Lögrétta - 17.10.1916, Blaðsíða 1
Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
ÞingKeltsstrxti 17.
Talsími 178.
LOGRJETTA
AfgreiCslu- og innheiattm.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSOlf,
Bankastræti 11.
Talsími 339.
Nr. 49.
Reykjavík, 17. október 1919,
Klæðaverslun
H. Andcrsen & Sön.
Aðalstr. 16.
Stofnsett 1888. Sími 32.
Þar eru fötin saumuð flest.
Þar eru fataefnin best.
<L... -.............'
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
Bákaverslun Slglúsar Eyniundssonar.
Lárus Fjeldsted,
Y firrjettamálaf •ralumaSur.
LÆKJARGATA a.
Venjulega heiraa kl. 4—7 sítld.
Bretski samningurinn.
Tilefni, áhrif og afleiðingar.
Eftir Matth. ÞórtSarson, erind-
reka Fiskifjelagsins erlendis.
Leyndardómurinn.
Hinn 24. maí síðastl. hefur ráð-
herra undirskrifaö meö konungi
„Bráðabirgðarlög til heimildar handa
landstjórninni til tryggingar aöflutn-
ingum til landsins“.
Sem ástæöu fyrir senting þessara
laga stendur: „aö nauösynlegt sje nú
þegar að gera ýmsar ráðstafanir til
þess að innflutningur varnings til ís-
lands frá Bretlandi heftist eigi með
öllu“. I;
Samkv. þessum lögum veittist svo
ráðherra heimild til aS setja ákvæði
um verslun og siglingar til og frá
landinu með reglugerö eöa reglugerð-
um, „er nauðsynleg þykja til að
tryggja aSflutning til þess“.
ÞaS eru þessi lög meS þar af leiS-
andi reglugerSum sem birt hafa ver-
iS opinberlega og leyndarsölusamn-
ingurinn viS Breta, sem jeg hef heyrt
kallaSan hinn „óttalegi leyndardóm",
sem gefur mjer tilefni til aS skrifa
línur þessar.
Jeg vil geta þess nú þegar, aS grein
þessi, eins og hún birtist nú, er aS
mestu leyti skrifuS snemma í sumar,
en jeg hafSi óskaS aS fá leyfi hlut-
aSeigandi manna, er jeg hafSi brjefa-
og skeytaskifti viS, til þess aS birta
nöfn þeirra opinberlega, en þeir hafa
óskaS þess aS þaS yrSi ekki gert, en
viS þetta hefur birting greinarinnar
tafist, en hins vegar ætti hún ekki aS
missa neitt gildi sitt fyrir þaS.
MeS hjer umræddum lögum hefur
ráSherra fengiS í hendur þaS vald,
sem alþingi og hann hafa vanalega í
sameiningu, en jeg vil meS eftirfar-
andi línum sýna fram á, hve óhappa-
lega hefur tekist hjer til, og hve mik-
ið tjón umræddar ráSstafanir, sem
gerSar hafa veriS í skjóli þessara
laga, hafa orSiS fyrir Island.
Mjer er ekki kunnugt, hvort til-
kvaddir hafa verið menn af hálfu
landbúnaSar og fiskiveiSa til sam-
eiginlegra ráSsályktana meS land-
stjórninni áSur fullnaðarsamningur
var undirskrifaður,* sem gaf Bretum
afurðir Islands í hendur fyrir hið af-
arlága verð, sem þar um ræðir; en
svo mikið er víst, að hvorki Hall-
grímur Kristinsson, umboðsmaður
kaupfjelaganna norðlensku, eða jeg,
erindreki Fiskifjelagsins erlendis, var
spurður til ráða, og gefur það mjer
tilefni til að álíta, samfara hinni
leyndardómsfullu aðferð, er höfð var
við undirbúninginn, að stjórn lands-
ins hafi þvi miður unnið of mjög upp
á sitt eindæmi og hafi þar með tekið
á sig ábyrgð, er hún verður ein að
bera afleiðingarnar af, þótt auðvitað
hið fjárhagslega tjón, sem af þessari
ráðsmensku leiðir, lendi á framleið-
endum landsins.
