Lögrétta - 15.07.1908, Qupperneq 1

LOGRJETTA
Ritstjóri: PORSTEINN GÍSLASON, Pingholtsstræti 17.
M 33.
Reykjavík 15. jillí 1908.
III. árg.
tíAFNARSTR-1718 1920 2122- KOUS 1-2- LÆKJART- IZ
• REYKJAVIK •
5 aura
kostar efnið í 1 bolla af ágætu
súkkulaði nú orðið.
Það er þægilegt, ef gesti ber ó-
vænt að, að þurfa ekki að senda
í allar áttir til þess að útvega
mjólk, og ef hún þá fæst, þá er
hún ef til vill súr. Nú þarf ekki ann-
að en að taka einn 10 au. böggul,
hræra hann út í vatni og bregða
yfir eld, þá eru tilbúnir 2 bollar
af mjög bragðgóðu súkkulaði.
Auðvitað fást þessir böglar hvergi
nema í
Arinbj. STeinbjarnarsonar
hefur til sölu:
Ljóðabækur.
Söngbækur.
Fræðslubækur.
Sögubækur.
Barnabækur.
Pappír og ritföng af ýmsum tegundum
með ágætu verði.
io aura brjefsefnin góðu o. fl.
Aldarafmæli
Konráðs öíslasonar
var 3. þ. m. Hann var rúmu missiri
yngri en Jónas Hallgrímsson og rúmu
ári yngri en Tómas Sæmundsson.
Þeir dóu báðir ungir, innan við fer-
tugt, en hann varð gamall maður,
komst yfir áttrætt; dó 1891.
En einkum er það starf hans frá
yngri árum, í fjelagsskap viðþájónas
og Tómas, sem heldur uppi minningu
hans meðal almennings hjer á landi.
Það er hluttaka hans í útgáfu og
ritstjórn „Fjölnis". Ritstörf hans frá
efri árum eru svo vísindaleg, að
þau ná ekki til almennings beina leið,
nema orðabók hans hin dansk-íslenska,
en hún var um langan aldur mikið
notuð af almenningi og verður ætíð
merkilegt stuðningsrit fyrir þá, sem
semja vilja nýjar orðabækur með ís-
lenskum þýðingum, eða yfir höfuð
fýna í íslenska tungu.
Helstu ritgerðir Konráðs í „Fjölni"
eru um íslenska tungu; viðreisn hennar
er fyrst og fremst áhugamál hans.
Þar hafði hann fram að etja yfirburða
lærdómi, en líka smekkvísi, í því að
beita málinu, á við þá sem hana
höfðu besta. Ritgerðir hans í „Fjölni"
eru fyrirmynd að hreinleik og fegurð
málsins.
Konráð er sonur Gísla sagnaritara
Konráðssonar og ólst upp hjá for-
eldrum siqum í Skagafirði, en útskrif-
aðist úr Bessastaðaskóla 23 ára gam-
all, sigldi þá til háskólans og sá ís-
land aldrei síðan. Fram eftir æfinni
átti hann við þröngan kost að búa í
Khöfn, en varð síðar, eins og kunn-
ugt er, prófessor í norrænu við há-
skólann þar og gegndi því embætti
lengi.
í ritgerð, sem Þórhallur prófessor
Bjarnarson hefur skrifað um Konráð
í nýútkomið hefti af „Skírni", segir
meðal annars:
......Þjóðarminningin á 100 ára
afmæli hans heiðrar fyrstu 20 árin af
starfstíma hans í Höfn. Vísindastörf
hans eftir það eru oss til sæmdar og
þjóðlíf vort hefur stórum auðgast. á
vaxandi skilningi hins forna kveð-
skapar og á það enn betur fyrir sjer,
auk þess sem hljómurinn og hreim-
urinn forni mótar enn svo mikið af
nútíðarskáldskap vorum. Hvorttveggja
þetta stendur oss þó fjær en fagn-
aðarboðskapur móðurmálsins og þjóð-
ernisins, sem hann flutti á æskuár-
unum".
„Eflir Gamla sátlmála".
(Niðurl.). III.
