Landið - 17.08.1917, Blaðsíða 1

RlfcHJiri:
Jakeb Jéh. Smárl
ata(Ut«r artium
Stýrlmauoasti( S B.
LANÐIÐ
Afgreiöslu og innheimtum.
01 a f n r Ó1 a f s s o n«
Lindargötu 25.
Pósthólf. 353.
33. tölublað.
Reykjavík, föstudaginn 17. ágiist 1917.
II. árgangur.

Arni Biríksson.
| Hcildsala* J Tals. 265 og 554. Pósth. 277. I smásaia. |
— Vefnadarvörur, Prjónavörnr mjög fjölbreyttar. —
Saumavélar með fríhjóli
og
5 ára verksmiðjuábyrgð.
Smávörnr er snerta saumavjnnu og hannyrðir.
Pvotta- og lireinlætisvörur, beztar og ódýrastar.
TÆKIFÆRISGJAFIR.
V. B. K.
Yandaðar vörur. Ódýrar vörur.
Léreft, bl. og óbl. Tvisttau. Lakaléreft. Rekkjuvoðir.
Kjólatau. Cheviot. Alklæði. Cashimire.
Flauel, silki, ull og bómull. Gardinutau. Fatatau.
Prjónavörur allsk. Regnkápur. Gólfteppi.
Pappír og ritföng. Sólaleður og Skósmíðavörur.
Ileildsala. Smásala.
Verzlunin jjSrn Xristjánsson.
Rogi Bi*y n j ólfsson
yflrréttarmálaflutningsniaðnr.
Skrifstofa í Aðalstræti 6 (uppi).
Venjulega heima ki. 12—i
og 4—6 e. m. Talsími 250.
Fossamálið.
Á alþingi er fyrir nokkru fram
komið svo hljóðandi frumvarp til
laga um heimild fyrir Iandsstjórn
ina til að veita leyfisbréf til mann-
virkja til notkunar vatnsaflsins í
Soginu. — Flutningsm. Eggert
Pálsson, Hannes Hafstein og Magn-
ús Kristjánsson:
„Stjórnarráði íslands heimilast að
veita fossafélaginu „Island“ eða
þeim er öðlast réttindi þess, enda
sé heimilisíang og varnarþing þess
á íslandi og meiri hluti félagsstjórn-
arinnar skip.aður mönnum, sem þar
eru heimiiisfastir, — leyfi til að
leiða aflið úr Soginu rnilli Þing-
vallavatns og Hvítár til Reykja-
víkur, eða annarar hafnar, í raf-
magnsleiðslum, hvort heldur ofan
jarðar eða neðan, leggja járnbraut
og vegi og gera höfn og önnur
þau mannvirki, sem nauðsynleg
eða æskileg eru, til þess að geta
notað vatnsaflið.
Nánari skilyrði fyrir leyfi þessu
eru sem hér segir:
1. gr.
íslendingar, hvort sem eru ein-
stakir menn, sjóðir eða stofnanir,
sýslu- eða bæjarfélög, skulu láínir
sitja fyrir í 6 mánuði að stríðinu
loknu að skrifa sig fyrir hlutum í
fyrirtækinu.
2. gr.
Leyfishafi skal skyldur að láta
af hendi í aflstöðinni, ef óskað er,
rafmagn handa einstökum sveita-
heimilum eða hreppsfélögum, svo
mikið, sem þau þurfa til ljósa,
suðu, hitunar og smáiðnaðar, við
verði, er miðað sé við framleiðslu-
kostnað að viðbættum 10% ágóða.
Með sömu kjörum sé leyfishafi
skyldur til að láta af hendi til
landsstjórnarinnar, ef þess yrði ósk-
að, rafmagn til reksturs járnbraut
ar frá Reykjavfk austur um suður-
lands-undirlendið og iðnaðarafurðir
sfnar til eigin afnota landsmanna
með svo vægum kjörum sem unt er.
3 gr-
Leggi leyfishafi járnbraut, eða
vegi, eða geri höfn, skal hann
skyldur að leyfa landsmönnum af-
not af mannvirkjum þessum, að
svo miklu Ieyti, sem það hindrar
ekki eigin afnot leyfishafa, gegn
sanngjörnu hæfilegu gjaldi, er
stjórnarráðið samþykkir.
