Dagskrá - 01.10.1898, Blaðsíða 2

42
SVAR
tíl ísafoldar.
Það er leiðinlegt starf, að eiga orða-
skipti við þá merin, sem alls ekkert skyn-
bragð bera á málefni það, sem umræðu-efni
er, og auk þess svara út í hött, eins og
skynskiptingar væru, þá er þeim er andmælt.
Það var svo sem auðvitað, að einhverjir
biaðstjórarnir hjerna í Reykjavík mundu reyna
að rjettlæta hinar nýju ritreglur sínar; en það
hefði þó mátt af þeim heimta, að eitthvert
vit væri í svari þeirra, og það snerti málefni
það, sem er umræðuefnið, og þeir sæju það,
að það styrkti eigi málstað þeirra að neinu,
að svara út í hött.
Ritstjórar ísafoldar hafa svo sem þótzt
reka á mig stampinn með greinum sínum í
54- °S 56. blaði „ísafoldar" þessa árs. Mjer
dettur eigi í hug að svara sneiðum þeirra til
mín; jeg met þær að vettugi.
Þar sem þeir segja í hinni fyrri grein
sinni, að skólastafsetningin hafi verið reynd
til þrautar, og engin stafsetning sje ólíklegri
til samkomulags, þá veit jeg eigi til, að það
hafi verið reynt, en þótt ýmsir blaðamenn
hafi breytt henni sökum fávizku sinnar, af
því að aðrir, sinn í hvert skiptið, hafa tekið
upp ýmsar breytingar, þá er það engin sönn-
un fyrir því, að hún hefði eigi getað rutt
sjer til rúms með tímanum. En það er því
miður allt of almennt hjer á landi, að þegar
einhver kemur fram með einhverja nýja uppá-
stungu, þá gleypa margir íslendingar við henni,
án þess að hugsa um það eða grennslast eptir
því, hvort þessi nýja uppástunga eigi við
sönn rök að styðjast eða eigi; og þannig
hefur það gengið með stafsetninguna, eins og
ýmislegt annað. Jeg skal að þessu sinni eigi
rekja orsakirnar til þessa; það yrði sannar-
lega oflangt blaðamál.
En hvert verður aðalefnið í „ísafoldar"-
greinunum? Það á að vera það, að Konráð
Gíslason hafi á síðustu árum sínum breytt
skoðun sinni um je í íslenzku, og tekið upp
é í staðinn; og þegar jeg legg þá spurn-
ingu fyrir þá, hvar K. G. hafi lýst því yfir,
þá verður svarað út í hött; því að hannhef-
ur hvergi lýst því yfir, og því gátu þeir eigi
heldur sagt það. Svarið verður, að hann
hafi tekið upp é nálægt 1880. Vjer skulum
skoða það lítið eitt, hvernig á þessu stendur.
K. G. hefur hvergi sagt, hvorki fyrnjesíðar,
að í elztu skáldmælum íslendinga (önnur rit
höfum vjer eigi frá 9., 10., 11. og 12. öld-
inni) eigi að nta je, eða að íslendingar hafi
þá borið fram skýrt je. Hann var of
vandur að virðingu sinni til að segja það
með vissu, sem hann gat enga vissu fengið
fyrir. En þótt K. G. hefði ætlað og sagt
það, að í elztu skáldmælum íslendinga ætti
að rita je, sem hann hefur aldrei sagt, og
jeg aldrei borið upp á hann að hann hafi
sagt. °g síðar breytt þeirri skoðun sinni,
hvað tekur það til stafsetningar íslenzkunnar
nú á dögum? AIIs ekkert. Hjer er að eins
spurningin: hvernig berum vjer nú fram og
hvernig eigum vjer að rita hljóðið í mjer,
þjer, hjer, hjeðan, o. s. frv.? Er nokkurt j
heyranlegt í slíkum orðum? Og ef vjer ber-
um slík orð fram með skýru ý-hljóði, og eigi
sem j væri hljóðstafur, hver er þá ástæðan
til að sleppa því? Alls engin. Jeg sagði í
fyrri grein rninni, að K. G. heíði sagt, að
je væri rjettrætt í íslerxzku nú á dögum, því
að það væri runnið af sömu hljóðum i ýms-
um eldri tungum, eins og í öðrum íslenzk-
um orðum, og það hefur K. G. aldrei tekið
aptur, og stóð við það, þangað til hann dó
í byrjun ársins 1891. Það eru því hrein ó-
sannindi, sem ritstjórar „Isafoldar" segja, að
hann hafi 'breytt skoðun sinni í því atriði, og
bæði Jacob Grirnm og Rask höfðusömu skoðun,
og jeg veit eigi til, að nokkur vísindamaður
hafi neitað því, fyr en ef þessir miklu vís-
indamenn, ritstjórar „ísafoldar", fara að neita
því; en þeir verða þá að koma með ein-
hverjar gildar ástæður fyrir því.
