Dagskrá - 08.09.1898, Blaðsíða 2

30
Nokkrar athugaserncSir
vtð ritreglut
fyrverandí yfi
bladamannanna í Reykjavík,
frá
.enrara H. Kr. Friðrikssyni.
Niðurl.
Móðurmálið mitt góða,
hið mjúka og ríka,
orð áttu enn eins og forðuin
mjer yndið að veita.
J. H.
IJá kernur pnnað atriðið, sem athuga þarf,
og það er sú regla, sem þannig hljóðar:
„Engan samhijóðanda skal rita tvöfaldan á
undan óðrum samhljóðanda, er viðbótin er
ending", o. s. frv. En hve aðdáanlega
Ijóst og skýrt þetta er orðaðl! Við hvað
eign þ.-:ir með orðinu ending'i Er það beyg-
ingarending? eða afleiðsluending? eða hvor-
tveggja? og það er líklegast, að svo sje. Það
á eptir þessari reglu að rita hygni, hep?ii,
gíetni, o. s. frv., og þá að sjálfsögðu í öll-
um samandregnum myndum þeirra orða, þar
■r-.iis tt öfrldur samhljóðandi er í meginhlut-
anum, t. a. m. í orðunum hygginn, heppinn,
glellinn, ug verða þá samandregnu myndirn-
hy&mttu, iupnum, gletnum; hygnu, hepnu,
yúíiiu, iyguir, kepnir, gletnir; hygnar, hepn-
ur, gkínar, o. s. frv. Það er líka svo ljótt
að tarnai? Og þá á einnig sjálfsagt að rita
t. a. rn.: krepnmn, hrygnum, legnum, þiggj.
eint. af hreppur, hryggur, leggur; og svona
á að rlta, segja blaðamennirnir, vegna þess,
að tvöföldun samhljóðanda á undan öðrum
hljóðunda sje óheyranleg í framburði
i 'i að fornu og nýju. Jeg er næsta hrædd-
ur um, að þessir blaðamenn, sem þetta segja,
þurfi að skafa ur eyrunum á sjer og hreinsa
þau vel; þeir eru sjálfsagt mjög heyrnardauf-
tr, því að jeg ætla víst og er sannfærður um,
að eigi nokkur einn Islendingur segi nú eða
hafi nokkru sinni sagt hygnum, hepnum, gletn-
mn, hrepnum, krygnum, legnum, eða borið
fram einfaldan samhljóðanda á. undan n. Það
er með öllu óskiljanlegt, hversu þeim hefur
getað dottið í hug, að setja slíka ritreglu.
Húu veröur að eiga rót sína að rekja til
fjarskalegs heyrnarleysis, eða þa til ótrúlegs
skeytingarieysis um sannleikann; því að tvö-
íukiun samhljóðandanna í þessum orðurn og
öðrum slfkum er í framburði ísiendinga svo
'hj', sern frekasí má verða. Hjer er auð-
sjáaniega þessu kiandað saman við tvöfold-
un einfaldra samhijóðanda, sem eptir upp-
runa sínum eru ritaðir einfaldir, en bornir
fram tvöfaldir, svo sem g á undan n, t. a.
rn. logn, ögn, agn, þar sem þessi orð eru nú
borin frarn, eins og stæði loggn, óggn, agg?i,
og blaðamennirnir hafa því hausavíxl á þessu,
og ef þeir hefðu nokkra þekkingu á tungu
vorri, hefði legið miklu nær fyrir þá, að láta
regiuna hijóða þannig: „Ávallt sval rita
tvöfaldan samhljóðanda, erannar samhljóðandi
ísr r.a.-t á eptir", og hafa fyrir ástæður, að
sje fr'imbúrður Islendinga nú á dögum.
