Lögrétta - 08.04.1914, Blaðsíða 1

tfgreidslu- og innhelmtum.:
fORARINN B. ÞORLÁKSSON.
V ©ltu.»undi 1.
369.
Bitstjorl:
PORSTEINN 6 t SLASON
Pingholtsstrntl 1T.
T.l.imi 179.
M 19.
11 ♦*ylí jnvíU apríl 1914
IX.
Lárus FjeldstedL.
TflprJettarmilafnr.ium.Aur.
Lækjargala 2.
Helma kl. II — I 2 or 4—7.
Bœk ur,
fnnlefldar og erlendar, pappir og allskyns
ritföng kaupa allir (
Bokaversl. Sigfúsar Eymundssonar.
Ræða
ións Þorlákssonar á kjósendafundi
í Rvik 5. apríl 1914.
Háttvirtu kjósendur!
Fyrir tilmæli fjelagsins »Fram«
og ýmsra annara kjósenda í hæn-
um hef jeg afráðið að gefa kost á
mjer til þings í þetta sinn. Þó
mjer sje óljúft að tala um sjálfan
mig, vil jeg fyrst minnast ofurlítið
á andmæli þau, sem hafa komið
gegn framboðí mínu, og fara í þá
átt, að jeg megi ekki missast til
þingsetu frá Öðrum störfum.
Jeg álít þessi mótmæli ekki á
rökum bygð, allra síst hvað snert-
ir setu á þessu stutta aukaþingi i
sumar. En það er afsakanlegt þó
þeir menn, sem eru ókunnugir
verkahring mínum, líti þannig á,
og afsökun þeirra liggur í því, að
fyrir nokkrum árum innleiddi jeg
hjer nýtt fyrírkomulag á brúar-
gerðum, stærri og særri, sem áður
vaf óþekt hjer. Jeg vildi ekki taka
útlenda verkstjóra til þess að byggja
brýrnar, og afleiðingin varð sú, að
jeg varð sjálfur að vera með verk-
stjórunum sem eins konar kenn-
ari eða yfirverkstjóri við uppsetn-
ingu brúnna. Nú eru svo margir
verkstjórar búnir að læra þetta, að
návist mín við hverja einstaka brú-
argerð er ekki lengur nauðsynleg,
heldur er starf mitt aftur komið í
það eðlilega horf, að mitt er að
sjá um, að verkstjórarnir fái teikn-
ingar og Iýsingar af þessum brúm,
og að útvega á rjettum tíma alt
efni, sem tii þeirra þarf, og svo að
ferðast um eftir því, sem þarf, til
eftirlits og til þess að mæla ný
brúarstæði. Komi það fyrir, að
bygð sje svo stór brú, að verk-
stjóra sje ekki fyrir henni trúandi,
liggur nær að fela aðstoðarverk-
fræðingnum hana en að festa mig
þar langdVölum, því að hilt er
méira úm Vert, að jeg sje á þeim
stað, þar sem allir verkstjórarnir
geta náð í mig í síma, ef þá vant-
ar éinhverjar upplýsingar. Það
geta þeir best ef jeg er heima, og
auk þess er návist mín hjer nauð-
synleg altaf öðru hvoru á sumrin
til þess að svara brjefum, afgreiða
ýmislegt, sem verkstjórarnir þurfa
að fá og senda borgun til þeirra
mörgu manna víðs vegar um land-
ið, sem hafa á hendi hinar smærri
vegabætur og viðgerðir á vegum;
þau verk eru mest framkvæmd á
vorin og reikningarnir eru að koma
til mín alt sumarið. Yfir höfuð
eru störfin á vegagerðaskrifstof-
unni svo mikil og margvísleg, að
það fer mjög illa að hún sje mann-
laus mjög langa tíma að sumrinu.