Hvernig þetta hljóð hafi verið eða
hvernig ritað á íslandi á 9. öldinni,
getur enginn lifandi maður sagt með nokk-
urri vissu, og jafnvel eigi ritstjórar „Isafold-
ar“, hversu miklir málfræðingar sem þeir
auðsjáanlego þykj rst vera, úr því engin hand-
rit eru til frá þeim tímum. En jeg sýndi
það í hinni fyrri grein minni með dæmum
úr fornurn ritum, að þetta j hafi heyrzt í
framburði ísler.cinga þegar um 1200. Ennú
skulum vjer skoða lítið eitt, hversu K. G.
hefur litið í það mál, og hvort hann rnuni
hafa breyít oðun sinni til stórmuna, að je
v*ri rjettræ-s I íslenzku nú á dögum.
Eins o0 fc«i ugt er, gaf K. G. útNjálu,
og var hún fullprentuð 1875. í henni ritaði
hann alstaðar je, þar sem vjer nú berumsvo
fram; því að þá hefur hann verið sannfærð-
ur um, að sá hafi framburðurinn verið al-
mennastur, þá er handrit þau, sem vjer höf-
um elzt af sögunni, voru skrifuð um 1300.
Sama rithátt hefur hann í vísunum, og í
formálanum, sem jeg ætla víst að hann hafi
ritað 1875, þá er bókin var fullprentuð, seg-
ir hann á bls. XIV: „Að rithátturinn je sje
rjettur, sýnir annað eins rím og brjánn fjell
og hjelt velli (Njála 15 7218); því að slíkt rím
gæti eigi átt sjer stað, ef je væri —
é, með öðrum orðum, ef je stæði í sama
hlutfalli við e, eins og á við a (o. s. frv.).
Auk þess (svo jeg fari eigi lengra út í þá
sálma) hefur je í fjelL og líkum þátíðarmynd-
um með öllu sama uppruna eins og j í hljóp
bjoggi, o. s. frv“.— í öðru bindinu af Njálu,
bls. 416, sem mun ritað eptir 1880, segir
hann um vísuna í sögu Þórðar hreðu: „Kost
gj'órik þér á þessu". „í fyrsta áttung vísunn-
ar (fyrsta vísuorðinu) getur kost: þessu mynd-
að rím1); þó ætla jeg öllu heldur, að þessu
standi hjer fyrir upprunalega þersu, og þá
er þér: þersu hendingarnar".2) Hjer ætlar
þá K. G. að þér væri rjettritað þjer, og þér
hafi sama hljóð og vjer höfum í þjer.
í fyrirlestrum sínum 1880 yfir háttafræði
í íslenzku í fornöld segir hann bls. 68: „í
nýrri íslenzku hefur je nú verið ríkjandi fram-
burður í hjer um bil 500 ár".
í fyrirlestrum sínum 1882 umhinarelztu
rímur segir K. G. á bls. 146: „Þaðlítursvo
út, að e: é sjeu skothendur.
Ex. K I 4: Þáhefiekmisst, ermérvarlént.
því er mitt hjarta af bólinu
(0: b'ólinu) brent..
Sbr. S V 9: létta: þetta: detta & þetta: létta.
F V 8 3-4 „leiðist flest eý lengi er;
litla hefr þú ást á mér".
en hjer á skrifa: Ijent, mjer, o. s. frv.“.
Af þessu vona jeg að hverjum heilvita
manni hljóti að vera auðsætt, að K. G. hef-
ur talið þann ritháttinn nú á tímum hinn
eina rjetta, að rita je, en eigi é, þar sem
vjer berum je fram, og þeirri skoðun sinni
breytti hann alls eigi, og fylgdi þeirri staf-
setningu til dauðadags. Sýni ritstjórar „ísa-
foldar" mjer sönnun fyrir hinu gagnstæða,
eigi tóman hugarburð sinn, eða þegi.
Að K. G. hafi breytt skoðun sinni stór-
vægilega um framburð íslendinga í þessu at-
riði á 9.—12. öld er mjer ókunnugt um,
enda stendur það með öllu á sama, hvort
hann hefur gjört það eða eigi. Hjer er fram-
burður íslendinga á 9.—12. öldinni eigi um-
ræðuefnið, heldur hver stafsetningin sje rjett-
ust nú. Hafi framburðurinn verið allur ann-
ar, verður og stafsetningin að vera önnur.