Áður áminst lög og reglugerðir
eru að mínu áliti nokkurs konar um-
búðir utan um leynisamninginn —
sölusamninginn bretska —, því hann
ex eiginlega afkvæmið og ekkert ann-
að. Lögin og reglugerðirnar eru að
eins til að byggja á tilverurjett hans,
og um leið trygging fyrir því, að
ekki sje hægt að rjúfa hann.
Þegar á alt er litið, þá gefa svona
ráðstafanir manni ástæðu til að halda
að stjórnarfarið okkar sje mjög í
bernsku, því í engu landi, sem hef-
ur fulltrúasamkomu kosna af þjóð-
inni, mundi slík ráðstöfun hafa ver-
ið gerð, án þess að hún hefði verið
þar um spurð og veitt sitt samþykki
til þess.
Hvers vegna var gripið til þessa
óyndisúrræðis að gera þetta á bak við
þing og þjóð ?
Hvers vegna var ekki þingið kall-
að samán?
* Mjer er skýrt svo frá, að svo
hafi ekki verið.
Eins og áður er sagt, er það tekið
fram sem ástæða fyrir þeim lögum
sem hjer liggja fyrir, „að nauðsynlegt
sje nú þegar að gerðar sjeu ráðstaf-
anir, til þess að innflutningur varn-
ings frá Bretlandi til fslands heft-
ist eigi með öllu“.
Við skulum nú, til að byrja með, at-
huga aðstöðu okkar gagnvart Eng-
lendingum, með samanburði á að-
stöðu annara hlutlausra þjóða gagn-
vart þeim hins vegar.
Legu landsins er svo háttað, eins
og alkunnugt er, að það liggur fyrir
vestan þá línu, er kallast ófriðar-
svæði. — Ameríka liggur annars
vegar en Bretland hins vegar. Við
böfum þvi í raun og veru alt aðra
aðstöðu en löndin, sem liggja mitt í
ófriðarsvæðinu og geta tæplega rjett
út hendina nema að fá leyfi hjá öðr-
um hvorum ófriðaraðila, og þar sem
um sjóleiðina er að ræða, þá eru það
Englendingar, sem þar um setja að-
alskilyrðin, og þau eru, að ekki sjeu
fluttar vörur til óvina þeirra.*
Þegar því gætt er að legu landsins,
og með tilliti til þesí árangurs sem
orðið hefur af verslunar- og sam-
göngutilraunum þeim, sem gerðar
hafa verið til Ameríku, þá á maður
bágt með að reka augun í það atriði,
sem gert hafi að verkum þá knýjandi
nauðsyn að grípa til þeirra örþrifa-
ráða, að selja afurðir landsins fyrir
þetta dæmlausa verð að eins til að
tryggja okkur vörur frá Bretlandi;
þegar við einmitt höfðum á þessum
tveimur síðustu ófriðarárum sjeð að
við gátum fengið aTlar okkar lífs-
nauðsynjar frá Ameríku. Einmitt frá
því Iandi, sem Bretar sækja megnið
af sínum afurðum til.
Það virðist óþarfi að benda á að
skip þau, sem send hafa verið til
Ameríku til vörukaupa, hafa komið
hingað óhindruð af öllum og nægar
matvörubirgðir mátti fá þar, ódýrari
en fengust hjer í álfunni. Þaðan mátti
líka fá steinolíu, kol, veiðarfæri, salt,
já, alt, svo að við þurftum ekkert að
vera upp á Breta komnir.
Saltbirgðir þær, sem Island þarfn-
ast, hafa að jafnaöi verið sóttar til
Miðjarðarhafsins og verða það eins
eftirleiðis, svo ekki þurfti þetta sjer-
staklega að vera tilefni til að lög þessi
væru gefin út.
Menn mega ímynda sjer, að það
sjeu kolin, sem hjer sjeu aðalatriðið,
sem ráðið hafa þessum úrræðum
stjórnarinnar, því ef kolaflutningur
til landsins hefði verið stöðvaður,
gat það haft mjög alvarlegar afleið-
ingar (og þá þurfti að minsta kosti
að fá kol frá Ameríku). En að svo
hafi ekki verið, það sýnir ljóslega,
hvernig stjórnin virti að vettugi til-
boð um 50,000 smálestir af kolum,
er með brjefi 12. nóv. s. 1. var boðiö
að selja íslandi af nokkrum hinum
stærstu námufjelögum í Englandi og
með þar til fengnu útflutningsleyfi.
