Huginn - 24.10.1907, Blaðsíða 1

O. tl>l
I. árji'.
Reykjavílí 24. okt. 1907.
Útsölumenn.
Gcrið svo vel að endurseiida það sem þér
liafið fengld ofsent af »Ilugin« 4. ojf 5.
tölublaöi.
ÆRINGI
kemur út um áramótin. Þakksamlega er
tekið á móti skrítlum og fyndnum tilsvörum.
Misling’ar
komu /ijrst hingað til lands 1644 að því erbæðiJón
sýslumaður Espólín og Björn Jónsson á Skarðsá
segja, og geta þeir þeirra á þessa leið: »Sumar þetta
kom út mislingasótt, hún hafdi eigi komit hér fyrri
oc var þung oc mannskæð, oc geck yfir allt land,
dóu CVI i Skagafirði« (Árb. VI, 112). ^Þetta sumar
kom sótt út á Eyrarbakka, þá óvenjuleg her í Iande,
hvöria Dansker kalla Misling og geck yfir allt landid,
og varð mjög mannskæð« (Annálar B. J. II, 268).
1694 var mislingasótt »um sumarit ok um
haustit, ok önduðust ekki margir menn« (Árb. VIII, 46).
Síðan gengu þeir eigi, svo eg hafi fundið fyrr
en 1191 og segir svo í Árb. (XI, 65): »Þar kom út
taksótt mikil á Stykkishólmsskipi, ok gekk síðan
vestra, ok norðr ok suðr um land, önduðust 52
menn í Helgafellssveit«, og árið eftir (1792) gengu
þeir enn: »Sóttin sú er útkom um sumarit, gekkþá
yfir, ok dóu margir menn, ok mest í kringum Jökul,
en börn af andarteppu« ... »Sóttin gekk vestr um
Dali ok dóu 30 menn í sóknum Ólafs prófasts Ein-
arssonar (í Skarðsþingum)« (Árb. XI, 67) og enn
1793 »gekk sóttin hið þriðja ár fyrir norðan« (Árb.
XI, 68). Magnús Stephensen kallar veiki þessa »tak-
sótl og mislinga til samans«, og fer um það svofeld-
um orðum: »1791 og 1792 á vestan og sunanverðri
mér (þ. e. 18. öldinni) eftir það hann llutlist á mig
með Stykkishóhnsskipi 1791, og var þá af mörgum
mislingasótt haldin, á hvörri börn mín höfðu fyrst
hjá mér kent árið 1644 úr Eyrarbakkaskipi, og í
henni fallið hrönnum. Nú misti eg fyrnefnd ár 1788,
1790—1793 hér um 587 börn mín af taksótt eða tak-
og mislingasótt til samans« (Eftirmæli 18. aldar Lg.
1806, 34 hls. 16522, sbr. Eftirm. 18. aldar Lg. 1806,
493—494 8™ og Island i det attende Aarhundrede
Kbh. 1808 bls. 34—35). Fjórum árum síðar 1797
komu mislingar með Vestmannaeyjaskipi, og er þeirra
að eins getið svo í Árb. (XI, 85): »Þá gekk lands-
farsótt mikil, ok dóu mjök mörg börn, ok nokkrir
fullorðnir«. — En Minnisverð tíðindi (I, 437, II, 118
—119) slcýra svo frá henni: »Næstliðið tíðindaár
(1797) heíir reynst mannskæðt, einkum unglingum
og börnum, vegna óvenjulegrar landfarsóttar, sem
gengið hefir þegar um alt Suðurland, nokkuð af
Vesturlandi og gengur nú um Norðurland, hefir víða
l>urtu rykt mörgum, en ílestum þeirra í barnæsku og
þess vegna gert missirinn voru landi því viðkvæmari
í bráð og lengd; að svo stöddu kann eg hvorki né
vil segja tölu þeirra dauðu úr þessari sólt, um hverr-
ar eðli og nafn sjálfum læknunum hjá oss ber hvergi
nærri saman. Hún hefir geysað með hofuðverki og
hálsbólgu, þyngslum og sótt í öllum líkamanum, og
margoft heimsótt suma menn. Nokkur börn hafa í
henni fárlega kvalist og margvíslega afmyndast. Rauðir
smáflekkir hafa á mörgum kornið út um allan ki-opp-
inn og húðin flagnað af eftirleiðis. í Vestur-Skafta-
fellssýslu skal hún næstliðið sumar svo hafa pínt
einn barnunga, að þessi misti báða kjálkana, en,
sem furðanlegt virðist, lifði þó enn í haust. Hafði
merkur maður Jón Vigfússon í Varmahlíð undir
Eyjafjöllum þá fregn eftir ónefndum presti í Vestur-
Skaftafellssýslu. Sótt þessi meinast innkomin með
Vestmannaeyja skipi, þar hún byrjaði fyrst í Land-
eyjum, strax eftir það skipið kom og ferð varð þang-
að í land, hvaðan 4 menn íluttu hana austur í Vest-
ur-Skaftafellssýslu. Á báðum stöðum og á Seltjarn-
arnesi varð hún einkum skæð« ... »Seinustu tíðindi
geta þeirrar skæðu landfarsóttar sem burt tók mjög
mörg börn og unglinga Sunnan- og Vestanlands, tjá
þau að hún gengið hafi um nokkurn part af Vestur-
landi, en væri þá þau enduðu að ganga nyrðra; dóu
mjög fáir af þessari sótt Vestanlands, en mikið skæð
varð hún fyrir norðan og austan á börnum, alt að
10 ára gömlum, þó hvað hættulegust frá 1. til 3.
