Lögrétta - 17.02.1909, Síða 2

26
L0GRJETTA.
Lögrjetta kemur á út hverjum mlð-
vikudegi og auk þess aukahlöð við og við,
minst 60 blöð als á ári. Verð: 4 kr. árg.
á íslandi, erlendis 5 kr. Gjalddagi 1. júli.
I. |~r> T-MERKI — brúkuð — kanpirháu
J. Xvl verði Inger Östlund, Þir.g-
holtstræti 23.
inn laus, skal dómari, áður sólar-
hringur sje liðinn, leggja rökstuddan
úrskurð á, hvort hann skuli settur í
varðhald. Megi Iáta hann lausan
móti veði, þá skal ákveðið í árskurð-
inum, hvert og hversu mikið það
skuli vera.
Úrskurði dómara má þegar skjóta
til æðra dóms, og fer um birting og
áfrýjun slíks úrskurðar sem um birt-
ing og áfrýjun dóms í sekamálum.
Engan má setja í gæsluvarðhald
fyrir sök, er aðeins varðar fjársekt
eða einföldu fangelsi.
Rzða ráðherra
í neðri deild 16. febr. 1909, er
hann lagði frumvörp stjórn-
arinnar fyrir þingið.
Jeg ætla í þetta sinn ekki að
fara frekar út i hin einstöku frum-
vörp, sem jeg hef fram lagt, held-
ur geyma mjer þær athugasemd-
ir, sem jeg kynni að þurfa að
gera við þau, þangað til þau
koma til umræðu i deildinni. í
dag vildi jeg að eins mega, eins
og á tveimur síðast undanförn-
um þingum, skýra með fáeinum
orðum frá fjárhagsástandinu*, eins
og það nú er og ætla má að það
verði við lok yfirstandandi fjár-
hagstímabils.
Pegar jeg nefni fjárhagsástand-
ið í þessu sambandi, á jeg auð-
vitað að eins við fjárhag land-
sjöðsins, hins sameiginlega sjöðs,
sem þing og stjórn hefur meðgerð
og umsjá með. Aftur á móti
ætla jeg mjer ekki í þetta sinn,
að tala um fjárhagsástandið í
landinu, efnahag og horfur al-
mennings, er tilefni getur þó gefið
til ýmislegra alvarlegra hugleið-
inga. En þótt náið sje nef aug-
um, þá er þó sitthvað fjárhagur
landsjóðs og fjárhagsástandið í
landinu, og ber ekki að sama
brunni að því er ábyrgðina snert-
ir. Þetta þarf væntanlega ekki
nánar að útlista, þótt svo virðist,
sem þessu hafi stundum verið
blandað undarlega saman, þegar
rætt hefur verið um fjárhagsráð-
stafanir þings og stjórnar.
Síðastliðnu fjárhagstímabili,
1906—1907, reiddi þannig af, að
tekjuhallinn varð hjer um bil
helmingi minni, en áætlað hafði
verið í fjárlögunum. A þessum
árum var ritsíminn og talsíminn
lagður um landið, geðveikrahælið
bygt, óvenjulega miklu varið til
vega og brúa, dýrir vitar reistir,
og auk þess allmiklu fje varið til
óvenjulegs kostnaðar o. s. frv., og
sagði mörgum þunglega hugur
fyrir um, hvernig kljúfa ætti fram
úr öllum þeim gjöldum, sem
þetta fjárhagstimabil liafði í för
með sjer. En svo fóru leikar,
að þótt útgjöldin yrðu allmikil
umfram áætlun, bæði samkvæmt
fjáraukalögum og nýjum lögum
og upp á væntanlega aukafjár-
veiting, eins og landsreikningarn-
ir greina og fjáraukalagafrv. fyrir
1906—1907 ber með sjer, þá urðu
á hinn bóginn tekjurnar einnig
svo mikið fram yfir áætlun, að
öll þessi aukagjöld borguðust
upp, og þar að auki hjer um bil
helmingurinn af hinum áætlaða
tekjuhalla fjárlaganna.
