Lögberg-Heimskringla - 30.05.1963, Blaðsíða 7

LÖGBERG-HEIMSKRINGLA, FIMMTUDAGINN 30. MAÍ 1963
7
Selda djásnið
Framhald írá bls. 5.
klerks. Hér ríkti sem sé í al-
gleymingi sá andi, sem raunar
enn virðist dafna vel í nýju
gervi, að allt skyldi falt við
fé, sérstaklega ef það var út-
lent.
Svo hafði lengi gengið. Og
undir lok nítjándu aldar tóku
Englendingar að kaupa hér þá
staði, sem vöktu ágirnd þeirra
sökum fegurðar eða sérkenni-
leika. Kom þá röðin brátt að
fossunum, og kynti þar undir,
að þeir gætu reynzt gróða-
vænlegir.
☆
í kringum 1890 hafði hvað
eftir annað verið leitað um
það hófanna við bóndann á
Laug, Sigurð Pálsson, eiganda
Geysis, að hann seldi hvera-
svæðið. En bóndi þybbaðist
við, enda þótt fram væri boðið
fé sem var mikill auður á
hans mælikvarða. Hann gat
ekki fengið sig til þess verks
að selja útlendingum Geysi.
Fleiri munu þeir Árnesing-
ar hafa verið, er ekki var geð-
fellt að hugsa til þess, að
Geysir yrði eign útlendinga
Sú hugmynd skaut því upp
kollinum að girða fyrir það,
að útlendingar gætu náð eign-
arhaldi á honum. Á þingmála-
fundi í Hraungerði var sam-
þykkt áskorun til þingmanna
Árnesinga að beita sér fyrir
því, að landið keypti hvera-
svæðið. í samræmi við þetta
fluttu þeir Bogi Melsteð og
Þorlákur Guðmundsson í
Fífuhvammi um það frum-
varp á alþingi 1893, að lands-
sjóður festi kaup á Geysi og
hverasvæðinu umhverfis
hann. Gerðu þeir ráð fyrir, að
það fengist fyrir 2500—3000
krónur. Létu þeir þess getið,
að Sigurður segðist aldrei
verða svo féþurfi, að hann
seldi útlendingum hverina.
En hann væri orðinn sjötíu og
sjö ára og ætti marga bláfá-
tæka erfingja, og yrði þeim
mikil freisting að þekkjast
boð útlendinganna.
Sighvatur gamli Árnason í
Eyvindarholti sagðist „vera á
því, að vert væri að íhuga
þetta mál“. En að öðru leyti
voru undirtektirnar ekki hlý-
legar. Magnúsi landshöfðingja
Stephensen þótti sér vandi að
höndum færður, ef hverirnir
væru keyptir, og hafði uppi
um það margvíslegar úrtölur.
Einkum þótti honum þetta
viðurhlutamikið ef síðan ætti
að girða svæðið með „háu
plankverki“. Jafnvel Jón
Þorkelsson hafði allt á horn-
um sér, fjargviðraðist yfir
málvillum Þorláks í Fífu-
hvammi, sem hann sagði vera
eftir ,grammatík þeirra Ár-
nesinga“, og fór þess á leit, að
þingið fengi að sjá, hvað út-
lendingar hefðu boðið fyrir
hverina, „því það virðist ekki
ástæða til þess, að landsjóður
gefi meira fyrir þá en góðu
hófi gegndi.“
Loks var fellt með fimmtán
atkvæðum gegn átta að vísa
málinu til nefndar. Bogi Mel-
steð reyndi að slá á strengi
metnaðar og manndóms með
því að skírskota til viðhorfs
Sigurðar á Laug. „Sigurður
Pálsson er maður, sem hefur
mætur á fornritum vorum, en
þau hafa innrætt honum þá
ást til ættjarðarinnar, að pen-
ingatilboð Englendinga hafa
engin áhrif haft á hann“,
sagði hann. En þetta varð
aðeins til þess, að þingmenn
urðu skeytingarlausari um
málið. Það koðnaði niður í
þinginu, án þess að frumvarp-
ið væri beinlínis fellt.
Sigurði á Laug hefur vafa-
laust sviðið tómlæti Alþingis.