Afgreiðsla átti að fara fram smátt og
smátt á yfirstandandi ári. Önnur kjör
og borgunarskilmálar voru svo góðir,
að enginn einstakur maður eða út-
gerðarfjelög gátu vænst slíks. — En
stjórnin þáði ekki boðið, virti tilboð-
ið ekki svars. Með brjefi frá umboðs-
manni námaeiganda, skrifuðu þ. 20.
júlí í sumar, segir hann,að fullvíst sje,
að ísland hafi þá tapað rúmlega 1
milj. króna á því, að taka ekki til-
boðinu og )4 milj. í farmgjöld eða
samtals milj. króna. Eftir þessu
að dæma er það ekki vöntun á kol-
um, sem hefur ráðið samningunum.
Nú vill svo vel til, að umsögn utan-
ríkisráðherra Breta liggur fyrir ein-
mitt nú um aðflutninga til Islands,
þar sem hann í brjefi til mín, dag-
settu 5. jan. 1915, segir að þess megi
vænta, að Island geti fengið vörur
frá Bretlandi eftir því sem vörur sjeu
fyrir hendi.*
En inngangurinn að lögunum sýn-
ir, að það er eingöngu flutningurinn
frá Bretlandi, sem lögin eiga að
tryggja, aðra verslun ekki.
Bráðabirgðarlög þessi hefðu verið
skiljanleg, hefðu þau verið gefin út
tæpum 2 árum áður eða 20. ágúst
1914, eða eftir það að landlæknir
Guðmundur Björnson hjelt sína nafn-
kunnu ræðu í þinginu út af fyrir-
spurn til ráðherra um „hvaða ráðstaf-
anir gerir landstjórnin í tilefni af Ev-
rópustríðinu um að sjá landinu fyrir
birgðum". Þá var ekkert gert, þá
liöfðu menn engin úrræði, ef þá hefði
verið hafist handa og ráðstafanir
gerðar, þá má ætla að leynisamning-
urinn hefði ekki orðið til.
Það sanna er, að þá átti strax að
taka í taumana, kaupa vörubirgðir —
nauðsynjavörur af flestum vöruteg-
undum — sýna framkvæmdir í verk-
inu, af því hefði landið haft óútreikn-
anlega hagnað. Að gera ráðstafanir
og kaupa, þegar átti að kaupa, en
ekki eins og nú er fram komiö, að
selja, þegar ekki átti að selja, það
mátti aldrei eiga sjer stað.
Það virðist því vera fulllangt far-
ið í sakirnar af landstjórninni, að lög-
festa sölu afurða landsins fyrir verð
út í loftið, þvi þannig reynist
samningurinn í farmkvæmdinni — og
þar að auki að framleiðendum forn-
spurðum, þótt hún hafi öðlast heim-
ild til að setja ákvæði um verslun
og siglingar til landsins. — Ef hún
hefði samkvæmt þessum lögum keypt
vörur frá Ameríku, það sem landið
þarfnaðist, þá hefði tilganginum ver-
ið náð.
Enginn taki orð mín svo, að við
ættum alls ekki að semja við Breta
um deiluatriði, sem upp kunna að
koma út af verslun og viðskiftum,
fjarri sje því. Við áttum einmitt að
semja og fara að því að dæmi er-
lendra þjóða. Öll Norðurlönd og Hol-
land hafa t. d. hvað eftir annað, hvort
fyrir sig, sent nefnd á fund stjórnar-
innar bretsku, þegar einhver ágrein-
ingsatriði hafa komið fyrir, og árang-
urinn hefur oftast orðið báðum máls-
aðilum geðfeldur; það virðist því á
sama hátt hafa verið ástæða fyrir
stjórnina að leita samkomulags, og
reyna að komast að viðunanlegum
kjörum, en ekki fara út yfir þau tak-
' mörk, sem mátti semja um, nema þá
að skýra þjóðinni frá, hvað í húfi var,
og bera ráð sín undir þá menn, er
bæði höfðu þekkingu á því svæði, er
samið var á, og eins fá umboð frá
henni til að semja.