Það er líka fullkomlega tilætlun
þingsins, að jeg sje ekki alt sum-
arið á ferðalagi, því að upphæðin
til ferðakostnaðar er einskorðuð
við 500 kr., og má alls ekki fara
fram úr henni eins og hún nú er
orðuð, í Qárlögunum. Jafnvel þó
ekki væri um aukaþing að ræða,
hejdur reglulegt sumarþing, sem
stendur. frá'l^júíi til 10. sept., þá
er nógúf tími afgangs til einnar
voreftirlitsferðar — frá 14. maí til
1. júlí — og einnar haustyfirreið-
ar — frá miðjum sept. til miðs
okt. —, en fjárveitingnna til ferða-
kostnaðar er ekki einu sinni með
ýtrustu sparsemi unt að treina svo,
Íe8 geti verið á ferðinni svona
langan tíma vor og haust, hvað
þá lengri tíma. Nú í sumar ligg-
ur ekki fyrir neitt það verk, sem
jnundi binda mig iangvistum utan
Rvíkur, og geta því þeir háttvirtu
kjósendur, sem annara hluta vegna
vildu gela mjer atkvæði sitt, ró-
legir gert það, og mega þeir vita
það fyrir víst, að ef jeg teldi þing-
setu í sumar koma á nokkurn hátt
í hága við starf inilt í landsins
þjónustu, þá iiiundi jeg hafa skor-
ast undan fiainhoði nú, alveg eins
og jeg skoraðist undan framboði
1911 af þeirri einu ástæðu, að jeg
bjóst við að þingsela mín mundi
kotna í bága við þá tilhögun á
störfum mínum, sem jeg vildi hafa
sumarið 1912 (byggingu Rangár-
brúarinnar).
Þá skal jeg i fám orðum lýsa
afstöðu minni til þeirra helstu
mála, sem búist er við að liggi
fyrir aukaþinginu í sumar.
1. Sljórnarskráin. Jeg vil sam-
jrykkja óbreylt stjórnarskrárfrv. síð-
asta alþingis. Ekki er þó svo að
skilja, að jeg sje ánægður með öll
ákvæði þess. Sjerstaklega hefði
jeg óskað eftir, að fieiri en 6 af
þingmönnum efri deildar yrðu
landskjörnir, a. m. k. meiri hluti
deildarinnar, svo að þar hefði mátt
vænta mótstöðu gegn hreppapóli-
tík og kjördæmabitlinga-sýki, sem
ávalt kennir nokkuð meðal þing-
manna úr einstöku kjördæmum,
og virðist fara heldur í vöxt, og
hefur oft í för með sjer óþarfa
fjáreyðslu úr landsjóði. En þó
jeg hefði kosið bæði þetta og sumt
annað öðruvísi, þáálítjegað flest-
ar breytingarnar sjeu heldur til
bóta — sumar til verulegra bóta —
frá því sem er, og mun greiða
atkv. með frv., ef jeg fer á þing,
ekki hvað síst í því skyni, að þing-
ið geti þá, þegar það mál er úr
sögunni, snúið sjer af alefli að
atvinnumálum landsins.
2. Kjördœmaskiftingin. í stjórn-
arskrárfrv. er svo ákveðið, að 34
alþm. skuli kjósa óhlutbundnum
kosningum í sjerstökum kjördæm-
um. Það er sama talan og nú er,
en kjördæmaskiftingin er orðin svo
ranglát, að ekki er við unandi, og
með því að lög um kosningar til
alþingis væntanlega koma fyrir
aukaþingið, þá er tækifæri til að
regna að bæta úr mesta ranglæt-
inu. — Kjördæmaskiftingin er orð-
in svo ranglát nú, að t. d. kom
1910 sú tala íbúa á einn þing-
mann í nokkrum kjördæmum, sem
hjer segir:
Seyðisfjörður, 1 þm. fyrir 928 íbúa.