Árið eftir voru Geysir og
Strokkur seldir, ásamt sex
hundruð og fimmtíu ferfaðma
svæði umhverfis þá, fyrir þrjú
þúsund krónur. Kaupandinn
var enskur áfengisbruggari,
sem komið hafði hingað til
lands, James Craig frá Belfast
á írlandi, þá ungur maður.
Varð hann síðar allkunnur
stjórnmálamaður, hlaut aðals-
tign, varð forsætisráðherra
á Norður-írlandi og nefndist
þá Craigavon lávarður, harla
lítill vinur hinnar írsku frels-
ishreyfingar. Magnús Step-
hensen þurfti ekki að mæðast
við að reisa „plankverk" í
kringum hverina, sízt hátt,
því að hinn enski eigandi lét
nú girða svæðið, og gramma-
tík Árnesinga kom ekki meir
á dagskrá alþingis.
Markmið James Craigs með
girðingunni var ekki að taka
af þær óvenjur, sem komizt
höfðu á í umgengni við hver-
ina, heldur vildi hann öngla
saman upp í vexti af kaup-
verðinu, svo að hann þyrfti
ekki að ganga á hagnaðinn af
viskísölu sinni. Þeir, sem
vildu ryðja torfi og grjóti í
Stokk, áttu nú að borga fimm
krónur fyrir ánægjuna, og
skyldi bóndinn á Laug veita
þeim viðtöku. Fyrsta árið
varð að greiða þessar krónur,
hvort sem hvernum varð
bumbult af hnausunum eða
ekki. En þess mun.fljótt hafa
gætt, að þeir, sem ekkert gos
fengu fyrir fjármuni sína,
fóru ekki möglunarlaust
brott, svo að sumarið eftir
setti bóndinn af sanngirni
sinni í gildi þá reglu, sem felst
í ensku máltæki: No cure, no
pay-
Það mætti ætla, að lands-
menn hefðu minnkazt sín, er
Geysir var seldur enska
bruggaranum, og þeir, sem
þóttust veita málefnum lands-
ins forsjá, hefðu iðrazt tregðu
sinnar og sinnuleysis. Þess
verður þó ekki vart. Þeir
virðast þvert á móti hafa unað
hið bezta við frammistöðu
sína og ekki séð á henni nein
lýti. Þeir rumskuðu ekki held-
ur, þegar ásókn útlendinga á
fossa landsins komst í al-
gleymirig, og mátti þó auð-
sætt vera, að eftir þeim fíkt-
ust þeir í gróðaskyni.
Þrettán árum eftir Geysis-
söluna bauð útlendur auðkýf-
ingur Tómasi Tómassyni,
bónda í Brattholti, fimmtán
þúsund krónur fyrir Gullfoss,
jafnvirði nálega tveggja mill-
jóna kr. nú á tímum. En hann
hafnaði því boði. Árið eftir
rausnaðist landsstjórnin að
sönnu til þess að taka fossinn
á leigu í fimm ár gegn þrjú
hundruð króna árgjaldi. En
svo fór, að útlendingum tókst
innan skamms að ná tangar-
haldi á honum. En það er
mikil heilsubót íslenzkum
metnaði, að til var kona, sem
hét Sigríður Tómasdóttir —
bóndadóttirin í Brattholti.
Þótt landsfeður og valdsmenn
létu reka á reiðanum, hófst
hún handa og háði ævilanga
baráttu við hið útlenda félag.
Og svo fór, að hún lifði það,
að umráðarétturinn var end-
urheimtur úr höndum þess. —
Það hefur verið rætt um að
festa mynd hennar í klett við
Gullfoss.
Af James Craig er það að
segja, að honum hélzt ekki
lengi á hverunum í Haukadal,
og hefur því verið kennt um,
hve viskíið hans var gott. Það
gerðist sem sé þegar á fyrsta
ári eftir Geysiskaupin, að
hann átti sérlega notalega
kvöldstund með einum vina
sinna, E. Rogers að nafni.