Að fommonn hafi borið fram tvöfaldan sam-
hljóðanda á undan öðrum samhljóðanda á-
val!t sem einfaldur væri, er eintómur og með
öllu ástaðulaiis hugarburður, scm sýnir það
ijóst, að þcir bera næsta lítið skynbragð á
forhmálið. En ef íslendingar bera fram,eins
og nijer skilst að blaðamenr.irnir ætli, tvö-
faldan sarnhljóðanda á undan öðrum sam-
hljóðanda sem einfaldan, þá væri þeim miklu
nær, að gjöra samtök til þess, að laga hinn
skakka kamburðinn, heldur en að aflaga rit-
tnálið svo, að enginn sjái hina rjettu staf-
setnirgu orðanna, því að um það er jeg
sarnfærðcr, að auðið er að laga framburð
fslendtnga í mörgum greinum, og það eru
feiri on jeg. Þessi regla blaðstjóranna
or ein>uigis til að afbaka málið og villa,
en :igi til að laga það. Eptir þessari reglu
vcrður ritmálið svo óljóst, að enginn botnar
þ’-í ' ðv getur fsr.gið nokkra hugmynd um
neginhhta eða stofn orðanna. Hver getur
t. a. m. vitað, hvort holt er hvk. af holur
vða hollur? hvort þekti er af sögninni pekja
eða þekkjai Slíkur ritháttur er sannarlega
ckki ti! að greiða fyrir útlendingum að nema
tungu vora eða stuðla að úthreiðslu þekking-
ar a henn:, og það þykjast þó íslendingar
vi’ja. Hinn eini snefill af sannleika í þess-
ari rcglu blaðstjóranna er það, að það virð-
:st lítill munur á í framburði íslendinga, hvort
sumir sambljóðendur eru einfaldir eða tvöfaldir
fyrir framan eir.staka samhljóðendur, ogeruþað
cinkum /, m, n á undan d, t, s, og þó er
hað víst, að þeir hljóma í framburð-
inum öllu fremur sem tvöfaldir en einfaldir,
og er auðsætt, að rjettast er að fylgja upprunan-
um eins þá eins og endrarnær, þar sem
sama regla verður eigi með neinni ástæðu.
hcfð alstaðar.
varið, að í flestum fornum handritum er p
margfalt tíðara en f. Jeg skal nefna eitt
dæmi. Nr. 677, 40, í handritasafni Á. M
Kaupmannahöfn, hefur sjera Þorvaldur Bjarr,
arson á Melstað gefið út 1878, og nefnir
hann ritið »Leifar fornra kristinna fræða ís-
lenzkra". Þetta rit (677) er prentað á bls. 1 —
150 hinnar prentuðu bókar með öllu stafrjett,
nema að því leyti sem leyst er úr böndun-
um. I þessu handriti mun eptir koma fyrir ó
75 sinnum, en eftir að eins einu sinni; aptr
ritað 39 sinnum, en aftr einungis þrisvar; » •;
opt 27 sinnum, en oft 7 sinnum; skript fjór-
um sinnum, en aldrei skrift; gipt (nafnorð)
4 sinnum, og giptast þrisvar, en aldrei með
f; aptan 6 sinnum, en aldrei með f o. s. frv.,
og meira að segja: þar er ritað þurpt, þurpti,
þarptu, landskjálpti, og Hk mun niðurstaðan
verða í flestum fornum handritum, t. a. m. í
11 57. í arkarbroti, handrit áskinniafGrágás. Á
þsssu má sjá, að aðalreglan hjá fornmönnum
hefur verið, að rita p á undan t en eigi f,
ef t er eigi beinlínis-ending eða heyrir eigi
beygingarendingunni til, og sömu reglu mun
vera fylgt í öllum íslenzkum prentuðum bók-
um fram á vora daga, og í öllum orðabókum:
Bjarnar Halldórssonar, Cleasbys, Fritzners og
Eiríks Jónssonar, og þessari reglu vildi Egg-
ert Ólafsson láta halda því nær að öllu leyti.