Pað má nú segja, að þetta sje
slempilukka ein, að þannig rjeð-
ist; en það er ekki rjett. Tekj-
urnar voru í fjárlögunum með
ásettu ráði al hálfu stjórnar og
þings áætlaðar mjög lágt og var-
lega, þannig að þegar frá upp-
hafi mátti húast við því með rjettu,
að tekjurnar yrðu eigi alllítið
hærri, ef ekki bæri alveg óvana-
legan hnekki að höndum, að því
er snerti atvinnuvegi og viðskifta-
líf landsins, og gátu menn þess
vegna verið öruggari til fram-
kvæmdanna. — Þegar hða fór
fram á árið 1906, kom það í ljós,
að tekjur urðu langt um vonir
fram, og 'eftir áramótin 1906—
1907 var hægt að slá þvi föstu,
að tekjurnar á árinu 1906 hefðu
orðið um 340 þúsund kr. um-
fram áætlun. Þegar kom fram
undir þing 1907 var það orðið
sjáanlegt, að það ár ætlaði ekki
að verða lakara, heldur jafnvel
hetra, en hið fyrra, að því er
landsjóðstekjur snerti, og þess
vegna var engan veginn rent blint
í sjóinn, er bætt var við auka-
útgjöldin, eins og gert var á þing-
inu með fjáraukalögum og nýj-
um lögum. Eftir þvi, sem þá varð
sjeð, var ekki annað líklegra, en
að tekjur fjárhagstímabilsins
mundu jafnvel hrökkva alveg, svo
að ekkert yrði eftir af áætluðum
tekjuhallafjárlaganna; endamundi
svo hafa farið, ef kostnaður hjer
innanlands við flutninga o. íl. út
af komu konungs og ríkisþings-
manna, hefði eigi orðið svo miklu
meiri, en nokkur hafði við húist,
sem raun ber vitni um. En það
má hugga sig við, að þau útgjöld-
in hafa í öllu falli ekki orðið til
þess að spilla fjárhagsástandinu
í landinu, því á þessu hefur marg-
ur landinn allvel grætt.
Peningaforði landsjóðs
var 31. desbr. 1907 . . 340,068
Viðlagasjóður .... 1,210,428
Samtals kr. 1,550,496
Eins og niðurstaðan varð, má
hún heita góð eftir atvikum, þó
að ekki lánaðist að jafna alveg
allan hinn áætlaða tekjuhalla.
Hann hefur oft orðið meiri en
vai'ð, án þess það hafi vaxið í aug-
um, og þó ekki verið meira að gert.
Þá kemur yfirstandandi fjár-
hagstímabil. Að vísu er svo skamt
liðið frá áramótum, að ekki er
unt enn þá, að gera upp nákvæm-
an reikning fyrir hið liðna ár.
En hinsvegar hefur verið hægt að
fá með ritsímans hjálp þær upp-
lýsingar frá gjaldheimtumönnum,
að hægt er að sjá hjer um bil,
hve miklar tekjurnar hafa orðið;
gjöldin er oss kunnugt um. Það
hefur því verið gert bráðabirgða-
yfirlit yfir tekjur og gjöld lands-
sjóðsins árið sem leið, sem að
vísu sumpart er bygt á áætlun,
en þó ekki getur skakkað neinu
verulegu frá hinu rjetta.
í fjárlögunum fyrir fjárhags-
tímabilið 1908—1909 erutekjurn-
ar taldar 2,822,530 kr. gjöldin 2,-
848,042 kr., tekjuhalli talinn 25-
512 kr. 67 aurar. En af tekjun-
um eru 500,000 kr. lántaka sam-
kvæmt heimildarlögum frá 19.
desbr. 1903. Eru eiginlegar tekjur
ekki nema 2,322,530. Það er
þannig rjett að segja, að hinn
eiginlegi tekjuhalli sje 525,512
krónur, sem ætlast er til að verði
minkaður um V2 niiljón með lán-
töku.