Menn geta ímyndað sér hug-
blæ þessa kvölds: Vinirnir
drekka tvímenning. Belfast-
viskíið glóir í háum kristals-
glösum, eldur á arni, rósrauð
slikja yfir öllu. Jafnaðargeðið
enska víkur um set, þum-
baldahátturinn leggur á
flótta. Hinn ungi hveraeig-
andi skynjar lífið og tilver-
una í nýju ljósi, allt öðru en
á forstjórafundum áfengis-
verksmiðjanna. Sjálft and-
rúmsloftið krefst þess, að
hann hafist eitthvað að, færi
stemningu kvöldsins viðeig-
andi fórn, seiður þess heimtar,
að hann tjáí góðvild sína,
votti vini sínum elsku sína
með dýrri gjöf. Og þá minnt-
ist hann Geysis í Haukadal úti
á Islandi. Það eitt var við
hæfi að gefa Rogers Geysi.
Þegar sól rann úr Irlands-
hafi og veröldin hafði að nýju
fengið hversdagslegan svip,
bauð Rogers vini sínum, að
gjöfin gengi til baka. En það
mátti Craig ekki heyra nefnt.
Hann kvaðst ekki taka það
aftur, er hann hefði einu sinni
gefið. Þetta var maður, sem
gæddur var aðalbornum hugs-
unarhætti, samboðnum þeirri
tign, er honum hlotnaðist síð-
ar. — Rogers sat uppi með
hverina, enda þótt hann hefði
ekki sérlega mikinn hug á að
eiga þvílíkar náttúrusmíðar í
fjarlægu landi. En hann eign-
aðist þá með þeim hætti, að
hann gat ekki fargað þeim í
hendurnar á hverjum sem
var.
Um svipað leyti og Rogers
hlotnaðist þessi furðulega
gjöf, var í uppsiglingu nýj-
ung, sem jók gengi Geysis, en
felldi skugga á Strokk. Geys-
isgosin voru um þetta leyti
orðin mjög dræm. Leið frá
viku allt upp í mánuð á milli
gosanna, auk þess sem þeim
var mjög þorrinn máttur. Var
orðið algengt, að ferðamenn
yrðu að hverfa brott, án þess
að Geysir gerði þeim úrlausn,
enda þótt þeir biðu dögum
saman eftir gosi og drykkju
ómælt vatnið úr Blesa, bæði
í tei og toddíi.
En um þetta leyti bárust
fréttir af því, að vestur í Gul-
steinagarði, hinum mikla
þjóðgarði Bandaríkjmanna,
gysu hverir, ef steypt var í
þá sápu. Ungur lyfsali, Emil
Hans Tvede, sem tekið hafði
við rekstri lyfjabúðarinnar í
Reykjavík, vildi r e y n a ,
hversu Geysi yrði við, ef hann
væri mataður duglega á sápu.
Hélt hann því austur í Hauka-
dal sumarið 1894 og dengdi
tíu pundum af sápu í hverinn.
Og af því er skemmst að
,segja: Geysir þáði fórnina og
gaus myndarlega fyrir Tveða,
eins og íslendingar nefndu
,hann. Þar með var fundin
vægilegri aðferð en áður hafði
tíðkazt til þess að sjá gos, ef
menn tímdu að sjá af nógu
mikilli sápu og nenntu að
reiða hana austur v Haukadal.
Enskir ferðamenn fóru að
dæmi lyfsalans, og sumarið
1895 létu þeir til dæmis Eð-
varð Ehlers, holdsveikra
læknirinn danski, og föru-
nautur hans, tíu pund af
grænsápu og eitt stykki af
handsápu í hann. Virtist þessi
aðferð þá hafa verið orðin al-
siða, því að daginn áður hefði
Indriði Einarsson tvívegis
sett í hann pund af Marseille-
sápu. Og oftast gaus Geysir,
þegar honum voru færðar
sápufórnir.
☆
Þó rak að því, að Geysir
hætti að bæra á sér, hve ör-
látir sem menn voru á sápuna
við hann. Og hér fór svo sem
oft vill verða með dvínandi
gengi: Hinn útlendi eigandi
lét hann sig litlu varða. Hann
var honum ekki lengur veru-
leg skrautfjöður. Landsmenn
lögðu kollhúfur. En það var
svipað með Geysi og son
ekkjunnar Nain: Hann var
ekki dáinn, heldur svaf hann.
