að dæma hart um Skúla fyr en jeg hef
rannsakað það atriði til hlítar, hvort sem
mjer nú nokkurn tíma auðnast það. — Og
þegar um Valtýskuna er að ræða, mega menn
gæta þess, að þar komst margur sem vitrari
er en Skúli í krappan dans; þeir fóstbræð-
urnir Valtýr og Rump sátu á seiðhjallinum
og gólu svo rama galdra að þess var
engin von, að þeir menn, er eigi
voru kunnáttusamir eða margvitrir, fengju
staðist öll þau býsn. Jeg get því eigi betur
sjeð en það sje hreinn og beinn óþarfi að
vera að fárast út afhamskiptum Skúla; hann
hefur ef til vill ekkert getað að þeim gjört
og jafnvel þótt hann hafi gjört allt þetta af
ásettu ráði, er skaðinn eigi mikill; það eru
hvort sem er eigi nema vinir hans í Þorska-
fjarðarþingi, er hafa hann fyrir pólitíska leiðar-
stjörnu.
Úr brjefkafla til ,,Dagskrár“.
. . . Jeg hef lesið fyrsta tölublaðið af
III. árg. „Dagskrár", og ásetti mjer strax
að senda blaðinu línur til þakklætis íyrir
greinina til lesendanna, einkum að því er
snertir landbúnaðarmálið. —
Það er sannarlega rjett sem blað yðar
tekur fram að lánstraust landsjóðs verðurog
á að notast okkur bændunum til góðs. Hvað
getur landsjóður gjört betra við efni sín, en
að verja þeim því til viðreisnar og viðhalds
sem hann sjálfur lifir á ásamt með öllum
stjórnarvöldum og stofnunum landsins.
Jeg skal síðar, með yðar góða leyfi,
senda Dagskrá rækilegri greinir um það
hvernig jeg lít á búskap nærsveitamannanna
við Reykjavík og á það hversu þeim búskap
yrði best hjálpað við með lánum úr opin-
berum sjóði. Jeg er sjálfur „nærsveitamaður"
og þekki allvel til manna í kringum mig.
En látið þjer mig segja yður hvers jeg
vildi helst óska fyrir allt landið. — Jeg vildi
óska hvorki meira nje minna en þess, að
landsjóður notaði allt lánstraust sitt þegar á
næsta sumri og veitti stjórninni heimild til-
þess að taka svo hátt lán sem ætla mætti
að landið gæti fengið, segjum tvœr milljónir
króna. Ef jafnhliða væri sett upp lánstofn-
un sú, er stungið hefur verið upp á, þannig
að borganir fasteignarlána kæmu aptur inn í
bankann sem veltulje, segjum ein milljón —
þá væri þó nokkuð stig stigið í þá áttt að
láta landsmenn hafa handbært fje tilsvarandi
við eignir þeirra. Reyndar álít jeg að ís-
endingar þyldu að hafa mikið meira fje í veltu
heldur en þrjár milljónir í viðbót við það
sem þeir hafa nú, án þess að neinn óhollur
ofvöxtur yrði í peningastraumnum hjer innan
lands. — En látum þetta nægja fyrst, svo
má færa sig síðar betur upp á skaptið. —
Tvær milljónir skulum við segja. Ætli
menn gangi af göflunum þó þeir heyri þessa
upphæð nefnda ? Það mundi ekki þykja of
mikið veltufje í eina einustu verslun þar
sem nokkuð er um að vera, og þó að ís-
land sje ekki fjölbyggt eða auðugt þá ætt-
um við þó allir saman að geta jafnast á við
eina einustu kramarabúð að því leyti, að
geta ávaxtað peninga. — Tvær milljónir!
Hvað er það í rauninni fyrir 70 þúsund
manns. Ekki nema bara byrjunin — bara
svolítill lykill úr gulli að auðæfahirslu nátt-
úrunnar sem umhverfis okkur er.