Af hinum áætluðu tekjumkemur
á árið 1908 . . . kr. 1,157,265
en á árið 1909 . — 1,165,265
Afgjöldunumkem-
ur á árið 1908 . . — 1,616,436
en á árið 1909 . . — 1,231,606
Af hinum nýnefnda tekjuhalla
kemur þannig á árið
1908:..............kr. 459,171
en á árið 1909aðeins — 66,341
kr. 525,512
Öll hin nýnefnda gjaldaupp-
hæð, 1,616,436, hefur komið til út-
gjalda á árinu 1908, að und-
anskildum kr. 21,458, sem er
mismunur á óútborguðu fje og
umframgreiðslunni á fjárlögun-
um.................... 1,594,978
En auk þess hefur orðið
að greiðaeftir nýjum lög. 124,500
Samtals kr. 1,719,478
Þetta eru því gjöld ársins. En
tekjurnar urðu, eftir því sem næst
verður komist og telja verður,
kr. 1,461,766
sem er 304,500 kr. fram yfir hina
áætluðu tekjuupphæð.
í árslokin var svo tekið hið
fyrirhugaða lán, sem ekki varð
lengur dregið, þegar vegna jiess,
að póstávísanasendingar hjeðan frá
landi höfðu orðið svo Iangt fram
yfir það sem vant er og skuld
landsjóðs í viðskiftareikningn-
um þess vegna svo há, að svo
búið mátti ekki standa. Að með-
töldum þessum . . kr. 500,000
verða árstekjurnar
því taldar. . . . kr. 1,961,766
og þegar nýnefnd
gjaldaupphæð . . 1,719,478
er frá dregin verður
eftir til síðara ársins 242,288
sem þá ætti að verða reiknings-
legur tekjuafgangur í landsreikn-
ingnum fyrir 1908. Upp í það,
sem þegar er búið að borga út,
hefir þá gengið af lánsupphæð-
inni c. 257,700 kr., en hitt geng-
ur yfir til ársins 1909. Nú kem-
ur, eins og jeg skýrði frá áðan,
ekki nema 66,341 kr. af áætluðum
tekjuhalla fjárhagstímahilsins á
það ár, og ættu því að vera c.
242,288 — 66,341 = 175,947 kr. til
þess að borga það, sem óútborg-
að er af fyrra árs fjárveiting og
gjöld eftir væntanlegum fjárauka-
lögum frá þessu þingi fyrir fjár-
hagstímabilið 1908—1909.
Jafnvel þótt tekjurnar 1909 yrðu
ekki meiri en fjárlögin gera ráð
fyrir, ætti þó enginn, eða mjög
lítill tekjuhalli að verða. En alt
það, eða mestalt, sem tekjurnar
verða umfram áætlun, ætli þá að
verða eftir sem tekjuafgangur fyr-
ir fjárhagstímabilið. Jeg skal engu
spá. En úrþví tekjurnar á árinu
1908, sem var tiltölulega tekjurýrt
oggaf rúmuml83þúsundumkróna
lægri tekjur heldur en næsta, ár
á undan, gaf samt af sjer meira
en 300 þúsund umfram áætlun-
ina, sem er næstum hin sama fyrir
hæði árin, þá virðist ekki djúpt
tekið í árinni, þótt menn segi að
jiað sje sennilegt, að tekjurnar
verði eins miklar í ár eins og i
fyrra, og ætti þá tekjuafgangur-
inn í lok fjárhagstímabilsins, sem
nú stendur yfir, að vera talsvert
mikill.
Þær 242 þúsund krónur, sem
samkvæmt framansögðu eiga að
verða afgangs láninu í landsreikn-
ingnum 1908, bætast ekki allar við
peningaforðann, af því að á áf-
inu hafa gengið til lánveitinga
150 þús. kr. fram yfir það, sem
nú hefur borgast af lánum, og vex
viðlagasjóður um þá upphæð. En
við peningaforðann bætist c. 92000
kr., og hefur hann þá verið við
árslok 1908 c. 432000 krónur.