* I auglýsingu bretska ræðismanns-
ins í Bergen 2. júní viðvíkjandi síld-
veiði Norðmanna við Island, stóð það
ákvæði, að stjórnin áskildi sjer rjett
til að samþykkja væntanlega kaup-
endur.
Markaðsverð, tilboð og sölutilraunir.
„Dálaglega hefur þú rekið erindi
þitt fyrir hönd sjávarútvegsins, um
* Skv. skýrslu minni til stjórn-
arráðsins og stjórnar Fiskifjelagsins
fyrir fyrri hluta ársins 1915.
XI. árg.
V. B. K.
Vandaðar vörur. Ódýrar vðrur.
Ljereft, bl. og óbl. — Tvisttau. — Lakaljereft, 1— Rekkjuvoðir,
Kjólatau. — Cheviot. — Alklæði. — Cachemire,
Flauel, Silki, Ull og Bómull.
Gardínutau. — Fatatau. — Prjónavörur allskonar.
Regnkápur. —• Gólfteppi.
Pappír og ritföng.
Sólaleður og skósmíðavörur.
Verslunin Björn Kristjánsson, Reykjavík.
það ber samningurinn vott, sem gerð-
ur hefur verið við Englendinga, eins
og hann er líka vilhallur í okkar garð
íslendina!“
Þessum og þvílikum spurningum
var beint til mín af fjölda manna,
meðan jeg dvaldi á íslandi i ágúst-
mánuði síðastliðnum.
Svarið, sem jeg gat gefiö við þessu
ávarpi, var að eins á einn veg, þann-
ig, að jeg hefði þar ekki ráðið neinu
um og vissi ekkert um samningsgerð
þessa eða innihald, fyr en það var
kunngert þeim mönnum, er ákveðið
var að ættu að hljóta heiðurinn af að
hafa hann með höndum, sem jeg hafði
heyrt sagt,að væru lögreglustjórar og
kaupmenn. Aðrir áttu að öðlast vís-
dóminn hjá þeim.
Út af þessu hef jeg jafnframt fund-
ið ástæðu til að skrifa um samning-
inn, meðal annars það, sem að fram-
an er sagt, og um leið skýra frá því,
sem jeg hafði starfað, sem að miklu
leytir snertir það atriði, sem samn-
ingur þessi tekur til, sem er verslun
með sjávarafurðir fslands.
Strax í byrjun ársins fer að bera
á því, að Englendingar fóru að leggja
kapp á að kaupa síld, fisk og fiski-
afurðir frá Noregi, og í lok þorsk- og
síld-veiðanna varð það kunnugt, að
megnið af þessum afurðum var selt
Englendingum, og taldist til í byrjun
maí, að Bretar hefðu þá þegar keypt
af Norðmönnum síld, fisk og lýsi fyr-
ir um 120 milj. króna og gefiö fyrir
það sem hjer segir:
Saltfisk blautan 80—90 au. pr. kg.
Meðalalýsi 500—575 kr. pr. tn.
Annað lýsi 380—450 kr. pr. tn.
Síld 75—110 kr. pr. tn.
Hrogn 80—85 kr. pr. tn.
Alt liggjandi í vörugeymsluhúsum í
Noregi.
Nú bar svo til jafnhliða, að Norð-
menn áttu geysimikinn hvalveiðaflota
i Suðurhöfum, sem árlega hafði fram-
leitt um og yfir 100 þús. föt af lýsi,
fyrir utan aðrar hvalveiðaafurðir.
Þetta vildu Englendingar kaupa, enda
lögðu þeir hald á skipin jafnóðum
og þau komu. Þegar farið var að
teppa skipin, sendu Norðmenn nefnd
manna á fund Englendinga og varð
árangurinn sá, að þeir keyptu alt lýsi
og aðrar afurðir af Norðmönnum fyr-
ir hátt verð, sem Norðmenn kváðust
sjálfir hafa verið ánægðir með og sem
hefur verið, eftir því sem næst verð-
ur komist, um 400 kr. pr. fat.