árs; úr henni dóu í Vaðtasýslu 110 börn, i Þingeyj-
arsýslu 96, þar af 60 á 1. og 2. ári, 26 á 2.(!), 3. og
4. ári og 10 á hinum árunum, alt til þess 10. árs.
í Suður-Múlasýslu dóu 60 börn úr téðri sótt frá
Aðventu 1797 til Aðventu 1798«. — Magnús Steph-
ensen kallar sótt þcssa í Eftirmælum 18. aldar (Lg.
1806 hls. 493 8222, hls. 33 162222 og Island i det attende
Aarhundrede bls. 34) »flekku- eða mislingasótt«, enda
ber lýsingin það nokkurn veginn með sér, að það
hafa verið mislingar.
Nú liðu 50 ár, þar til veikin kom í fimta sinn
1S46, kom hún út í Hafnarfirði með skipi »3. apríl
og fór það svo til fiskiveiða, en kom aftur 20. maí
með sóltfengna háseta. Sýkin breiddist strax út, geklt
yfir alt land og hlífði engum, svo það var í sögur
fært, ef að einn eða tveir i heilli sókn ekki fengu
hana« (Þjóðólfur XXXIV, 45). — Veikin stóð »sem
hæsl nyrðra meðan á slættinum stóð, og gerði bæði
þar og anríarsstaðar mikinn verkatálma, auk þcss
hún varð mörgum manni að bana, þar sem almenn-
ingur ekki hér gat komið við þeirri varkárni í öll-
um aðbúnaði sem í þcirri sótt þarf við að hafa, ef
hún á ekki að verða liættuleg, eins og raun har
vitni um i þetta skifti« (Reykjavíkurpósturinn I, 3).
— »í vor er var læddist með Dönum, er komu í
Hafnarfjörð, inn í landið sótt sú, er dílasótt (misl-
ingar) nefndist, liugðu menn hana í fvrstu kvcfsótt
vera og gáfu lítinn gauin að; en hrátt tók hún að
geisa um Álftanes, og síðan smámsaman um all land;
á Vestfirði kom hún með skólapiltum í júnímán., og
var svo skæð, að lnin lríifði engum manni, lagðist
fólk svo gjörsamlega, að margir voru þeir bæir þar
er hvorki varð gegnt lieyvinnu né öðrum atvinnu-
greinum i tvær eða þrjár vikur, og sumstaðar kvað
svo mikið að sóttveiki manna, að um tíma var
hvorki búsmali hirtur, né sjúklingum aðlijúkrað.
Manndauði varð inisjafn í sveitum, dóu 5—6 af 100
í sumum þeirra en mjög fáir í nokkrum. Sýki þessi
hafði í för með sér margháttaðar meinsemdir: augn-
veiki svo margir urðu því nær blindir um tíma,
hlustarverk, liálsbólgu, ógurlegan höfuðverk, brjóst-
þrengsli, blinda gylliniæð o. s. frv. Ofan á þetta
bættist síðan óviðráðanleg niðurgangssýki, með upp-
þembingi, höfuðverkjum og uppsölu, hefir hún orðið
langtum fieiri að bana en dílasóttin sjálf, og gamal-
menni, en þó einkum ungbörn hafa hrunið niður«
(Gestur Vestfirðingur I, 6 — 7). Skýrsla Bessastaða-
skóla 1845—1846 segir að því hafi verið »leynt að
skipið hefði haft sjúka af þessháttar veiki meðferðis,
livar fyrir sóttin var komin í Iand fyrr en nokkurn
varði eða grunaði að það væri annað en kvefsótt,
sem hér gengur ofl á voriu um sama tímabik (bls.
94). Dr. Jón Thorsteinsson landlæknir ritaði þá
»stuttan leiðarvísir um hvörnig skuli fara með nrísl-
inga-sótt« (Rv. 1846, 6 bls. 8222). (Frh.)