Jeg skal játa, að því betur sem
jeg kynni mjer og því meira sem
jeg hugsa um hinar pólitisku gerðir
forfeðra vorra á 13. öld, einkum á
tveimur síðustu þriðjungum hennar,
því minna finst mjer til um þær.
Jeg hefði helst óskað, að þeir hefðu
gætt meiri stillingar og skynsemi, en
beitt minna hatri hver gegn öðrum,
og hins vegar verndað frelsi sitt og
landsins, en aldrei gengið Noregs-
konungi á vald, og engan „Gamla
sáttmála" við hann gert eða hylling-
arbrjef, eins og skjal þetta eflaust er.
Jeg býst við, að allir góðir íslend-
ingar geti tekið undir með mjer í
þessu.
Þótt mikilvæg skilyrði og takmörk
sje í „Gamla sáttmála" sett konungs-
valdinu norska yfir íslandi, er þó
auðsætt, að það hefur í raun rjettri
verið nuklu og margfalt ríkara eftir
„Gamla sáttmála", en konungsvaldið
er yfir íslandi eftir stjórnarskrá þeirri,
sem ísland fjekk 5. janúar 1874, að
jeg eigi tali um eftir frumvarpi því,
sem dönsku og íslensku nefndar-
mennirnir hafa samþykt, því að þar
er mesti munur á.
Gætum einungis að því, að eftir
„Gamla sáttmála" hafði Noregskon-
ungur eigi aðeins alt yfirherstjórnar-
vald sitt óskert ogalt utanríkismála-
valdið, heldur einnig öll yfirráð yfir
skóttum af landinu og óvissum tekj-
um, þ. e. óskert jjárveitingarvald,
það vald, sem íslendingar fengu ó-
skert í sínar hendur með stjórnar-
skránni þjóðhátíðarárið og orðið hef-
ur landinu til hinnar mestu blessun-
ar og framfara.
Konungur hatði fengið vald goð-
anna í sínar hendur, eins og í sátt-
mála þessum segir, það er að segja
löggjafarvald þeirra, vald þeirra til
þess að skipa menn í alla dómstóla
landsins og það framkvæmdarvald,
sem þeir höfðu. Hann hafði einnig
fengið eftir sáttmála þessum alla
þegnskyldu eða rjett ættarinnar til
bóta og manngjalda. Varð konung-
ur því sakaraðili allra mála og fjekk
með því færi að vasast í öllum mál-
um á íslandi og mjög mikið fram-
kvæmdarvald.
Konungur átti að annast vöru-
flutninga til landsins, eða með öðr-
um orðum verslun þess við önnur
1 lönd. Hann var einnig í raun rjettri
algerlega ábyrgðarlaus, nema fyrir
guði.
ísland var þannig »eftir Gamla sátt-
mála« ósjálfstætt skattland norsku
krúnunnar, þótt það ætti löggjöf fyr-
ir sig um innri málefni sín.
Menn geta nú sjálfir gert rjettar
samlíkingar um persónulegt samband
milli tslands og Danakonungs „eftir
„Gamla sáttmála" og sjeð, hve mik-
ið er í það varið! Að mjer þykir
eigi eins mikið í það varið, eins og
stúdentinum, sem jeg heyrði tala um
það í gærkvöldi, er auðsætt. Einn-
ig er það ljóst, að Stefán kennari
Stefénsson hefur eigi að eins haldið
loforð sín gagnvart Akureyrarbúum,
heldur og unnið að því, ásamt öðr-
I um meðnefndarmönnum sínum, að fá
niiklu meiri rjett og betri kosti íslandi
til handaen hið svonefnda persónulega
samband »eftir Gamla sáttmála". Til
allrar hamingju tókst þeim það öll-
um, af því að þeir allir voru sam-
mála, og gáfu - ekkert eftir fyr en
komið var svo, að allir samningar
ætluðu að slitna, og alt hefði staðið
við hið sama sem áður, eða við
» Gamla sáttmála « eftir kenningu þeirra,
sem neita gildi alls um stjórnarstöðu
íslands og ríkisrjett eftir 1302, eða
við það, er gerðist 1662, ef eigi er
farið lengra aftur í tímann.