A.-Skaftaf.s., 1 — — ^1128 —
N.-Þingeyjars. 1 — — 1369 —
N.-Múlasýsla 1 — — 1507 —
Reykjavík 1 — — 5800 —
og síðan hefur hlutfallið breytst
þannig, að nú er hjer 1 þm. fyrir
6700 íbúa, eða hver Seyðfirðingur
hefur 7-faldan kosningarrjett á við
hvern Reykvíking, og þar með 7-
falt meiri ráð að öllu leyti yfir Iög-
gjöt, landstjórn og sameiginlegum
sjóði okkar allra, landsjóðnum.
Hjer er um augljóst ranglæti að
ræða, sem alls ekki er við unandi,
og mun jeg, ef jeg kem á þing,
gera mitt ýtrasta til að Reykjavik
fái þá tölu þingmanna, sem henni
ber, en það eru 5 þingsœti. Heppi-
legast tel jeg, að landinu sje þá
um leið skift í 34 einmennings-
kjördæmi, Reykjavík eftir því í
5 kjördæmi.
Þetta er augljós rjettlætiskrafa,
en búast má við megnri mótspyrnu
frá hálfu þingmannanna í fámennu
kjördæmunum.
Jeg hef heyrt getið um þann
misskilning hjá einstöku manni, að
breytingu þyrfti að gera á stjskr.-
frv. síðasta alþ. til þess að koma
kjördæmabreytingunni á, en svo
er ekki, meira að segja heimilt að
breyta tölu þingmanna með ein-
földum lögum.
Þetta býst jeg við að verði aðal-
málin á þessu stutta aukaþingi í
sumar. En svo er eitt mál, sem
má segja að ávalt liggi fyrir, og
það er hvort skifta skuli um stjórn
eða ekki. Þó það máske sje öll-
um hjerstöddum kunnugt, þykir
mjer þó rjett að taka það hjer
fram, að jeg sje enga ástæðu til
að skifta um stjórn, og vil styðja
núverandi stjórn á næsta þingi, og
sje þegar af þeirri orsök enga á-
stæðu til þess að Qölga ráðherrum
að svo slöddu; mjer hefur jafnan
tundist Hannesi Hafstein fara ráð-
herrastarfið sómasamlega úr hendi,
þó hann hafi verið einn um það,
en þeir, sem vilja skifta um ráð-
herra, gera væntanlega grein fyrir
því, hvort þeir ætla að setja einn
eða tvo eða þrjá til þess að taka
við verki hans.
Þá vil jeg nota þann stutta tíma,
sem mjer er skamtaður, til þess
að minnast örlítið á atvinnumálin.
Þegar stjórnarskrárbreytingin er nú
frá, þá tel jeg sjálfgefið að þingið
á að snúa sjer að þeim af alefli,
og eigi það fyrir mjer að liggja
að verða þingmaður, munu það
verða þau, sem allur hugur minn
og mest starf mitt beinisl að. Það
hefur því miður ómótmælanlega
gengið svo hjá okkur síðan 1908,
að stórpólitíkin og baráttan um
völdin hafa tekið svo mikið af
tíma þingsins, að tilfinnanlega hafa
atvinnumálin setið á hakanum.
Allar framkvæmdir í atvinnu-
málum hafa í för með sjer ein-
hver útgjöld, og skal jeg minnast
örfáum orðum á þá hliðina, þ. e.
á fjármálin. Stefnu mína i þeim
vil jeg láta vera þá, að spara sem
mest þau útgjöld landssjóðs, sem
miða ekki til að auka framleiðsl-
una eða gera mönnum auðveldara
að koma framleiðslunni í verð,
spara þau einmitl til þess að lands-
sjóðurinn verði fær um að leggja
fram fje til þeirra framkvæmda,
sem eiga að gera mönnum mögu-
legt að reka atvinnu sína á arð-
samari hátt en áður, sem miða til
efnalegrar viðreisnar þessa lands.
