Lögrétta - 13.01.1915, Blaðsíða 1

f
Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON,
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON,
Veltusundi 1.
Talsími 359.
Nr. 3.
Reykjavík, 13. jan. 1915.
X. árg.
Bækur,
mnlendar og erlendar, pappír og alls
konar ritföng kaupa allir t
Bókauerslun Siyííisar Eymundssonar.
Lárus Fjeldsted,
Y f irr jettarmálaf ærslumaður.
LÆKJARGATA 2.
Venjulega heima kl. 4—7 síðd
íisla GuOmundssonar.
LÆKJARGÖTU 14 B
(uppi á lofti)
er venjulega opin 11—3 virka daga.
lárnbrautir á islandi.
Eftir Jón Þorláksson.
V. Hvað aðrir geta.
Frh.
Þá ætla jeg aS gera nokkra grein
fyrir, hvernig ástatt er meS járn-
brautir í B a n d a r í k j u n u m í
V e s t u r h e i m i. Þar var tekiS
manntal 1910, og töldust íbúar tæp-
ar 92 miljónir, en stærðin er 73 sinn-
um á vi5 ísland. Jeg hef engar skýrsl-
ur um fólksfjölda nýrri en þetta, en
eftir árlegri aukningu a5 dæma heföi
fólksfjöldinn næsta ár (1911) átt aö
vera rúml. 93)4 milj. Þaö ár var
lengd járnbrauta, aö rafmagnsbraut-
um meötöldum, 458,000 km., og koma
þá 204 menn á hvern km. Sennilega
er hjer eitthvaö af innanbæjarbraut-
um talið með í lengd brautanna, en þó
er það beinlínis tekið fram, að því er
skýrslurnar um sum ríkin snertir, að
innanbæjar-rafmagnsbrautir sjeu ekki
meðtaldar. Ríkin eru 48 að tölu, og
talsvert mismunandi hve margir eru
um hvern km., flestir í gömlu og
þjettbygðu rikjunum á austurströnd-
inni, þar sem fult er af stórborgum,
færri þegar vestar dregur. T. d. má
nefna að í rikinu New-York, þar sem
eru saman komnar yfir 9 milj. manna
ó svæði, sem er litlu stærra en ísland,
eru 427 manns um hvern brautarkm.
En í strjálbygðasta rtkinu, Nevada,
sem er 2)4 sinnum stærra en ísland.
með 81,875 íbúum, eru aðeins 22
menn um hvern brautarkm.
Stórfljótið Missisippi rennur urn
Bandaríkin frá norðri til suðurs.
Vestan við ána eru 22 ríki. Aðeins
í einu þeirra, Missouri, er meira en
200 manns um kílómetrann. í hinum
21, sem er samanhangandi flæmi, 50
sinnum stærra en ísland, eru hvergi
200 manns um brautarkm., flestir í
Arkansas, 183 um km. Meðal þessara
ríkja er svo aftur samanhangandi
svæði, sem grípur yfir 11 ríki, 27
sinnum stærra en ísland, þar sem
hvergi eru 100 manns um kílómetr-
ann. Þessi 11 ríki eru:
N.-Dakota með 81 menn um km.
S.-Dakota — 86 — — —
Montana ~ 52 — — —
Idaho —• 79 — — —
Wyoming — 55 — — —
Colorado — 66 — — —
New-Mexiko - 67 — — —
Arizona - 58 — — —
Utah — 97 — — —
Nevada — 22 — — —
Washington — 77 — — —
Að meðaltali eru 70 manns um km.
í þessum 11 rikjum.
Þessi lönd, sem hjer voru talin, eru
öll miklu stærri en ísland, sum strjál-
bygðari en ísl., en sum þjettbygðari.