Og jeg er á því að við bændurnir eig-
um að fá bróðurpartinn af því fje, sem land-
sjóður þannig gæti fengið. — í rauninni
getum við best tryggt landinu stöðuga góða
vexti af því láni sem veitt yrði af hinu op
inbera. — Hafi „Dagskrá" þökk fyrir að
hún vill taka þetta tnál til rækilegrar um-
ræðu. Jeg skal gjöra mitt til að breiða þá
skoðun út meðal sveitunga minna og þar
sem jeg næ til að landsjóðsláns til hjálpar land-
búnaðinum sje hið fyrsta og nauðsynlegasta
framfarastig sem stigið verður nú sem stend-
ur í íslenskri innanlandspólitík. — Jeg skal
innan langs tíma senda Dagskrá annað
skeyti, „úr sveitinni". — Við viljum fá að
tala með hjer líka bændurnir — og við höf-
um margt að athuga sem getur verið fullt
svo gott fyrir blöðin að flytja eins og
annað. — — —
Nœrsveiíatnaður.
Um botnverpingana.
„Dagskrá" hefur nýlega átt kost á, að
komast eptir því, með hverjum augum sumir
ve) kunnugir og góðir sjómenn líta á að-
stöðu landsmanna gegn botnvörpuveiðunum
og hvað ætla megi um skaðvænleik þeirra
fyrir fiskigönguna. — Reyndur útvegsbóndi
einn hjer syðra hefur fyrir skömmu skýrt frá
áliti sínu á þessa leið, eptir að vjer höfðum
beiðst umsagnar hans um þetta mál:
»Jeg skal ekkert segja um það, hvort
botnvarpan sje skaðleg fyrir þorskveiðina yf-
irleitt, eða rjettara sagt fyrir viðkomu þorsks-
ins. Jeg er ekki nógu fróður um kenningar
fiskifræðinganna til þess, að geta borið þær
saman við þá reynslu, sem jeg hef fengið í
þessu efni, og jeg verð einnig að játa, að
jeg hcf ekki átt kost á, að athuga botn-
vörpuveiðarnar og fiskigönguna hjer nógu
lengi, hvort í sambandi við annað, til þess
að geta dregið neina ákveðna ályktun afþví
um áhrif þessa veiðiskapar út af fyrir sig á
fiskimiðin okkar hjer innanlands. En jeg
verð jafnframt að segja, að jeg álít með
sjálfum mjer, að miklum ofsögum sje sagt
af því, hve eyðileggjandi áhrif botnvarpan
sjálf hafi á veiðiskapinn og jeg skal með
fám orðum gjöra grein fyrir því, hvernigjeg
lít á þetta atriði.
Sá fiskur, hvort heldur er þorskur eða
lúða, sem einusinni er veiddur hann veiðist
aldrei aptur. Það er auðvitað mál. Og nú
er það svo, að botnvarpan rakar feiknamik-
illi fiskmergð saman, og trawlskipin hljóta því
að ríra aflavon hvers þess, sem rennir í sjó-
inn á eptir þeim. En að því slepptu held
jeg alls ekki að botnverpingar fœli fiskinn
af miðunum. Jeg hef sjeð trawlara fara fram
og aptur sömu línu milli merkjaduflanna og
draga jafnmikið af þorski í síðustu ferðinni
eins og þeirri fyrstu. Og jeg hef sjeð heilan
flota af trawlskipum sveima fram og aptur
hvort í kringum annað á litlu svæði dag ept-
ir dag. Þetta gæti ekki átt sjer stað, ef
fiskurinn fældist botnvörpurnar fremur en
önnur veiðarfæri — og þegar trawlarar yfir-
gefa einhverjar stöðvar, þá er það af því,
að þeir hafa „fiskað miðið upp“.
Aptur á móti má ekki blanda saman
við þessi áhrif botnvörpudráttarins sjálfs, þeim
skaðvænleik, sem stafar af niðurburði trawl-
aranna af dauðum þorski hingað og þangað
um sjóinn. Þennan niðurburð álít jeg afar-