Meðal þeirra sviða, sem jeg vil
spara á, get jeg t. d. nefnt út-
gjöld til /rœðslumála, æðri og lægri,
því að þar höfum vjer á seinni ár-
um kostað svo miklu til, að vjer
verðum nú að þola nokkurra ára
kyrstöðu að minsta kosti. Þó vil
jeg undantaka þá skóla, sem ætl-
aðir eru til þess að kenna mönn-
úm að stunda einhverja tiltekna
atvinnu (sjómannaskóla, verslun-
arskóla, bændaskóla, iðnskóla, hús-
mæðraskóla). Þeir hafa orðið út-
undan, og má búast við að ekki
verði hjá því komist að efla þá,
enda er því fje vel varið. Jeg get
nefnt fleira, sem spara þarf, þar á
meðal kjördœmabitlingana, sem oft
eru stórar upphæðir t. d. til vega,
sem ekkert liggur á að gera, og
ekki gefa nokkurn eyri af sjer,
hvorki beint nje óbeint, en eru
marðar gegnum þingið með ýmis-
konar hrossakaupum, beint í þeim
tilgangi, að tryggja kjörfylgi þess
þingmanns, sem þannig útvegar
atvinnu á landssjóðs kostnað inn-
an kjördæmisins.
Útgjöldum landssjóðs er jafnað nið-
ur á gjaldendurna með tolllögum,
og skattalögum, sem öðru hvoru er
verið að breyta. Af þessum lögum
vil jeg heimta það, að þau jafni út-
gjöldunum rjettlátlega niður á lands-
menn, leggi gjöldin þar sem gjaldþol-
ið er, og leggist ekki þyngra á þá,
sem eina atvinnu stunda, heldur
en þá, sem stunda aðra jafnarð-
vænlega — t. d. ekki þyngra á
daglaunamanninn i kaupstaðnum
en smábóndann eða húsmanninn í
sveitinni. Við hverja breytingu á
skattalöggjöfinni þart að vera á verði
þessu efni, og sjerstaklega þurfa
þingmenn Reykvikinga að vera
vakandi og óháðir gagnvart Bænda-
flokknum, sem má sín mikils og
vitanlega vill búa skattalöggjöfina
svo úr garði, að hún sje ijett fyrir
fyrir bændurna. En ef skattalögin
jafna rjettlátlega niður, þá þarf ekki
að kvarta undan þeim; það er ekki
þeim að kenna, hvernig fjenu er
varið, hvort heldur í arðlausa
eyðslu, eða til efnahagsviðreisnar
þjóðinni.
Því verður ekki neitað, að nú-
verandi skattalög eru að sumu leyti
gallagripur hvað rjettlæti niðurjötn-
unarinnar snertir. Vörutollurinn
kemur mikla þyngra niður á sjáv-
armönnum og kaupstaðarbúum,
heldur en á sveitamönnum, og
sóknargjöldin — nefskatturinn — eru
órjettlátuslu gjöldin, sem hægt er
að setja. Það er þess vegna engin
vanþörf á að taka skattamálin til
íhugunar.
Að því er þau eiginlegu atvinnu-
mál snertir, þá leyfir timinn ekki
að minnast á annað en það, sem
beint snertir þennan bæ. Þið vitið
allir hvernig ástandið er hjer nú.
Fólkið tollir ekki í sveitunum —
m. a. vegna þess, að löggjafarvaldið
hefur ekki enn þá gert neitt af
því, sem gera þarf og annarstaðar
er gert, til þess að halda fólkinu
þar. Það streymir að sjónum og
kauptúnunum, mest hingað. Fólks-
fjöldinn hjer vex hröðum fetum,
en atvinnan vex ekki að sama skapi.