Það er vandi að finna neinsstaðar í
heiminum land, sem að stærð, fólks-
fjölda og landsháttum sje verulega
líkt íslandi. Að stærðinni til er
N ý f u n d n a 1 a n d (Newfoundland)
einna likast íslandi, aðeins einum tutt-
ugasta hluta stærra, umflotið af sjó
eins og ísland, og að mörgu leyti
nokkuð líkt um atvinnuvegina. Fólks-
fjöldinn er samt talsvert meiri, því
að’ í árslok 1912 voru þar 241,172
Þessi mynd er frá ófriðarstöðvunum í Norður-Frakklandi, eftir vetr-
arkomuna þangað, er kuldi og snjóar gera herlífið enn erfiðara en áður.
manns. Landið er nokkuð hálent, um
2000 fet yfir sjávarmál á dálitlum
hluta, all-vogskorið og í því mikið af
ám og vötnum, og gott land í dölun-
um. Frá 1901 til 1911 hafði fólkinu
fjölgað um 10 pct., svo fólksfjölgun-
in er rjett nákvæmlega jafnhraðfara
og hjer. Hlutfallið á milli atvinnu-
veganna má marka af því, að af vinn-
andi mönnum 1901 stunduðu :
fiskiveiðar ............ 62,674
landbúnað ................ 2>475
iðnað .................. 3,m
námagröft .............. 1,5 76
Fiskiveiðarnar yfirgnæfa alla aðra at-
vinnuvegi þar langsamlega, miklu
meir en landbúnaðurinn hjer. Höfuð-
borg þeirra heitir St. Johns, og hef-
ur um 33 þús. íbúa, og 4 aðrir bæir
eru þar með 3—5 þús. íbúa. Lands-
sjóðstekjur þeirra eru 58 kr. á mann,
cg þar af eru 49 kr. á mann toll-
tekjur. Ríkisskuldir þeirra voru árið
1912 102 milj. kr., eða 425 kr. á
mann; hjer eru þær (eftir „Fánabók-
inni“) 32 kr. 56 au. á mann. Útflutt-
ar vörur hjá þeim 54 milj. kr. (1912
—1913), eða 224 kr. á mann, hjer
(1912) i6)4 milj. kr., eða 190 kr. á
mann.
Samgöngur á sjó eru í góðu lagi
hjá þeim, því að 13 góð gufuskip
halda uppi ferðum með ströndum
fram og til annara landa (þau hafa
líka verið 13 hjer sum árin, en má-
ske ekki öll góð). Svo eru járnbraut-
irnar. Af þeim voru 770 enskar mílur
eða 1236 km. árið 1911, og koma þá
I95íbúará hvern km. járnbrauta.
Ekki þóttust þeir samt hafa nóg af
brautum, því að árið 1910 samþykti
þingið þeirra járnbrautarlög — um
að leggja 5 brautarálmur, sem virð-
ast vera um 400 km. að lengd til sam-
ans. Fyrir lagninguna borgar stjórn-
in 35 þús. kr. á hvern km., og auk
þess leggur hún land til reksturs
brautanna. Þingið samþykti að taka
3,893,200 dollara að láni, til þess að
koma þessu í verk, og er það sem
næst 14)4 milj. kr. Ekkert af þess-
ari viðbót var komið í not 1911, og
er ekki talið með i brautarlengdinni
þá. Þessi viðbót þeirra samsvarar því,
að við legðum 145 km. langa braut,
og verðum til hennar rúmum 5 milj.
kr. Og samt skulduðu þeir nokkuð
mikið áður, að því er okkur mundi
þykja, og flestallir búa þeir á sjávar-
ströndinni og stunda sjó. Þegar lok-
ið er að leggja þessar brautarálmur
þeirra, verða 150 til 160 manns um
brautarkilómetrann hjá þeim.
Jeg vona að þetta nægi til að sýna
fram á að ekki er verið að gera ó-
sanngjarnar kröfur til íslendinga, þó
farið sje fram á að þeir hugsi til að
leggja eina 500 km. af járnbrautum
í landi sínu, 0g skal því ekki telja
upp fleiri útlend dæmi. En rjett er
að geta þess, að i flestum löndum
heimsins, öðrum en þeim, sem talin
hafa verið hjer, eru nú sem stendur
fleiri en 200 manns um hvern járn-
brautarkm., og má skifta öllum lönd-
um þessum í tvo flokka. í fyrri flokn-
um eru gömlu menningarlöndin; þau
eru flest svo þjettbygð og svo mikið
af mannmörgum borgum í þeim, að
þau þurfa ekki sem svarar 1 km. af
járnbrautum fyrir hverja 200 manns;
stærð þessara landa er svo lítil í sam-
anburði við mannfjöldann, að ekki
útheimtist svo mikið af járnbrautum,
til þess að allir landsmenn eigi við
sæmileg samgöngutæki að búa. Svona
er því líka varið um einstöku hluta-
þeirra landa, sem lýst hefur verið, t.
d. ríkið New-York í Bandaríkjunum.