Smápistlar jrá yimeriku
eftir
A. J. Johnson
(organista í Winnipeg).
II. Pistiix.
[Atvinnuvegir ísl. i Norður-Dakota, vinnuaðferð þeirra jTir
alt árlð. (Plæging, sáning, heyskapur, kornuppskera, þrisk-
ing o. fl.). Vinnutími, kaupgjald og fæði. Hugleiðingar um
jarðrækt á íslandi með ameríkskum verkfærum og aðferð.
Verð á verkfærum, svo sem: plægingar- og heyskaparverk-
færum, aktýgjum o. II. Hagnaður fyrir ókomna tímann].
Mest stunda ísl. í Norður-Dakota kornrækt.
Eiga þeir margir stóra akra, mörg lönd sem þeir svo
kalla (1 land er 160 ekrur, hver ekra er nál. 35
faðmar á hvern veg). Margir bændur þar eiga frá
1—5 og jafnvel 6 lönd. Þegar klaka fer að leysa úr
jörð á vorin, venjul. í apríl, fara bændur að plægja
það af ökrum sínum sem eftir varð frá haustinu, og
búa þá undir sáningu. (Plægja má þegar 6 þnrí. eru
þýðir ofan að klaka. Klald verður í jörð hér 5—6
fet). Af korntegundum sá þeir lang mest af hveiti
og þar næst Barly (b.hyggi) og höfrum. Einnig dá-
lítið af hör. Rúgur er mjög lítið ræktaður liér.
Vanalegast vinna bændur að sáningu með sínum eig-
in lieimamönnum, svo ekki er mikla vinnu við sán-
inguna eða undirbúning hennar að hafa. En þeir
sem hafa daglaunamenn við þessa vinnu borga frá
1 doll. til 1,25 á dag og fæði; en ef maðurinn er
mánaðarmaður þá 30—35 doll. á mánuði og fæði.
Korninu er öllu sáð með sáðvél sem á hérlendu máli
nefnist Drillplougt (drillplá) og ganga fjórir hestar
fyrir. Vél þessi sáir í raðir með jöfnu millibili og er
eigi annar vandi við liana, en láta altaf vera nóg af
korni í henni, svo sáir hún sjálf og ferst myndarlega.
í eina ekru þarf hér um bil 1 skeffu af korni til út-
sæðis. Á dag er hægt að sá í 20—30 ekrur, eftir
stærð vélarinnar, og hvað hestarnir ganga liratt.
Venjulegast er búið að sá öllu korni í kringum 20.
maí, nema ef til vill flaxi, sem sáð er seinast, og er
frá þeim tíma og fram að heyskapartímanum lítið
að gera fyrir þá sem ekki gcta unnið nema algenga
vinnu. Heyskapur byrjar nálægt miðjum júlí og
stendur yfir 2—3 vikur, eftir því hvernig tíðin er.
Bændur horga fyrir daglaunavinnu við heyskap 1,50
doll. á dag og fæði. Vinnutími 10—12 klst. fvrir
utan þann tíma sem fer til að komast á og af eng-
inu. Alt er unnið að heyskapnum með vélum, og
góðum verkfærum. Slegið með sláttuvél og rakað
með rakstrarvél. Með sláttuvél sem er 8 feta breið
og 2 hestar ganga fyrir, er hægt að slá nál. 10 ekrur
á dag í 9—10 st., og hægt er að raka með rakstra-
vél helmingi stærri blett á dag. Heyið er ekki rakað
fyr en það er orðið þurt, og þá er þvl drýlt upp með
sjálfri rakstrarvélinni sem 2 hestar ganga venjulegast
tyrir, en svo ef drýlurnar eiga að standa lengi, þá
eru þær toppaðar með »fork« sem svo er kallaður
og lítur út cins og gaffall með skófluskafti. Þegar
heyið er hirt, er það flutt á vögnum sem 2 liestar
ganga fyrir, og er ofarí á vagninum afarstór grind
sem heyinu er fleygt upp í með »forknum« sem áður
er gelið. Grindur þessar taka sem næst 10 hesta af
heyi, bundið í bagga og geta 2 menn lekið í þessar
grindur 10 sinnum á dag, ef eigi er langt að flytja.
Tveir menn geta því með þessari aðferð flutt heim
liey sem er í drýlum á enginu og hlaðið úr því
(»stakkað« sem hér er kallað) sem svarar 100 hest-
um á dag. íslendingar heirna á Fróni þyrftu scm
allra fjrrst að viðhafa sömu heyskaparaðferð og hér
er höfð, sem er að vinna alt með vélum og liestum,
en nota sem minstan mannkraft við vinnuna, sem
bæði er orðinn dýr og jafnvel ófáanlegur víða til