4- gr-
Leggi leyfishafi járnbraut skal
lega hennar og gerð ákveðin í
samráði við landsstjórnina. Nú hefur
leyfishafi lagt járnbraut og á þá
landsstjórnin — eftir að 10 ár eru
liðin frá því að byrjað var að
reka hana og hvenær sem er upp
frá því, með 5 ára fyrirvara, —
rétt á að fá sér afhenta járnbraut-
ina með öllum áhöldum og tækjum,
er henni fylgja, fyrir það verð, er
tilkvödd nefnd ákveður, ef sam-
komulag næst ekki. Matsupphæð-
ina skal miða við þá fjárupphæð,
er ætla má að slík járnbraut mundi
kosta af nýju, þegar afhendingin
fer fram, með hæfilegu tilliti til
slits þess, sem á þeim er orðið. í
matsnefnd skulu vera 5 menn og
tilnefnir landsstjórnin 2, leyfishafi 2,
en landsyfirdómurinn 1, og sé sá
formaður nefndarinnar. Málskostn
að allan greiðir landssjóður. Leyfis-
hafi haldi framvegis rétti til flutn
inga þeirra með járnbrautinni er
hann þarfnast, gegn hæfilegu flutn-
ingsgjaldi, er matsnefnd einnig
ákveður fyrir 5 ár í senn, enda
skal félagið ekki verða verr sett í
þessu efni, en það hefði orðið,
hefði það sjálft rekið brautina áfram.
5 gr-
Landeigendur og leiguliðar á þeim
svæðum, sem fyrirtækið nær til,
skulu skyldir að þola öil þau mann-
virki á landi þeirra og lóðum, sem
nauðsynleg eru fyrir fyrirtækið,
svo og að efni það, sem á þarf
að halda, svo sem grjót, möl o
s. frv. sé tekið þar, sem hægast er,
alt gegn fullu endurgjaldi, er ákveð
ið sé af 3 dómkvöddum mönnum,
ef samningar takast ekki.
6. gr.
Ilver, sem af ásettu ráði vcldur
skemdum á rafmagnstaugum eða
öðrum mannvirkjum fyrirtækisins,
skal greiða fullar skaðabætur og
sæta auk þess fangelsi eða sektum,
sé verkið ekki þannig vaxið, að
þyngri refsing liggi við samkvæmt
almennum hegningarlögum. Séu
skemdirnar gáleysisverk, skal sak-
borningur sæta sektum og bæta
auk þess skaðann að fullu.
7- gr-
Leyfishafi er undanþeginn vöru-
tolli á efni til mannvirkja sinna og
iðnaðarframleiðslu, útflutningsgjaldi
af iðnaðarafurðum sínum, svo og
öllum öðrum sköttum og tollum til
landssjóðs, gegn því að greiða
landssjóði 10% af ágóða fyrirtæk-
isins, sem fram kemur, þegar
hæfilegur frádráttur hefur verið
gerður fyrir tilgun (amortisation)
höfuðstólsins og fyrningarkostnaði
og eftir að hluthöfum hefur verið
úthlutað 5% af hlutafé þeirra.
8. gr,
Þyki fyrirtækinu sér um of íþyngt
með sveita- eða bæjarsköttum, hefur
það rétt á að skjóta því máli til
úrskurðar stjórnarráðsins, og skulu
báðir málsaðilar skyldir að hlíta
úrskurði þess,
9- gr.
Landsstjórninni er heimilt að
skipa mann til þess að rannsaka
árlega alla reikninga, er snerta
starfrækslu félagsins, og skal hann
hafa greiðan aðgang að öllum
bókum félagsins, er starfræksluna
snerta. Eftirlitsmaður þessi skal,
áður en hann byrjar rannsókn sína,
undirskrifa eiðstaf um, að hann
skuli halda leyndum fyrir öðrum
öllum réttmætum leyndardómum
og öðrum einkamálum félagsins.
Má hann eigi á neinn hátt vera
við riðinn þau fyrirtæki, er talist
geta keppinautar félagsins.
10. gr.
'Pyrirtækinu skal skylt að sjá
verkamönnum sínum fyrir viðunan-
legum hlbýlum og börnum þeirra
fyrir góðri skólafræðslu, að svo
miklu leyti, sem rekstur fyrirtækis-
ins liggur utan Reykjavíkur.
it. gr.
Leyfi þetta veitist til 99 ára.
12. gr.
Landsstjórnin á rétt á að fá sér
afhent öll mannvirki félagsins með
landi því og réttindum, er þeim
fylgja, eftir 55 ár frá því er leyfið
er veitt, og eftir hver 10 ár upp
frá því, þó svo, að sagt sé til
kaupanna með 5 ára fyrirvara
Kaupverðið skal miðað við, hvað
ieyfishafi hefur borgað fyrir rétt-
indin, og hvers virði mannvirkin
eru. Náist ekki samningar um
kaupverðið, skal það ákveðið af
matsnefnd, sem skipuð sé sam-
kvæmt 4. gr.
13' gr-
Stjórnarráðið setur í leyfisbréfið
frekari ákvæði, eftir því sem þurfa
þykir, um fyrirkomulag mannvirkj-
anna, rekstur þeirra og öryggis-
ráðstafanir vegna verkamanna og
almennings, svo og um önnur atriði
þessu viðvíkjandi, er því þykir
ástæða til.
14. gr.