Að vísu er skylt að minnast þess,
ekki síst í þessu húsi, sem vjer nú
stöndum i, minnast þess með djúpri
þakklátsemi til forvígismannanna,
sem brautina ruddu, að hjer erað
blómgast nýr og kröflugur atvinnu-
vegur, trollaraútgerðin; án henn-
ar væri bærinn nú alveg far-
lama. En þessi atvinnuvegur er
svo fjárfrekur og fólksspar, að
hann getur ekki tekið við öllu því
sem hingað streymir og veitt því
atvinnu; og þar við bætist að ekki
eru allir hæfir til þess að verða
sjómenn. Mjer hefur sagt kunn-
ugur maður, sem sjerstaklega þekkir
vel atvinnu verkafólks hjer í bæn-
um, að hjer væru um 400 verka-
manna fram yfir það, sem atvinna
er fyrir. Og þetta er núna, með-
an hafnarvinnan stendur yfir, og
veitir Qölda manns atvinnu. En
þegar hún er búin — eftir svo sem
þrjú ár — þá missa þeir vinnu
sína. Og þá breytist uppskipun
og útskipun hjer i það horf, að
skipin ferma og afferma við bryggi-
ur, og mikill hluti þeirrar atvinnu,
sem daglaunamenn hafa þar nú,
hverfur. Hvað tekur þá við, ef
straumurinn af fólkinu til bæjar-
ins heldur áfram, en atvinnan vex
ekki nema hægt og seint? Mjer
virðist það auðsjeð. Ef ekkert er
gert, þá taka við fólksflutningar úr
landinu, Ameríkufarir.
Það er því mín skoðun, að við
verðum að færa út atvinnusvið
bæjarins, og ein af leiðunum til
þess er járnbrautin austnr.
Sú braut mundi gera ámóta
verkun eins og ef Suðurlandsund-
irlendið væri alt i einu flutt hing-
að í nágrennið. Og hvaða þýð-
ingu hefði það fyrir atvinnuvegi
Reykjavikur?
Fyrst þá, að óeðlilegt og óholt að-
streymi af verkafólki úr sveitun-
um mundi rjena, því að Suður-
landsundirlendið mundi geta tekið
á móti þvi. Verslun bæjarins
mundi mjög bráðlega tvöfaldast,
þegar bærinn fær uppland með 10
þús. manns til að byrja með, og
stórkostlegum framfaramöguleik-
um, og sjá allir hver atvinnuauki
slíkf er, og hver Ijettir t. d. að þvi
er snerlir kostnaðinn af hötninni.
Iðnaðarmennirnir ná tali af 10,000
kaupendum, sem nú sitja fyrir
austan fjall, og geta lítið selt, lítið
keypt og lítið flutt tii sin eins og
er. Nýr iðnaður, niðursuða í stór-
um stýl, mundi rísa upp. Og dag-
launamennirnir njóta arðsins af
uppgangi hinna stjettanna í auk-
inni atvinnu. Með öðrum orðum:
leiðin er opnuð til efnalegra fram-
fara fyrir hvern dngandi mann.
Jeg veit að allir skynberandi
menn viðurkenna að þessi mundi
afleiðingin verða, ef brautin kæmi.
En mótbáran er á takteinum: þetta
er okkur ofvaxið, við getum það
ekki, við setjum okkur á hausinn
með því.
Gætum örlitið að. Hvernig er
með þau stórfyrirtækin, sem vjer
höfum fengið. Vatnsveitan okkar
(7s miij. kr.) borgar sig og langt
fram yfir það. Það hefur aldrei
verið lagt eins eyris úisvar á neinn
mann í hennar þarfir, heldur
tjettir hún þegar útsvörum af bæj-
arbúum, sem nemur 10—15 þús.
kr. árlega.
Gasstöðin kostar um 400 þús kr.,
og orkar nokkuð tvímælisum nauð-
syn hennar, en ekki hefur hún í-
þvngt neinum gjaldanda með aukn-
um útsvörum, og mun ekki gera.
Landssíminn borgar sjálfur allan
reksturskostnað sinn og viðhald,
og fullar rentur af því, sem í hann
hefur verið lagt, auk hins óbeina
gagns, sem hann gerir landsmönn-
um, og naumast verður fullmetið.