Hið eina orð, sem hann nefnir að rita skuli
með f, er orðið „skript," og sjá þó allir, að það
er eigi meiri ástæða til að rita þetta orð með
f en ýms önnur. Og þrátt fyrir allt þetta
segja blaðstjórarnir, að það sje forn ritháttur,
að rita f fyrir p á undan t] þeir vilja líka
rita skifta, þó það sje leitt af skipa, og það
væri gaman að sjáþað svo ritað í góðum göml-
um handritum. Fornmenn sáu það, að það var
samkvæmt eðli íslenzkrar tungu, að rita harð-
an dumban staf, p og k, á undan t, og rit-
uðu því opt sact (sakt) fyrir sagt, lanct fyr-
ir langt, undarlict, göfoct, o. s. frv. Þessi
ritháttur blaðstjóranna er því með öllu spán-
nýr, reyndar eigi fyrst fundinn af þeim, en
kominn upp fyrir svo sem 30 árum; hvort
það er af löngun til breytinga eða öðruin á-
stæðum, skal jeg láta ósagt að þessu sinni.
Jeg vona nú til, að jeg hafi sýnt. nægi-
lega fram á, að þessar hinar nýju ritreglur
blaðstjóranna eiga eigi við miklar ástæður
að styðjast og eru eigi mikils virði, hvorki
eptir eðli tungunnar eða fornri ritvenju,
enda verð jeg að treysta því að öllu óreyndu,
að Islendingar láti eigi tælast af nýjunga-
girni blaðstjóranna eða löngun til að láta
á sjer bera, til að afbaka ritmál sitt. Jeg
verð að vona, að íslendingar hafi þær mæt-
ur á tungu sinni, og skora á þá, að þeir
reyni, svo sem í þeirra valdi stendur, að
halda henni hreinni og óbjagaðri; því að af-
bökun hennar, með hverju móti sem er,
verður oss aldrei til sæmdar, þvert á
móti til óvirðingar. Mig furðar reyndar á
því, ef það er satt, sem blaðstjórarnir segja,
að sumir þeirra manna, sem hvað helzt ættu
að halda hlífiskildi fyrir henni, og styðja
hvað mest að því, að hún hjeldist óbjöguð,
skuli hafa fallizt á — og lofað að styðja
þessa tilraun til að aflaga hana.
Þá er til fornritanna kemur, þá er það
reyndar satt, að ritháttur þeirra, eins og vjer
höfum þau, er eigi bundinn við íastar regl-
ur fremur um tvöfalda og einfalda samhljóð-
endur á undan öðrum samhljóðanda, heldur
en um ýms önnur atriði stafsetningarinnar,
enda höfðu fornmenn engar fastar reglur að
fara eptir; því að bæði var lítið um það efni
ritað á þeim tímum, og það, sem ritað var,
var í fæstra höndum; og auk þess verðurað
gæta þess, að fæst eru frumritin enn til,
heldur því nær að eins eptirrit, og þau fæst
eptirrit af frumritunum sjálíum, og þá er
hægt að gjöra sjer skiljanlegt, að margt geti
verið og jafnvel hljóti að vera misritað frá
frumritunum, með böndum þeirra og skamm-
stöfunum, því að tvöfaldir samhljóðendur
voru þráfaldlega táknaðir að eins með stór-
um staf eða að eins með depli yfir stöfun-
um. Eins og kunnugt er, er Islendingabók
rituð af Ara presti fróða snemma á 12 öld-
inni. Frumritið er reyndar glatað, en vjer
höfum eptirrit, sem ýmsir telja að sje eptir
frumriti Ara sjálfs (Sjá ísl. s. Kmh. 1843,
íormálann bls. 81.), og skal jeg nú telja nokk-
ur dæmi ritháttarins í þeirri bók. Þar er rit-
að skylldi 27 sinnum, villdo, gjalld gjallda,
milldr, hvilldi, gallzk, helldr, hallda, hellt
(= hjelt), selldo, alls, felld, alldamót, Har-
alldr, Þorvalldr, Pljallti, Skálhollt, en
þessi orð eru þar aldrei rituð með einu l;
allt ritað 5 sinnum, e» alt einu sinni; mœllt
optar en mœlt\ breNdi, aNdlát, 'órvœNt,
eiNs, haNs, uNdan, tíuNd, stuNdu, o. s. frv.