En hamingjan hjálpi íslandi, ef fyr-
nefndur stúdent væri tekinn á orð-
inu og farið væri að stjórna íslandi
„eftir Gamla sáttmála", og konung-
ur skipaði einhvern jarl yfir landið
og tæki alt fjárveitingarvald af al-
þingi og öll verslunarviðskitti við önn-
ur lönd í sínar hendur. Það þarf eigi
aðtalaumþað; allir geta sjeð, hvern
ig það gœti orðið.
Alt þetta tal »eptir Gamla sátt-
málat er mjög varhugavert, og
stjórnarskipunarmálið er svo þýðing-
armikið mál fyrir ísland, að jeg
hef talið mjer skylt að benda
á þetta einmitt nú, þar sem marg-
ir ræða um þetta mál meira af
tilfinningu en nokkurri verulegri þekk-
ingu og heilbrigðri skynsemi. Svo
góðar sem tilfinningarnar eru, þarf
þó bæði nokkra þekkingu og um-
fram alt heilbrigða shynsemi til
þess að stjórna þeim, ef vel á að
fara. En nú er það orðin tíska á
íslandi að tala um stjórnskipunarmál-
ið, hvort sem menn eru komnir af
barnsaldri eða eigi, og hvort sem
menn hafa nokkra þekkingu á því
eða eigi, eða á því, hvað önnur ríki
heimta til þess, að ísland geti verið
sjálfstætt ríki eitt út af fyrir sig, án
sambands við nokkurt annað ríki. En
menn verða þó að gæta heilbrigðr-
ar skynsemi í þessu máli, eins og í
öðrum málum, ef vel á að fara.
Það er hættulegt fyrir ísland að
halda í blindni áfram í þessu máli.
íslendingar segja, að Gamli sáttmáli
sje enn í gildi, en alveg hið sama
segja allar þær þúsundir Norðmanna,
sem vilja ná íslandi undir Nor-
veg. Þeir segja að Gamli sátt-
máli gildi, og að Norðmenn hafi
aldrei ajsalað sjer rjetti sínum til
íslands; þeir hafi engan þátt átt í
Kielarsamningnum 14. janúar 1814
og hann sje því eigi bindandi fyrir
Norveg. Það er rjett, að Norðmenn
komu eigi nærri friðarsamningnum í
Kiel; en Danakonungur hafði þá full-
an rjett til þess að láta Noreg af
hendi, án þess að spyrja Norðmenn
um það og án þess að láta þau lönd
með, sem í upphafi höfðu gengið
undir Noregskonung, því að ekkert
lagaboð var til, sem bannaði það.
En til þess að koma í veg fyrir, að
slíkt kæmi lyrir aftur, settu Norðmenn
inn í sambandslög sín við Svía, að
Noregur yrði eigi að hendi látinn
(„uafhændelig") og hið sama hafa nú
nefndarmenn íslands gert. í frumvarp-
inu til sambandslaga við Danmörku.
Eiga þeir allir miklar þakkir skyldar
fyrir það.
Allir þeir Norðmenn, sem vilja ná
íslandi undir sig og gera það að amti
í Noregi — þeir kalla það „útfluttan
hluta af Noregi" —, segja, að Gamli
sáttmáli gildi; þeir vilja um fram alt
skilja ísland frá öllu sambandi við
Danmörku, því að þá fyrst geta þeir
gert Gamla sáttmála gildandi gagn-
vart íslandi. Þá geta þeir farið að
orðum eins stúdents, sem talaði um
sambandsmál íslands í gærkvöld og
sagðist vera á móti sambandsnefnd-
arfrumvarpinu, aj því að Danir hefðu
látið undan („gert indrömmelse" voru
orð hans);„þegar rjettur vor er fyrir
borð borinn, þá þiggur maður eigi
náðargjafir", kvað hann ennfremur.
Nei, Norðmenn þurfa eigi að þiggja
náðargjafir af Islandi, þá er búið er
að skilja það frá Danmörku. Þeir
geta þá tekið ísland, ef íslendingar
vilja bera rjett þeirra fyrir borð, „eftir