Lántakan, sem að framan var
nefnd, var jiegar ráðgjörð og leyfð
árið 1903, áður en núverandi stjórn
tók við, og hefir í rauninni jafn-
an verið reiknað með henni síðan,
þannig að hún hefur verið skoðuð
sem bakhjarl, þegar um aukin
fjárútgjöld eða kostnað hefurver-
ið að ræða. Hún var samþykt
með lögum á hinu svo nefnda
miljónaþingi, sem bjó i hend-
urnar á hinni nýju innlendu stjórn,
er þá var væntanleg, íjárlög með
meira en 400 þúsund króna áætl-
uðum tekjuhalla, auk nýmæla,
sem höfðu að auki um 100 þús.
kr. útgjöld í för með sjer, á því
fjárhagstímabili. Hygg jeg, að
fáir hafi búist við, að komist yrði
hjá þvi, að taka lánið þá; en efni
landssjóðs hafa hlessast svo, að
þess hefir ekki þurft, þrátt fyrir
mikil og margvísleg útgjöld og
fyrirtæki, þangað til það loks nú
er tekið og notað mestmegnis til
arðberandi framkvæmda og fvrir-
tækja, sem sjálf horga vextina af
láninu eins og jeg síðar mun
drepa á.
Til frekari skýringar því, hver
áhrif þessi lántaka hefir á upp-
hæð landssjóðsins, skal jeg leyfa
mjer að bera saman fjárhag lands-
sjóðs eins og hann var í ársbyrj-
un 1904, þegar núverandi stjórn
tók við, og eins og hann er nú
í þessu augnabliki, eða var við
nýafstaðin áramót.
Þá, hinn 31. desbr. 1903, var,
eins og lartdsreikningarnir sýna,
upphæð viðlagasjóðsins 1,105,261
Peningaforði landssjóðs 666,106
Samtals kr. L771,367
Á þessum stofn hvíldu
samkvæmt fjárlögum og
öðrum lögum fjárveit-
ingar og útgjöld, sem
námu yfir 500 þúsund
krónum.
Hinn 31. desbr. 1908
var viðlagasjóðurinn . 1,360,623
Þar við verður að bæta
upphæðum, sem lagðar
hafa verið til annara
sjóða landssjóðs, fiski-
veiðasjóðs og bygging-
arsjóðs m. m........... 109,038
Peningaforðinn 31. des- —
br. 1908 .............. 432,161
1,901,822
1,771,367
Mismunur 130,455
Á þessum stofni hvílir hin marg:
nefnda 500,000 kr. lántaka, tekin
í árslok 1908, samkvæmt lögum,
sem alþingi án tilmæla stjórnar-
innar samþykti þegar á alþingi
1903 til þess að standast þann
tekjuhalla, sem þá var ákveðinn
og samþyktur af þinginu. En
nú er viðlagasjóður og stofninn
liðlega 130 þúsund krónum hærri
en þegar núverandi ’stjórn tók við.
Það er með öðrum orðum: Það
er aðeins tæplega 370 þús. króna
skuld, sem lagst hefur á stofn-
inn frá því sem hann var í árs-
byrjun 1904. Ef öll skuldin væri
horguð upp nú þegar í stað, þá
væri upphæð viðlagasjóðs og pen-
ingaforða samanlögð aðeins tæp-
um 370 þús. kr. lægri nú í svip-
inn, heldur en þegar núverandi
stjórn tók við, og væri beðið loka
yfirstandandi fjárhagstímabils, og
tekjuafgangur sá, sem jeg áður
hef leitt rök að, að verða
megi við lok þess, látinn ganga
til greiðslu lánsins, eða lagður við
viðlagasjóðinn, þá yrði þessi mis-
munur ennþá miklu minni — ef
til.vill enginn, ef vel árar.
En hvað hefur þá orðið af þess-
um tæpl. 370 þúsund krónum,
sem mismunurinn nemur nú í
svipinn. Hafa þær gengið í súg-
inn? Orðið eyðslufje? Sjer þeirra
engar menjar í neinu, sem sje
þessa virði? Jú, á móti þessari
upphæð kemur það, að vjer höf-
um á þessum árum eignast all-
margt það, sem telja má lands-
sjóði til eflingar og vegsauka, þar
á meðal landsímanet, sem kostað
hefur 971,200 krórtur, og óhætt
má meta á miljón króna, auk alls
óbeins hagnaðar, gagnfræðaskóla
á Akureyri, Geðveikrahælið, Kenn-
araskólann, Bfýr á Lagarfljóti,
Jökulsá, Fnjóská, Hvítá o. m. fi.