I öðrum fornritum er ýmist ritað 11 eða
/, þegar líkt stendur á, og þó optar 11. í
sama bókfellsritinu er 'c. a. m. ritað bæði
illt og ilt, allsogals. í 677,4°írritað heldr, en
2 línum síðar helldr\ allt og alls, en líka
alt, fallvalltr, o. s. frv. Á þessu er því auð-
sætt, að framburður fornmanna í þessu efni
hefur verið líkur vorum nú á dögum, og að
þeir hafa talið / og n fremur tvöfalt á und-
an samhljóðanda en einfalt, og það er ept-
irtektavert, að í flestum prentuðum bókum
langt fram á 18. öld er langalmennast að
rita // á undan d, t, jafnvel þótt eptir upp-
runanum ætti einungis eitt / að vera. Egg-
ert Olafsson setur og þá reglu um 1 og n,
að ritaskuliþessa stafi tvöfaida,aistaðarþarsem
uppruni sje til. Um tvöföldun annara sam-
hijóðanda, þá er samhijódandi fari á eptir,
og eins standi á, talar hann eigi; hann tel-
ur það sjálfsagt, að engum muni detta í hug
að rita öðruvísi. Þannig er það með öliu
ástæðulaus ósannindi, er þessir má lvitru blað
stjórar segja, að tvöföldun sam’nljóðanda sje
eigi höfð í gömlum handritum, og það sje
uppátæki einstaks manns á þessari öld (K.
G.)“ En þótt það hefði verið uppátæki hans,
þá væri það sannarlega takandi til greina,
því að hann einn hafði margfalt meiri þekk-
ingu á íslenzkri tungu og eðli hennar, en all-
ir blaðstjórarnir til samans, og þeir hefðu sann-
arlega eigi þurft, að semja þessar hinarspán-
nýju ritreglur sínar til þess, að allir könnuð-
ust við það.
Undantekningar blaðstjóranna í þessu at-
riðinu eru að eins til þess, að sýna öðrurn
sem allra-ljósast, að þeir bera næsta lítið
skyn á það, sem þeir eru að tala um;
því að alls engin ástæða er fremur til að
rita alls, manns en allt, annt\ hvortveggja
orðin eru borin eins fram að því er snertir
/ og n. Og svo er samkvæmnin!! Ef rita
skal alls, manns, af allur, maður, til að
greina þau frá als, mans, eig. af ahtr,
man, þá er sama ástæðan til að'greina holt,
hvk. af kohtr, og hollt, hvk. af holhtr. En
það er óþarfi, að tala um samkvæmni hjá
slíkum málvitringum. Um samkvæmni hafa
þeir alls enga hugmynd.