í hinum flokknum eru flest þeirra
landa, sem eru mjög skamt á veg
komin í menningu; þar er ekki enn
búið að leggja svo mikið af brautum,
sem þarfir landsmanna heimta. í þess-
um flokki eru flest löndin í Afríku
og Suður-Ameríku, og mörg i Asíu,
og Svo ísland. Hjer eru nú engar
járnbrautir, en um 87,400 manns; ef
spurt er um hve margir menn sjeu
um hvern járnbrautarkm. á íslandi
sem stendur, verður víst flestum ó-
hægt um svarið, en stærðfræðingar
mundu svara á þá leið, að hjer sjeu
óendanlega margir menn
um hvern km.
Nú kann einhverjum að vera for-
vitni á hvort járnbrautarrekstur geti
borgað sig þar sem svona fáir menn
—- 200 eða færri — koma á hvem
km.. í Bandaríkjunum eru allar braut-
ir eign einstakra manna eða fjelaga,
og er það kunnugra en frá þurfi að
segja að þær eru ekki reknar með
tapi. Árið 1910 var afgangs rekst-
urs- og viðhaldskostnaði sem svaraði
17 pct. af stofnfjenu, og voru greidd-
ir að meðaltali 7)4 pct. af stofnfjenu
í vexti. Þarna voru, eins og fyr seg-
ir, 204 menn um km. í Kanada nam
tekjuafgangurinn rekstursárið 1912—
1913 4)4 pct. af stofnfjenu—þar voru
164 um km. í Ástralíu var tekjuaf-
gangurinn 1912—1913 h. u. b. 4 pct.
af brautarverðinu, og voru þar 160
manns um kílómetrann. Um rekstur
brautanna á Nýfundnalandi hef jeg
ekki skýrslur. Annars er það ekki
neinstaðar talið miklu máli skifta,
hvort járnbrautirnar beri sig betur
eða miður, nema hvað hlutafjelög og
einstaklingar, sem eiga brautir, vitan-
lega reyna að fá sem mestan arð af
eign sinni. En annars er hvergi lit-
ið svo á, sem það sje aðalætlunar-
verk járnbrauta, fremur en annara
brauta, að gefa eigendum sínum bein-
an arð, heldur eru þær lagðar í alt
öðrum tilgangi, sem sje til þess að
bæta úr samgönguþörfum manna, og
þar sem ríkin eiga brautirnar sjálf,
má heita að það sje föst regla, að
láta notendurna ekki borga meira en
svo, að einungis fáist mjög lágir vext-
ir, eða ekki fullir yextir, af stofn-
fjenu. Munurinn á ríkisbrautum og
einstakra manna brautum sjest nokk-
uð vel með því að bera saman Banda-
rikin og Ástralíu. Brautir Bandarikj-
anna eru einstakra manna eign, og
gefa af sjer 17 pct. af stofnfjenu, en
Ástralíubrautirnar eru ríkisbrautir, og
gefa 4 pct. Enginn mun halda þvi
fram, að það sje heppilegra „frá al-
mennu sjónarmiöi“, að Bandaríkja-
brautirnar gefa svo mikið af sjer;
fyrir almenning, sem brautirnar not-
ar, væri heppilegra að flutningsgjöld-
in væru lægri, og ef ríkið ætti braut-
irnar, mundu flutningsgjöldin verða
sett niður, jafnvel svo langt niður, að
braptirnar hættu að bera sig.
fvríHstríiii.
Lögrjetta flutti í haust yfirlits-
greinar um tildrög og upphaf Ev-
rópuófriðarins. Síðan hafa aðeins
birtst lausar fregnir af ófriðnum, mest
eftir símskeytum, eða í sambandi við
þau. En þær fregnir eru ónógar, ef
eigi fylgja þeim við og við yfirlits-
greinar, er skýri nánar frá höfuð-
dráttunum í því, sem er að gerast.
Því verður nú byrjað hjer aftur á
slíkum greinum.
I.
Herskaparstefna nútímans.