Félagið skal hafa æskt leyfis-
bréfs samkvæmt lögurn þessum
innan 1 árs eftir að núverandi
styrjöld er lokið og hafa byrjað á
mannvirkjum innan 1 árs frá því
ieyfisbréfið er gefið út, og aðal-
afistöðin hafa tekið til starfs innan
5 ára þar eftir, nema óviðráðanleg
atvik (vis major) tefji. Fresti þessa
er stjórnarráðinu lieimilt að lengja".
Ekki dylst oss það, að framsýnir
og gætnir menn myndi hugsa til
þess fyrst og fremst, að landið
sjálft legði út f þetta fyrirtæki,
annaðhvort nú þegar, eða eftir
nokkurra ára skeið, en ekki
útlent auðmannafélag. Óneitanlega
væri það landinu hollast, og eng-
inn efi er á því, að fyrirtæki þetta
geti borgað sig, enda er lega Sogs-
fossanna sú, að þeir hljóta að vera
hjartað úr öllu fossaafli hér á landi.
Ekkert útlent félag myndi leggja
fé sitt í það, nema það hefði fulla
tryggingu fyrir, að fá góða vexti
af fé sínu. Og það lakasta er, að
þegar landið, eða Reykjavík, hefur
slépt Sogsfossunum, þá hefur það
útilokað sig frá öllu fossaafli, sem
hægt er að ná til, að minsta kosti
á meðan félagið hefur réttindin.
Verði það ofan á, að félagið fái rétt-
indin, sem vitanlega ætti ekki að
verða á þessu þingi, þar sem málið er
með öllu lagt óundirbúið í þingsins
hendur, þá viljum vér gera eftir-
farandi bráðabirgða athugasemdir
við frumvarpið.
Athugasemdir.
Við 1. gr. — Vér teljum það
mikinn ókost, en ekki kost, að ís
lendingum er heimilað, að kaupa
hluti í fyrirtækinu. Hollara, að
landsmenn eigi ekkert í því, nema
þeim eða landinu sé frá upphafi
trygður meira en helmingur af
hlutafénu. íslendingar eru félausir
og yrði því að fá að láni hluti
sína hjá félaginu, eins og sumir
hluthafar fengu í íslandsbanka, og
yrði þeir því fyrirtækinu algerlega
háðir. Þannig mætti tína úr helztu
menn þjóðarinnar og setja þá í
þrældóm fyrirtækisins.
Við 2. gr. — Þar er sagt, að
sveitaheimili, hreppsfélög og lands-
sjóður geti fengið rafmagn í afl-
st'óðinni með 10% hagnaði fyrir
félagið. Enginn veit, hvað raf-
magnið muni kosta fyrir því. Slík
ákvæði eru gerð alveg út í loftið,
jafnvel þótt þau styðjist við fossa-
lög vor, sem eru harla ófullkomin.
Og eftir er að segja frá í frum-
varpinu, hvað leiðslan kosti frá
aflstöðinni, til dæmis til Reykja-
víkur, Eyrarbakka, Þjórsárbrúar o.
s. frv.
Ekki getur því verið um annað
að ræða, en að félagið bjóði aflið
fyrir ákveðið verð á hverjum stað,
sem ætlar sér að nota það.
Takmörkuiýn í þessarri grein:
„til eigin afnota landsmanna", er
hál og þarf því nánari athug-
unar við.
Við 3 gr. — Takmörkuð eru
afnot „landsmanna“ af járnbraut
og vegum fyrirtækisins, en það má
alls ekki vera, og hvað er hér átt
við með orðinu „landsmenn* ? Hér
ætti að vera leyfð afnot fyrir alla
flutningsþörf, hvort sem landsmenn
eða aðrir þyrfti að nota brautina,
ef landsstjórnin áliti, að þá flutn-
ingsþörf þyrfti að uppfylla, auð-
vitað gegn hæfilegu gjaldi.
Við 4 gr. — Járnbrautin ætti
að vera landsins eign að öllu leyti,
og undir þess stjórn. Það getur vel
borgað sig fyrir Fossafélagið, að
borga það fyrir leyfið, að leggja
fram helming kostnaðar til járn-
brautar, og helming af rekstri
hennar og viðhaldi, á meðan það
hefur réttindin. Tryggja ælti féiagið
með framleiðslu sinni brautinni eigi
minna en hálft vöruflutningsmagn á
móti því, sem landsmenn geta lagt
fram, enda njóti það þá hálfra tekn-
anna. En ýmssr aðferðir mætti finna
til þess að gera slík afnot brautar-
innar vel aðgengileg fyrir báða aðila.
Brautin ætti fyrst um sinn að ná
austur að Ölfusárbrú Þetta ætti vitan-
lega að geta borið sig jafnvel fyrir
félagið, sem hitt, að leggja braut-
ina að öllu leyti á eigin kostnað
og halda henni við. En sá er
mikli munurinn, að landið sjálft
ætti flutningatækið og hefði umráð
yfir því.