Meira hirði jeg eigi að segja ritstjórunum
um það efni; því að það yrði og árangurs-
laust að fræða þá um það, eins skilningslausa
menn og þeir virðast að vera.
En »ísafoldar« ritstjórarnir hafa eigi
viljað láta greinir sínar vera endasleppar, og
með þvi að þeir hafa eigi getað komið með
nein rök gegn grein minni um je, og sjálf-
sagt sjeð þa? sjálfir, þá hafa þeir að líkind-
um hugsað sem svo: „Við skulum þó reka
í hann nokkuð sem hrífur", og þess vegna
eru þeir að segja mjer, að K. G. hafi 11 eða
12 árum fyrir andlát sitt lagt niður »sam-
hljóða-tvöföldunina“, og vísa mjer um það
atriði rtafsetningarinnar á fyrirlestur hans 1879
um Háttatal Snorra. Hver skilur nú? Á
tvöföldun (= að tvöfalda samhljóðandann,
þar sem hann er einfaldur) að vera hið sama sem
að rita tvöfaldan eptir uppruna?Ef svo er, þá er
það nýr vottur þess, hversu djúpsæ þekking
þeirra er í íslenzkunni. En þótt K. G. hefði
einfaldan samhljóðanda í Háttatali, er það
nokkur sönnun fyrir því, að hann hafi viljað
láta rita svo nú á dögum? Nei, nei. En
með þessari tilvísun sinni sýna ritstjórarnir
eigi einungis fáfræði, heldur lfka ósvífni að
bera hrein ósannindi á borð fyrir almenning
í þeim efnum, sem hver maður getur sann-
fært sig um hvað rjett sje. Við fyrirlestra
sína um hin fornu kvæði mun K. G.
hafa haft fyrir sjer prentaðar bækur, og eptir
því sem ráðið verður af hinum prentuðu fyrir-
lestrum hans, hefur hann aldrei talað neitt
um stafsetninguna í þessum fyrirlestrum sín-
um; en einmitt f fyrirlestrum sínum um Hátta-
talið hefur hann beinlínis leiðijett ritháttinn í
nokkrum orðum og ritað þar tvöfaldan sam-
hljóðanda undan hinum þriðja, þar sem svo á
að vera eptir upprunanum, enda þótt hann sje
z) = verið hendingar.
2) Hann ritar það á dönsku, en jeg set það hjer
á íslenzku.
einfaldur í Sn.—Ed. prentaðri 1848.
Jeg skal nú telja upp öll þau orð í
Háttatali, þar sem nokkur spurning gæti
verið um, að rita tvöfaldan samhljóðanda
undan hinum þriðja, og eru þau þessi í fyr-
irlestrunum:
14. vísa: breiðfeld og
76. — hríðfeld
48. v. auðkendar,
63. — kendi
— — rendi
93. — hrest
Þannig eru þessi
tvö orð einnig
prentuð í Sn. — E.
1848; en K. G.
bætir við um breið-
feld: „Hvis breið-
felld, saa part. præt.
af fella “.
þannig lfka f Sn. — E.
1848.
Á hinn bóginn:
38. v. hepþnar, en hefnar prentað 1848.
Þessi þrjú orð í Sn. — E.
1848: rendi kent, fenta.
64. — renndi)
kennt >
fennta J
80. —allt',} eins prentað 1848.
Og þá er auðsjeð, að K. G. hefur tvö-
faldað samhljóðandann á undan hinum þriðja
á 4. stöðum, þar sem hann er prentaður ein-
faldur 1848; en hvers vegna hann hafi eigi
haft samhljóðandann tvöfaldan á hinum stöð-
unum, hirði jeg eigi að fræða ritstjóranaum;
enda mundi það verða árangurslaust, að reyna
að koma þeim í skilning um það. En þetta
er Ijóst dæmi þess, hversu mikils þeir meta
sannleikann, þar sem þeir skírskota til þeirr-
ar bókar, þar sem hver og einn getur sjeð
að þeir fara með ósannindi. Ef þetta er eigi
ósvífni, hvað er þá ósvffni"? Og ef ræða
skal um rithátt K. G. í þvf efni í nýrri ís-
lenzku, þá hjelt hann til dánardægurs fastvið
þá reglu, að rita tvöfaldan samhljóðanda
samkvæmt uppruna, og ritaði aldrei öðruvísi.