Þaðmá næstumfurðu gegna, aðþessir blað
stjórar, eigi meiri málfræðingar og eigi vand-
ari að heiðri tungu sinnar, en þeir auðsjá-
anlega eru, að þeir, segi jeg, skuli viljahalda
z, í nokkru íslenzku orði, þar sem þeir þó
segja, að það sje óþarft nýrnæli frá þessari
öld; því að sleppa henni alvcg og rita al-
staðar i- í staðinn hefði þó greitt mjög fyrir
þeim að aflaga tunguna. En hitt er óskilj-
anlegt, að úr því þeir vilja rita z nokkur-
staðar, að þeir þá skuli vilja sleppa henni
í 2. pers. flt. og sagnarbót í þolmynd sagna,
þar sem hún þó hefur þar fyllilega sama
rjett og í meginhluta orða, með því að í
þessum orðmyndum stendur þó með öllu eins
á z eins og í öðrum orðum, að hún er þar
höfð fyrir ts eptir forntungunni, eða ðs eptir
atkvæði íslenzkunnar nú á dögum. Það er
reyndar satt, að fornmenn rituðu hana eigi
einungis eptir sömu reglum, sem vjer nú;
þeir höíðu hana opt fyrir s og ss, en á hinn
bóginn höfðu þeir alls eigi s fyrir z. Að
z hafi verið óþekkt í fornmáli eptir þeim
reglum, sem nú er tíðkað, eru hrein ósann-
indi, því að í annari staffræðinni aptan við
Snorra-Eddu (ritaðri að líkindum um 1200)
stendur með skýrum orðum: „Z ersamtengdr
af dogs" (Sn.-Edd. II, 1852, bls. 54), og þrá-
faldlega svo höfð í fornum ritum, og skal
jeg nefna fáein dæmi: najzlo, ísl. ss. I, 1843,
bls. 366; baéii Grágás, ísl.ss. II, bls. 485,
488, 490; bezt, Grág., ísl.ss. II, bls. 486, 489,
490, 491, sellzc Grágv ísl.ss. II, bls. 486;
æztit (=æðstu) Jónsb., Isl.ss. II, bls. 493, gcit-
lenzka, eptirstunga 1. aptan við ísl.ss. II;
kvezt tvisvar, eptirstungan II; hellzt eptirst.
III; kvezt þrisvar í sömu eptirstungu, liezt
sama eptirstungan; og slík dæmi má finna
nóg. Þetta vita eigi þessir málvísu blaðstjór-
ar, þótt margbúið sje að tyggja það í þá,
og þó á z samkvæmt þeim reglum, sem hún
er höfð nú að vera óþarft nýmæli, sem Rask
á að hafa smíðað. En hver getur hugsað
sjer vesalli ástæðu fyrir því, að sleppa z en
þá, að fornmenn hafi eigi haft hana einungis
fyrir ts og ðs, heldur og fyrir s eða jí,
eða með öðrum orðuin: haft hana optar, en
oss þykir við eiga. En ef þessum blaðstjór-
um þykir óþarfi að hafa z, fylgi þeir þá al-
staðar reglunni í Sn.-Edd. II, bls. 34, og
skrifi alstaðar ts, ds, ðs, þar sem uppruni er
til, í stað z, ef þeim þykir það hægra og
fegra, t. d. íslendskur. aitstfirðskir, o. s. frv.
Að ritaHstaðc, ersannarleganýmæli, tekið upp
af einstöku mönnum fyrst á síðari hluta
þessarar aldar, þvert ofan í uppruna, reglur
og rithátt fornmanna, enda hefur z verið
höfð í riti frá því staffræðin í Sn.-Edd. var
rituð og allt til þessa dags. En þótt z hafi
eigi verið höfð alstaðar, þar sem hún ætti
að vera, eða höfð fyrir aðra stafi en ts, ds,
ðs, þá er það engin ástæða til að hafna
henni, þar sem hún á að vera. Það er líka
svo djúpt hugsað, að sleppa henni einungis
þar, sem enginn þarf að villast á henni; því
að sú reglan er að minnsta kosti skýr og
vafalaus, að hana eigi að hafa undantekninga-
laust í 2. pers. flt. og sagnarbót þolmyndar
sagna, og það er hreinn óþarfi fyrir Reykja-
víkurblaðstjórana, að fræða mig um það, að
þar villist ritendur mest á henni, hafi þeim
nokkru sinni verið sögð reglan um z.