Höfnin er ekki búin, og reynsla
því ófengin, en fastlega er vonað
að hún borgi sinn kostnað sjálf,
og þurfi elcki að íþyngja neinum
með útsvari hennar vegna.
Ekki vantaði hrakspárnar áður
en síminn kom. Dauf var trúin á
vatnsveituna hjá sumum. En svona
varð reyndin. Skyldi ekki fara
eitthvað líkt með brautina, ef vjer
förum skynsamlega að? Og ef vjer
eftir nákvæma rannsókn komumst
að þeirri niðurstöðu, að of mikil
áhætta sje að leggja út í byggingu
hennar með tómn lánsfje, þá er að
taka fátæklingsins ráð, og spara sjer
saman nokkurn hluta verðsins fyrst,
svo að ekki þurfi lánið að vera ,
stærra en hóflegt þykir.
Jeg vil óska að ekki þurfi að ,
verða mjög langt á milli þess sem
hafnarvinnan endar og járnbraut-
arvinnan byrjar, óska þess sjer-
staklega vegna verkmannastjettar-
innar, Jeg vil helst að brautin
verði lögð á landsins kostnað, en
til þess þarf að fara fram fullnað-
arrannsókn á brautarstæðinu, og á
öilum þeim atriðum, sem standa í
sambandi við byggingu og rekstur
brautarinnar, þar á meðal á því
hvort tiltækilegt sje að reka
brautina þegar í upphafi með raf- .
magni. Jafnframt þarf þá og að
rannsaka frekar en gert hefur verið
möguleikana á því að byggja þeg-
ar í upphafi ódýrar álmur út frá
brautinni, t. d. sjerstaklega spott-
ann milli Rvíkur og Hafnarfjarð-
ar. Fjárveitinguna til þess að fram-
kvæma þennan undirbúning, sem
verður að gerast af útlendum verk-
fræðingum, sem vanir eru jbr.lagn-
ingum, vil jeg, ef jeg verð kosinn,
leggja hið mesta kapp á að fá með
fjáraukalögum þegar á aukaþing-
inu 1 sumar.
Og jeg vil biðja menn að at-
huga þetta, að meðan svona stend-
ur, meðan rannsóknum og undir-
búningi er ekki lokið, er ótíma-
bært fyrir kjósendur að taka af- J
stöðu með eða móti járnbrautar-
lagningunni. Spurninguna um það
á ekki að leggja tram nú, heldur
þegar undirbúningnum er lokið.
Nú sem stendur er ágreiningurinn
um það, hvort það eigi að rann-
saka málið til fulls, eða að láta
það falla alveg niður. Meiri hluti
neðri deildar komst á siðasta þingi
að þeirri niðurstöðu, eftir tillögum
B. Kr. að synja um fje til rann-
sókna á málinu, egðileggja málið
alveg. Um þetta er nú barist og
skal verða barist þangað til rann-
sóknin fæst framkvæmd. Mjer
finst þeir menn vera brjóstumkenn-
anlegir, sem eru svoleiðis innrættir,
að þeir, með því að synja um fjár-
veitingu til rannsókna á þessu máli,
vilja leiða á höggstokkinn vonir
þjóðarinnar um það, að þetta land
geti i framtíðinni veitt sínum börn-
sömu lífskjör og öll önnur lönd
bjóða sínum börnum.
En hvort sem það tekur langan
eða stuttan tíma, að fá fje til þess-
ara rannsókna, og hvort sem þið,
háttvirtu kjósendur, sendið mig á
þing eða ekki, þá vil jeg enda mál
mitt þeirri ósk, að bæði það þing,
sem nú á að kjósa, og þau, sem á
eftir því koma, beri gæfu til þess
að láta það sitja í fyrirrúmi fyrir
öllu öðru, að efla atvinnuvegi lunds-
manna, að opna sem flestar leiðir
til arðsamrar framleiðsla í landinu.