Rjett í því jeg var að enda svar mitt til
„ísafoldar", sem hjer fer á undan, er mjer
fært 57. blaðið þ. á., og það er svo sem
auðvitað, að ritstjórarnir verða þar að senda
mjer vinsamlega kveðju sína. En svo lítið
gjöri jeg eigi úr mjer, að jeg fari að svara
öðru eins bulli, eins og þessi kveðja er, enda
hef jeg þegar svarað ósannindunum f þess-
ari kveðju. En jeg verð að biðja ritstjórana
að taka það eigi illa upp fyrir mjer, að jeg
er eigi sá lausagopi eða flysjungur, að jeg
hafi enga sannfæringu eða hafi sína skoð-
unina hvern daginn ástæðulaust. Stafsetn-
ingin f Fjölni 1837 getur hjer til engra
greina komið, enda 6annar hún næsta lítið
blaðamönnunum í vil, heldur þvert á móti.
24.—9.—98.
H. Kr. Friðriksson.
Andstæði.
Ég kom þreyttur heim til mín, því ég
var búinn að rápa um bæinn í Ketútvegum
til Jóns Þórðarsonar kaupmanns uppi á Banka-
stígnum, og það veit hamingjan að hann er
brattur enn, þrátt fyrir dugnað bæjarstjorn-
arinnar, og svo hafði ég runnið víðar — svo
ég sagði við Helgu að hún skyldi hressa
mig á kaffibolla — ég get ekki verið að
neyta mér um kaffi, þó Fjallkonan hafi ný-
lega ráðið frá því — kannske maður eigi
loksins að fara að drekka seyði af gorkúlum
eða gamburmosa, — jæja, ég varð að bíða
nokkuð eftir kaffinu og gekk að teikniborð-
inu mínu — þar lá þá ísafold frá 21. sept-
ember 1898, og blasti við mér fyrirsögnin:
„Vestur-íslenzki gesturinn" með feitum stöf-
um. Ég hafði áður rekið augun í þetta og
sagt, hvaða bölvað bull þetta væri; það væri
nóg ef eitthvað kæmi frá Ameríku, þá væri
það hafið til skýjanna með hljómandi lofdellu
og Einar gengi bezt fram í þvf að hringja
þessari bjöllu. Þenna dóm lagði ég á rit-
gjörðina, án þess að lesa hana, ég lagði á hana
sama sleggjudóm og lagður hefir verið á
Göngu-Hrólfsrímur og Biblíuljóðin — því ég
tek Göngu-Hrólfsrímur fullkomlega til jafns
við Blblíuljóðin eða jafnvel meir, því þær af-
baka Biblíuna ekki hið minsta — það er
að segja: ég dæmdi ritgjörðina svona ólesna.
Nú nú, ég var að bíða eftir kaffinu og fór
óvart að lesa ritgjörðina um prestinn. Mér
fór þá eins og fleirum, sem hafa snúizt af
því að rannsaka það sem þeir ekki höfðu
skeytt neitt um áður: mér snérist hugur.
Ég fann að ekki einungis var ritgjörðin vel
rituð og stíluð — því Einar er með stílfær-
ustu mönnum nú, en þeir eru orðnir sjald-
gæfir hér meðal skólagenginna manna, —
heldur einnig fann ég að. sá myndi vera
merkilegur maður, sem þetta væri ritað um,
ég gleðst ætíð af því að finna gimstein í
sorpinu, þá sjaldan það verður, Ég fer ekki
hér út í ritgjörðina, því hver getur lesið hana,
sem vill, en það er deginum ljósara og hún
ber sjálf með sér, að hún er ekkert oflof,
hún er sjaldgæfur vottur um það, sem sjald-
an ber við í mannlífinu, ljósgeisli f myrkr-
inu, og hún gaf mér tilefni til ýmissa hugs-
ana. Ég hugsaði þá: Hvernig hefði þessi
maður fengið annað eins verksvið her a
landi? Hvernig hefðu menn hér teikð undir
hans tilraunir? Hvaða upphvatningu mundi
hann hafa fengið hér í sínu stríði? Upp
á þessar spurningar þarf engin svör, þjoð
vor hefir gefið þau hvað eftir annað og gef-
ur þau dags daglega.