Vita á Reykjanesi (nýjan fyrir alt
að 90,000 kr.), á Vestmannaeyj-
um, á Dalatanga og Siglunesi,
keypt skóglönd til ræktunar og
byijað að rækta þau, o. s. frv.,
o. s. frv. Eflt búnaðarfyrirtæki
og verldegar framfarir að mikl-
um mun og auk þess varið á
þessu tímabili 217,000 krónum til
útrýmingar fjárkláðanum. Þar
að auki hefur verið varið 220 þús.
til þess að halda uppi sóma lands-
ins og auka því álit hjá öðrum
þjóðum með sæmilegri móttöku
á konungi vorum og hinum
dönsku rikisdagsmönnum, og þó
hefur landið lagt fram fje til
safnahússins, fegursta og stærsta
hússins hjer á landi. Jeg held
því að engum geti blandast hug-
ur um, að landssjóður hefur auðg-
ast óg það stórauðgast að eignum
síðan árið 1903, og að hagur hans
er eins góður og eftir verður vænt
í landi, sem er eins fátækt og fá-
ment og þurfandi kostnaðarsamra
umhóta og framkvæmda í öllum
greinum, eins og okkar land.
Jeg gat þess áðan, að lánið af
ríkissjóði væri tekið til arðvænna
fyrirtækja, og skal jeg nú færa
því stuttlega stað.
Þau fyrirtæki, sem lánsfjenu,
eða því sem enn er eytt af því,
hefur verið varið til, er ritsímar
og vitar. Það verður að skoða
vitagjaldið sem afrakstur af vit-
unum, því það getur ekki verið
nein siðferðisleg heimild til þess
að heimta slíkt gjald nema sem
horgun fyrir afnot vita, sem til
eru. Nú nam vitagjaldið á síð-
asta fjárhagstímabili kr. 34,500 ki\,
en starfræksla vitanna
aðeins c................ 15,000 kr.
Mismunur 19,500 kr.
er renta af miklu meiri upphæð,
heldur en vjer enn höfum lagt i
vitahyggingar, og eigum vjer þar
skyldur af hendi að inna, sem
vjer með rjettu getum tekið láns-
fje til.
Að því er snertir landsímana
er það að segja, að þeir eru nú
þegar að verða landssjóði tekju-
grein. Aí þeim 971200 kr., sem
landsímarnir ásamt bæjarkerfun-
unum alt i alt hafa kostað og eiga
verðmæti fyrir, hefur stóra nor-
ræna lagl til . 300,000
og sýslufjelög. 48,500 348,500
Landssjóður hefur þá
als lagt fram til þessara
fyrirtækja að meðtöldum
öllum undirbúnings-
kostnaði ................. 622,700
Afþessu fje fór til Vest-
fjarðaálmunnar og ann-
ara lína, sem bygðar voru
á síðasta sumri og ekki
teknar til afnota fyr en
síðasta ársfjórðunginn . 292,484
' •' ''li •• i ' —■ < í i— - ■'..»! .
Allar aðrar línur, sem
Eggert Claessen
yfirrjettarmálaflutningSmaður.
Pósthússtræti 17. Venjulega heima kl. 10—II
og 4—5. Talslmi 16.
voru til almenningsnota
alt árið 1908 hafa því
kostað landssjóð alls. . 330,216
Nú urðu tekjurnar af þessum
símum á árinu 1908 — sem sann-
arlega ekki var neitt veltiár í
verslun og viðskiftum — að frá-
dregnum öllum starfskostnaði,
17,000 kr. nettó, en það samsvar-
ar fullum 5% af öllu því fje, sem
landssjóður hafði lagt til þessara
landsíma. En um þá síma, sem
aðeins voru til afnota síðasta árs-
fjórðunginn, er það að segja, að
þeir gáfu af sjer nettó, að frá-
dregnum öllum starfskostnaði 3000
kr. á ársfjórðungnum, er samsvar-
ar 12,000 kr. á ári, en það er
meira en 4% af því fje, sem lands-
sjóður hefur til þeirra lagt. Þegar
þetta er þannig, þegar á fyrsta
ári, og það í afturfararári að öðru
leyti, þá má og renna grun í,
hvað verða muni þegar frá líður,
ef hjer gildir líkt lögmál um slíkt
eins og annarstaðar i veröldinni.