Almenn herskylda, eða varnar-
skylda, eins og hún tíðkast nú í flest-
um ríkjum Norðurálfunnar, var fyrst
í lög leidd í Prússlandi 1814. Áður
höfðu þó, bæði í Þýskalandi og víð-
ar, nokkur spor verið stigin i þessa
átt. Eitt af þeim var stofnun þjóð-
varðarins franska á tímum stjórnar-
byltingarinnar miklu. En nútímans
herskyldufyrirmynd er þó fyrst feng-
in með löggjöf Prússa i þessari grein
frá 1814.
Stjórnmálamenn og umbótamenn
Jieirra tíma töldu þetta fyrirkomulag
mikilsverða framför. Áður höfðu
stjórnendur ríkjanna myndað heri
sína af leigðum flokkum heræfðra
manna úr ýmsum áttum. Völdust til
þessa hraustir æfintýramenn, en í
fylgd með þeim slóst ýmislegur trant-
aralýður, samsafn af drefjum og sora
þjóðfjelaganna. Var, eins og nærri
m á geta, enginn hægðarleikur, að
stjórna þessum lýð, og einkum var
yfir því kvartað, hve ilt væri að verða
fyrir honum, Jiar sem hann bar sig-
ur úr býtum og fjekk vald yfir hjer-
uðum eða borgum. í stað þessa skyldu
nú Jijóðarinnar eigin synir koma fram
í hernaðinum fyrir fósturjörðina, án
stjettaskiftingar, allir jafnir að rjetti
og skyldum. Hugsunin Jjótti fögur.
Auk þess sem talið var að sið-
ferði hermannanna mundi verða alt
annað og miklum mun betra eftir
þessa breytingu, þá var líka talið, að
þessi aðferð mundi verða miklu kostn-
aðarminni. Það hafði reynst afardýrt
?ð mynda fasta heri af málaliðsflokk-
um og halda þeim við. Og ekki þótti
minst í það varið, að með þessari
breytingu yrði rutt burt ljótum ósið,
er átt hafði sjer stað öldum saman
alt fram að þessum tíma,en hann var
sá, að þjóðhöfðingjar, sem sökt höfðu
sjer í skuldir, seldu þegna sína i stór
hópum til hermensku í öðrum ríkjum,
sem í ófriði áttu. Þessi ósiður hafði
lengi verið almenn hneykslunarhella.
Eitthvert versta dæmið um þetta er
það, sem gerðist i ófriðnum milli
F.nglendinga og nýlendna þeirra fyr-
ir vestan haf. Landgreifinn af Hess-
en seldi þá Englendingum 15 þús-
undir manna, fyrir 1000 dali hvern,
til þess að berjast undir merkjum
þeirra vestan hafs. Þetta opnaði
augu hugsandi manna i Þýskalandi
fyrir því, hve svívirðilegt það væri,
að annað eins og þetta gæti átt sjer
stað. Og Prússar höfðu yfirleitt sam-
hug manna i Evrópu, er þeir breyttu
hermenskufyrirkomulaginu á þennan
hátt, sem áður segir, og sýndu fram
á veg til þess að uppræta ýmislegt,
er óþolandi þótti i hinu eldra fyrir-
komulagi, enda tóku aðrar þjóðir
mjög bráðlega upp hjá sjer hina al-
mennu hervarnarskyldu, og fylgdu
þar dæmi Prússa.
Reynslan hefur þó orðið nokkuð á
annan hátt en forvígismenn hervarn-
arskyldufyrirkomulagsins ætluðust til
i upphafi. Um það ber ljósastan vott-
inn sú mikla styrjöld, sem nú stend-
ur yfir í Norðurálfunni. Auðvitað
liggja til hennar margar orsakir, sem
ekki er ljett að rekja. Það er án
efa rangt, að kasta sökinni hugsun-
arlaust á einhverja einstaka þjóð, og
þá því fremur rangt, að kasta henni
á einstaka menn. Dýpsta orsökin mun
liggja í hernaðarfyrirkomulagi nú-
timans. Framsóknin í ]>ví nú um 100
ára skeið hefur leitt til þess, sem nú
NYJA VERSLUNIN
— Hverfisgötu 34, áður 4 D —
Flestalt (utast og inst) til kven-
fatnaðar og barna og margt fl.
Góðar vörur. — ódýrar vörur.
K jólasaumastofa.
er að gerast á vígvöllunum í Evrópu.