Sá varð endirinn á, að ég lagði rit-
gjörðina frá mér og var miklu ánægðari en
áður; ég þakkaði guði í huga mínum fyrir
það að hann hefði látið Einar rita þetta,
og gladdist af að geta haft vit a meta það
og finna að ég var „ekki vitlausari en
áður". Nú nú, ekki kom kaffið, ég varð
hálfergilegur og rak um leið ölnbogann í
eitthvað hart — það var þá tímarit bók-
menntfélagsins. — Pálmi hafði lánað mér tvo
seinustu árgangana, þvf ég er ekki lengur
í félaginu, og held ég þeim þar hafi ekki
þótt amalegt að losast við mig — þá varð
fyrir mér hin tvískifta ritgjörð Gríms um
Platon og Aristoteles. Ég er oft vanur að
lesa aftur á bak eins og fjandinn les bibl-
íuna (þetta gerði Goethe líka oft, en ég hefi
ekki apað það eftir honum) — ég las þá
fyrst neðanmálsgreinina á bls. 65 í sfðara
heftinu; þar sem stendur: „Ritnefnd Tíma-
ritsins treystir sér eigi til að dæma um vfs-
indalegt gildi þessarar ritgjörðar" og seinna:
„Með samþykki hlutaðeiganda hefir hún ver-
ið stytt talsvert, til þess að hún yrði eigi
of löng fyrir Tfmaritið. Hinni einkennilegu
stafsetningu höfundarins er haldið ó-
breyttri". Mér þótti merkilegt að sjá að
ritnefndin, með tvcimur kandidötum í mál-
fræði, báðum með »philologicum magnum"
á bakinu, skyldi þarna gera þá »Fallist
erklæring« að segja opinberlega, að hún sé
ekki fær um að dæma um vísindalegt gildi
ritgjörðarinnar, því að Grími ólöstuðum þá
þarf ekki philologiskan kandidat til þess að sjá
að ritgjörðin hefir mjög lítið vfsindalegt gildi,
enda hefir Grímur hvergi sagt neitt um að
hann ætlaðist til að hún væri svo dæmd.
Það er lafhægt að rita svona um hvað eina,
sem ótal ritgjörðir hafa verið samdar um
áður og þar sem úir af þýðingum. Það sem
mest er í varið, eru orð Grfms um ágaet?
hinna grísku fornrita. Mikið efamál er það
hvort ritnefndin hefði hleypt slfkri ritgjörð að,
hefði hún verið eftir einhvern annan — ég
tala nú ekki um ef ég hefði samið hana.
Þá segir ritnefndin, að hún hafi stytt ritgjörð-
ina talsvert: hvað heflr verið tekið úr henni?
Kannske, og líklega ýmislegt sem höfundin-
um hefir þótt árfðandi. Með öðrum orðum;
ritnefndin hefur skemt ritjörðina — þvf hverj-
ir eru þessir hlutaðeigendur ? Eru það menn
sem höfðu vit á að dæma um ritgjörðina?
Það er léleg viðbára, að hún hefði orðið of
löng fyrir Tímaritið; þvf það hefði verið
hægt að skifta henni niður í fleiri hefti; enda
munu fáir verða til að lesa hana. Þá segir
ritnefndin, að „hinni einkennilegu stafsetn-
ingu höfundarins sé haldið obreyttri", en
þetta leyfi ég mér að efa, þvi varla mun
Grímur hafa ritað ö á einum stað og svo 0
á öðrurn stað, í sama orðinu, og öll ritgjörð-
in er rammvitlaus að stafsetningunni til, og
heíði ritnefndin átt að vera svo ærleg að
kannast við og kunngjöra opinberlega, að
hún hafi i° ekkert vit haft á ritgjörðinni og
2° að hún hafi alls ekki lesið hana áður en
hún (ritgjörðin) var prentuð. Þar að auki
er margt við ritgjörðina sem leynir ser ekki,
svo sem það að þar er engin „Kritik", heldur
er allt tekið gott og gilt sem eignað hefur ver-
ið Aristoteles, þótt menn séu gengnir úr
skugga um að hann eigi ekki einn staf í
því (t. a. m, Rhettorica ad Alexandrum;
Problemata eru einnig álitin sem samsafn
eftir ýmsa höfunda, þó að Aristoteles
kannske eigi eitthvað í þeim), Náttúrufræð-
innar er varla getið, enn þótt hún væri ann-
ar aðalhlutinn af verkum Aristoteles; þar sem
stendur á bls. 47 um Pygmæana, þá hefði
ritnefndin átt að setja í neðanmálsgrein að
Grikkir höfðu nasasjón af þessari dvergþjóð
löngu fyrir daga Aristoteles, því þeir eru
þegar nefndir hjá Hómer. En annars hafa
málfræðingar og heimspekingar þvl nær
ekkert farið út ( náttúrufræðisrit Aristoteles,
af því fæstir þeirra hafa verið náttúrufróðir
Annars er skemtilegt að lesa þessar ritgjörð-