Árin liðu> bróðursonur
gamla Rogers, Hugh Rogers í
Bristol, eignaðist Geysi. En
hann var enn þá fjær því að
skeyta um þessa eign sína en
föðurbróðir hans. Svo var það
einhvern tíma upp úr 1930,
að hann fékk bréf frá Islandi,
þar sem falazt var eftir leigu
eða kaupum á hverunum.
Boga A. J. Þórðarsyni á Lága-
felli hafði dottið í hug, að hag-
fellt kynni að vera að baka
brauð við þá. Rogers var
kunnur forstjóra tóbaksverk-
smiðju, sem átti skipti við Is-
lendinga, og fór hann þess nú
á leit við hann, að hann benti
sér á lögfræðing á Islandi til
þess að semja fyrir sig um
Geysi. Forstjórinn þekkti Sig-
urð Jónasson, forstjóra Tó-
bakseinkasölunnar, og sneri
sér til hans, og varð það úr,
að Sigurður tók sjálfur að sér
að fara með umboð Rogers
hérlendis. Það gerðist árið
1934.
Um þessar mundir hafði dr.
Trausti Einarsson lagt stund
á að rannsaka hveri og hvera-
svæði. Höfðu þeir Sigurður
stundum verið saman á slík-
um ferðalögum, enda var með
þeim mikill kunningsskapur.
Barst nú tal með þeim, hvort
ekki myndi unnt að vekja
Geysi af svefni. Þeir Jón
Jónsson frá Laug og Guð-
mundur Gíslason læknir
höfðu verið saman í Græn-
landsleiðangri dr. Wegeners,
hins þýzka vísindamanns, og
hafði hið sama borið á góma
þeirra á milli. Áttu þeir einn-
ig viðræður um þetta við
Trausta. Varð það úr, að hann
fór, í samráði við Sigurð aust-
ur að Geysi til rannsókna í
aprílmánuði 1935. — í júlí-
mánuði um sumarið var svo
afráðið að freista þess að
endurlífga Geysi. Fóru þeir
austur fjórir saman, dr.
Trausti, Hákon bróðir hans,
Jón frá Laug og Guðmundur
Gíslason, hjuggu þeir áttatíu
sentimetra djúpa rauf í skál-
arbarminn, svo að lækkaði í
hvernum og yfirborðshiti yk-
ist. Settu þeir síðan í hann
sápu og biðu átekta. Þetta
hreif bæði fljótt og vel. Að
fimmtán mínútum liðnum brá
tröllið nálega tuttugu ára
blundi sinum. Vatnið hófst
með buldri og dunum, og
brátt stóð súlan hátt í loft
upp.
Fólkið í nágrenninu hafði
þótt tómlegt síðan Geysir
hætti að gjósa. — Gömul
kona. Vilborg Jónsdóttir á
Laug. móðir Jóns Jónssonar.
var stödd úti á túni, þegar
gosið hófst. Hún var ein af
þeim, er lengi hafði þráð að
heyra gosdrunurnar. Þær
höfðu verið þáttur í lífi henn-
ar á manndómsárunum, og
þær voru eitt af því, sem hún
saknaði og bjóst ekki við, að
ætti afturkvæmt. Hún var
þar stödd, að hún sá ekki til
hversins, en hljóðið þekkti
hún samstundis. Þannig hafði
Geysir kveðið henni óð sinn,
þegar hún var í blóma lífsins.
Hún gleymdi því, að hún var
komin á áttræðisaldur, farin
að heilsu. Hún tók á sprett,
eins og fætur toguðu, til þess
að sjá undrið, og minntist
ekki aldur síns og hrörnunar,
fyrr en hún var komin í sjón-
færi. Þá lá við, að hún hnigi
niður. Svona ákaft fögnuðu
gömlu kunningjarnir því, að
Geysir var vaknaður.
Nú leið einn mánuður, án
þess að til tíðinda bæri, nema
hvað fólk streymdi austur að
Geysi til þess að sjá fjör-
spretti hans. Svo var það 30.
dag ágústmánaðar, að for-
sætisráðherra landsins, Her-
manni Jónassyni, barst ó-
vanalegt bréf. Það var frá
Sigurði Jónassyni. í bréfi
Framhald á bls. 8.