Þjóðir og stjórnendur berast með
straumum tímanna án þess að nokk-
ur einstök þjóð eða einstakur stjórn-
andi fái við ráðið, og svo hefur verið
11 m þennan straum, að hann hefur
vaxið og eflst fyrir mátt þess, sem
kallað er tímanna kröfur, þangað til
hann varð að því flóði, sem ekkert
vald fjekk stöðvað, engin ein þjóð
nje einstakur stjórnandi gat ráðið við.
Og þó hafa nú á síðari áratugum
sterkari og sterkari raddir kveðið
við, sem mótmælt hafa, og varað við
þeirri hættu, sem menningu heimsins
stafaði af hinum gegndarlausa vexti
berskaparútbúnaðarins. En kepnin
milli stórveldanna varð ekki stöðvuð.
Þó stjórnmálaflokkarnir skiftust á um
valdameðferðina innan hinna einstöku
ríkja, þá varð engin veruleg breyt-
ing á þessu. Herskaparútbúnaðurinn
var hjá hverju ríkinu fyrir sig talinn
lífsnauðsyn, því hvert um sig þótt-
ist þurfa að vera við búið að verjast
ófriði frá hinu. Alstaðar var friður-
inn lofaður og talinn æskilegastur,
en jafnframt var vígbúnaðurinn al-
staðar árlega aukinn, því hvert ríkið
um sig taldi sjer ekki friðinn trygð-
an með öðru móti en því, að það
væri sem best búið til þess að mæta
ófriði. Loks eru útgjöldin til þessa
herskaparútbúnaðar að verða óþol-
andi byrði á þjóðfjelögunum.
Einkum hafa þessi útgjöld vaxið
nú á allra síðustu árunum. Frá 1900
til 1912 er talið, að þau hafi vaxið
um 50 pct. 1912 var talið, að her-
skaparútgjöld Norðurálfunnar næmu
samtals rúml. 360 milj. sterlingspunda
á ári. En við Balkanstríðin uxu þau
enn mikið, og i byrjun ársins 1914
voru þau talin 500 milj. sterl. punda,
eða nálægt 9 miljörðum króna. Og
ekkert útlit var fyrir, að útgjöldin
mundu aftur fara lækkandi, heldur
þvert á móti, að mikil aukning stæði
enn til fram úr þessu. Enskur rit-
höfundur reiknaði út, að hinn svo
kallaði „vopnum varði friður“ kost-
aði Evrópuþjóðirnar samtals á ári
um 12 miljarða króna, þar í talið að
nokkru leyti vinnukraftatap þeirra,
sem við hermenskuna eru bundnir.
Með gifurlegum lántökum ríkjanna
hafa stjórnirnar fundið veg til þess,
að velta nokkru af þessum kostnaði
yfir á eftirkomandi kynslóðir. En
aukist herskaparútgjöldin í sífellu,
þá er fyrirsjáanlegt, að ekkert fær
við þeim útgjöldum staðist, fyrirsjá-
anlegt, að kepnin í herskaparútbún-
aðinum hlýtur, fyr eða siðar, að
leiða fleiri eða færri af þeim ríkjurn;
sem þátt taka í henni, til gjaldþrota.
Með samningum milli allra stór-
veldanna hefði auðvitað verið hægt
að hefta þessa hættu. En þeir samn-
itigar hafa ekki komist lengra en svo,
að þau hafa nú skipað sjer í tvo
flokka. Ef öll stórveldin hefðu verið
jöfn fyrir að herbúnaði, bæði á sjó,
og landi, þá hefði verið ljettara fyrir
þau að koma sjer saman. En þegar
eitt segir öðru: þú mátt ekki verða
sterkari en svo eða svo í samanburði
við mig; jeg vil altaf hafa yfirhönd-
ina yfir þjer — þá stranda samning-
arnir og kepnin skapast. Sá, sem er
veikari fyrir, fer að herða sig og vill
ekki láta setja vexti sínum og kröft-
um takmörk, og hinn, sem vill halda
þeim yfirburðum, sem hann þegar
hefur, færist einnig í aukana. Þannig
hefur skapast kepnin i herskaparút-
búnaðinum, sem gert hefur hina fal-
legu hugmynd, sem upphaflega fæddi
af sjer hervarnarskyldufyrirkomulag-
ið, að þeirri grilu, sem herskaparfyr-
irkomulagið er nú orðið. En án sam-
komulags um hefting á aukning her-