— Til þess að forðast misskiln-
ing, vil jeg taka það fram,
að það væri ekki rjett að
draga tillagið til Mikla Norræna
frá landsímaarðinum, fremur en
tillagið til póstgufuskipanna er
dregið frá arðinum af póstferð-
um innanlands. Það fje er greitt
fyrir hinn óbeina hag, sem öll
viðskifti landsins við umheiminn
hafa af sambandinu, eins og sýslu-
fjelög leggja tillög til landsímans
fyrir hagnaðinn við að fá hann í
hjeraðið, og höfum vjer auk þess
fengið talsvert í aðra hönd, þar
scm eru þær 300,000 kr., sem fje-
lagið hefur lagt til landsímans, og
aukið með því eign landssjóðs.
Það eru ekki slík fyrirtæki, sem
valda þvi, að tekjur landssjóðs,
eins og þær eru eftir núgildandi
lögum, geta ekki með gœtilegri á-
œtlan nægt til þess að vega á móti
þeim gjöldum, sem nauðsynlegt
hefur þótt að fara fram á í fjár-
lagafrumvarpi því, sem nú er
fram lagt. Eins og sýnt er fram á
í athugasemdunum við frumvarp-
ið um bráðabirgðahækkun á að-
flutningsgjaldi, eru það aðrar að-
kallandi þarfir, sem því valda,
þarfir, sem ekki verður á bug
visað, en sem eftir eðli sínu ekki
geta gefið beinan arð af fje þvi,
sem til þess gengur. — En á það
atriði mun jeg minnast lítið eitt
nánar, þegar íjárlögin koma til
umræðu.
sem loks var haldinn 13. þ. m., er
það fyrst og fremst að segja, að þó
kjósendur vissu það áður, að nú eiga
þeir Ijelega fulltrúa á alþingi, þá of-
bauð þeim þó frammistaða þeirra á
fundinum, einkum í því málinu, sem
kosningarnar í haust snerust um, og
þá fyrst og fremst þess fulltrúans,
sem kosinn mun hafa verið vegna
ímyndaðrar sjerþekkingar lians á
þessu máli, eða atriðum, sem að því
lúta. Því það var hann, sem í þetta
sinn »skandalíseraði« meira en hinn.
Hann sagði, meðal ýmislegs annars
af líku tægi, að ef sambandslaga-
frumvarpið yrði samþykt, þá gætu
Danir tekið íslendinga í herþjónustu,
og »viljið þið láta taka ykkur í
danska herínnf« hrópaði hann og
steytti hnefann fiaman í kjósendun-
um. Tvær eða þrjár raddir tístu
niðri í salnum: „Nei, nei!" og þá
settist þingmaðurinn glottandi niður.
Það var eins og hann væri hróðug-
ur yfir því, að hafa náð í tækifæri
til að sýna samþingismönnum sín-
um, sem sátu á pallinum í kringum
hann, hvernig hann færi að leika á
strengina hjá kjósendunum. Auðvit-
að var þetta fljótlega leiðrjett, svo
að ánægjan varð skammvinn. Hann
gætti þess ekki, fyr en ef til vill
eftir á, að með því að láta annað
eins og þetta út úr sjer í áheyrn
þingmanna og gesta frá öllum lands-
hornum, gerði hann kjósendum sín-
um opinbera skömm. Hann sýndi
öllum, sem við voru, að hann áliti
þá svo fávitra og ófróða, að þetta
mætti bjóða þeim. Þingmenn stór-