Út af þessum samningum og fleir-
um verslun viðvíkjandi kom það þá
þegar til mála, að Englendingar vildu
gera fastan samning við Norðmenn
um vörukaup eftirleiðis, og buðu
þeim fyrir fiskaða síld við ísland 60
au. pr. kílógr., en Norðmenn neituðu
á almennum fundi, sem haldinn var af
útgerðarmönnum og fiskimönum, að
ganga að þessu boði, einkum vegna
þess, hvað útgerðin væri kostnaðar-
söm við ísland, og stóð í því stappi
um hríð.
Þegar mjer varð kunnugt um kaup
Englendinga af Norðmönnum og
samningsumleitun þeirra hins vegar
um frekari verslun eftirleiðis, hug-
kvæmdist mjer að leita hófanna hjá
nokkum mikilsráðandi mönnum í
Englandi um, hvernig þeir mundu
taka í það mál, ef um sölu ísl. fiski-
afurða væri að ræða, til Englands í
stærri stíl, og skrifaði jeg svo nokkr-
um mönnum brjef þessu viðvíkjandi,
og birti jeg hjer eitt þeirra, dagsett
10. apríl, svohljóðandi:
„Heiðraði herra.
Með því mjer er kunnugt, að Norð-
menn hafa selt mest af fiski 0g fiski-
afurðum sínum til Bretlands og samn-
ingur um sölu eftirleiðis sje nú tek-
inn til athugunar, leyfi jeg mjer að
bera undir yður, hvort ekki geti kom-
ið til mála, að svipaðar ráðstafanir
með sölu á fisk og fiskiafurðum frá
íslandi til Bretlands gætu átt sjer stað
og sem bygðar væru á svipuðum
grundvelli hvað verð áhrærir. Jeg tel
engan vafa á því, ef hægt væri að ná
samkomulagi með verð, sem íslend-
ingar gætu unað við, að þá ættu úr-
slit málsins ekki að þurfa að mæta
neinum örðugleikum.
Til leiðbeiningar skal það tekið
fram, að mjer er kunnugt um, að verð
það, sem Norðmenn hafa selt fyrir,
hefur verið mismunandi og jafnvel
einstöku vörutegundir náð óvenju
háu verði, þá mætti ekki, ef til samn-
inga kæmi, leggja það eingöngu til
grundvallar, heldur meðalverð, sem
verið hefur á síðustu markaðstimum,
og með hliðsjón á hækkandi verði á
veiðarfærum og öðrum vörum, er
þarfnast til útgerðar.
Til grundvallar fyrir sölu virðist
mjer rjettlátt að leggja eftirfarandi
verð:
Meðalalýsi 450—500 kr. pr. tn.
Annað lýsi 350—400 kr. pr. tn.
Þorsk verk. 150—160 kr. pr. skpd.
Síld söltuð 60 au. pr. kíló.
Þótt verð það, sem hjer um ræðir,
sje miklu lægra en verð það, sem
Norðmenn hafa selt fyrir, þá þykist
jeg mega fullyrða, að seljendur á Is-
landi mundu eftir atvikum geta gert
sig ánægða með það.
Til skýringar vil jeg geta þess, að
allur fiskur og fiskiafurðir Islands
munu nema alt að 2)4 milj, punda
Sterling.
Eftir að þjer hafið yfirvegað þetta
. mál væri mjer mjög kært að heyra álit
| yðar á því."
Hinn 10. maí fjekk jeg svohljóð-
andi svar:
„London 25. apríl 1916.
Brjef yðar frá 10. s. 1. meðtekið og
lesið. Án þess að fara frekar út í ein-
stök atriði þess, læt jeg ekki hjá líða
að skýra yður frá því, að jeg get
mjög vel fallist á uppástungu yðar
um væntanlega samninga um sölu á
fiski og fiskiafurðum til Bretlands;
bvað viðvíkur verði því, sem þjer
haldið fram, þá get jeg að svo stöddu
ekki sagt um, hversu sanngjamt þaö
kann að álítast, en hins vegar megið