Þá er 4. atriðið regla sú hjá málsnill-
ingum þessum, að f skal alstaðar rita á und-
an t, nema í útlendum orðum, og í annan
stað, þar sem rót orðsins í öðrum myndum
endar á p eða pp\ og ástæðurnar eru, eins
og vant er, uppruni og ritháttur fornmanna,
sem þeir ekkert vita um. Það væri gaman
að vita, hvað málfræðingar þessir eiga við
með orðinu rót\ er það sama sem stofn, meg-
inhluti, eða hvað? Jeg ætla helzt, að þeir
viti það eígi sjálfir. Það væri og fróðlegt
að vita, hvað þeir skilja við uppruna. Er
hjer átt við þá mynd orðanna, sem er fyrsta
undirstaða íslenzku orðanna? eða er það sú
myndin, sem íslenzka orðið er beinlínis
myndað af? Það er hægðarleikur að segja,
að eitthvert íslenzkt orð sje Ieitt af einhverju
útlendu orði, ef það er skylt því, en það er
allt örðugra að segja með fullri vissu og
sanna það, hver sú síðasta mynd sje, sem
íslenzka orðið er beinlínis lagað eptir; því
að til þess þarf hvorki meira eða minna en
sögu orðsins. Þótt íslenzka orðið opt sje á
þýzku oft, á ensku oft, þá er það enginn
sönnun, að íslenzka orðið sje leitt af þýzka
orðinu eða enska. Opt er skylt þeim; það
vitum vjer, en það þarf alls eigi að vera
leitt beinlínis áf þeim. Aptann er sjálfsagt
skylt Abend á þýzku og afton á sænsku; en
það er allt annað en að það sje beinlínis
leitt af öðru-hvoru þeirra. Það er sannar-
lega eigi vert fyrir hina núverandi Reykja-
víkur-blaðstjóra, að fara út í þá sálma, hvorki
um rót eða afleiðslu slíkra orða. En auk
þess getur einn stafurinn í einni tungunni
breytzt og breytist opt í annan staf í af-
leiddu tungunni, allt eptir tungutaki hverrar
þjóðar, og þá varðar ekkert um rithátt hinn-
ar þjóðarinnar.
Ritháttur fornmanna, jú, það er sannar-
lega vert að gefa gaum að honum; því að
sje hann eigi með öllu rangur eða skakk-
ur eþtir eðli málsins eða gagnstæður fram-
burði vorum, þá er rjett að fylgja honum,
og í íslenzku, ef til vill, fremur en í flestum
tungum öðrum, ef vjer annars viljum halda
tungu vorri óspilltri; því að með því er það
unnið, að ritmálið breytist minna, og það
verður ljettara fyrir útlendinga, sem tunguna
vilja nema, að skilja bæði eldri og nýrri rit
á íslenzku. En hvernig er rithætti fornmanna
varið í þessu atriðinu? Honum er þannig
Áð framleiða ammoniak úr
mýrar- og mójðrð.
I öðrum löndum þar sem landbúnaður-
inn er í blóma er það algengt að brúka myr-
ar- og mójörð til áburðar, til að þerra upp
þvag og haugsvökva er grotnar saman við
ýms aburðarefni, til áburðarauka, því opt og
einatt er meira af sumum jurtanæringarefn-
um í mýrar- og mójörð, en í misjafnlega vel
hirtum húsdýra áburði. Þannig er 2.—3.
sinnum meira af köfnunarefni í mýrarjörð
og mold, en í besta sauða og kúataði.
Af því að jarðvegurinn er svona auð-
ugur af köfnunarefni, þá hafa menn reynt
að finna upp ýmis ráð til þess að ná þessu
dýrmæta áburðarefni úr jörðinni, breyta því
úr torleystum samböndum í auðleyst sem
komi jurtagróðanum að góðum notum.
Á þeim stöðum sem gas er frarnleitt,
safna menn ammoniaki. úr steinkolunum með
því að leiða það í brennisteinssýru, og er
svo þetta brennisteinssýru-amm0niak, haft til
áburðar. Þegar menn höfðu á bennan hátt
náð köfnunarefninu úr steinkolunum, fóru
menn að reyna að ná því úr jörðinni á lík
an hátt, því efnin í torf — og mójörðinni
eru lík og í steinkolunum, nema köfnunarefnið
er margfallt meira í jörðinni en kolunum.
Þetta hefur líka tekist vel. — Aðferðin til
þcss er í fám orðum þessi: Torfið er brennt
í efni að tilluktum að ofan; köfnunarefnið^
fl
i