Lögrétta - 13.02.1918, Qupperneq 2

26
LÖGRJETTA
LÖGRJETTA kemur út á hverjum mið-
vikudegi, og auk þess aukablöð við og við,
minst 60 blöð alls á ári. Verð kr. 7.50 árg. á
Islandi, erlendis kr. 10.00. Gjalddagi 1. júlí.
Jarðaprang.
Hjer i höfuðstaönum og í grend
við hann er á síðustu árum komin
upp ný atvinnugrein, sem mun vera
einhver hin ógeöslegasta og skaöleg-
asta fyrir þjóöfjelagiö af öllu því,
sem leyft er eöa látiö óátaliö af lög-
gjöfinni. Eru oröi svo rnikil brögö aö
þessu nú upp á síðkastiö,að ekkiverð-
ur hjá því komist, að gera það að um-
talsefni opinberlega, enda er um fátt
tiðræddara manna í milli i sveitum
þeim, sem verða fyrir afleiðingum
jarðaprangsins.
Jarðaprangið er í því fólgið, að
menn, sem hvorki ætla sjer að reka
búskap sjálfir, nje heldur að gerast
jarðeigendur til langframa, ná kaup-
um á jörðum fyrir lágt verð, láta þær
svo ganga kaupum og sölum milli sín
innbirðis eða til annara fyrir síhækk-
andi verð, stundum oft sania árið, og
með mikilli hækkun á verðinu við
hverja sölu, uns jörðin að lyktum er
komin í svo hátt verð, að enginn bú-
skapur getur borgað rentur af jarðar-
verðinu, nerna þá helst ránsbúskapur
eða jarðníðlsa, rekinn t. d. á þann
hátt, að hey öll eru seld burt af jörð>
unni, lítill eða enginn búfjenaður á
henni hafður. Getur þetta gengið í
nokkur ár, meðan jörðin er að kom-
ast í algerða órækt, og jafnframt fara
þá hús öll og mannvirki í niðurníðslu.
Vegna jarðnæðiseklu reynir hver á
eftir öðrum að taka jörðina, annað-
hvort til kaups eða leigu, standast
þeir eitt eða tvö ár eða skemur og
hröklast svo burt, vegna þess, að nið-
urnídda jörðin getur ekki með nokkru
móti gefið af sjer þá upphæð, sem
samsvarar vöxtum af hinu uppskrúf-
aða verði. Þannig fara jarðir, sem
máske hafa verið prýðilega setnar í
sjálfsábúð um langan aldur, sveitinni
til gagns og sóma, í algerða niður-
níðslu, og í staðinn fyrir myndarbú-
skap og sveitarstoð, kemur örbirgð-
arluAur, sem engan párt getur tekio
í því að bera byrðar sveitarfjelags-
ins, en getur orðið til að auka sveitar-
þyngslin hvenær sem er.
Prang það, sem hjer ræðir um, hef-
ur til þessa aðallega verið rekið al
eins konar samvinnufjelagi (brask-
araklikka er það oft kallað í dag-
legu tali), sem er skipað nokkrum
mönnum í Reykjavik, en nokkrir
eiga heima í sveitum þeim eða hjer-
uðum, sem njóta blessunarinnar af
starfseminni. Ætlunarverk þessara
síðastnefndu er aðallega það, að hafa
vakandi auga á þvi, ef einhver jörð
er likleg til að losna þannig, að kaup-
um megi ná á henni; bregður hann
þá við sjálfur, eða sendir einhvern
af leynilegum hjálparmönnum klikk-
unnar til að festa kaup á jörðinni.
Sjerstaklega þykir hentugt að ná
kaupum á jörð, ef eigandi vill flytj-
ast í kaupstað, því að samvinnufje-
lagið hefur jafnan bestu tök á því
að útvega honum hentugt hús í kaup-
staðnum í skiftum fyrir jörðina. Eru
þá gefnar glæsilegar lýsingar á hús-
inu, og samkvæmt því sett á það svo
hátt verð, oft langt fram yfir sann-
virði, að jafnvel þótt jörðin sje lika
talin til verðs fyrir ofan hæfilegt
gangverð, þá verður útkoman sú, að
þegar kaupin eru um garð gengin,
hefur jarðeigandi tapað mestum
hluta af jarðarverði sínu, en prang-
arinn eignast jörðina fyrir hátt verð
á pappírnum, en í reyndinni langt
fyrir neðan sannvirði.
Næsta stigið er svo að ná i kaup-
anda að jörðinni. Hafi ekki hepnast
að skrúfa jarðarverðið nógu hátt
upp á pappírrtum við fyrstu kaupin,
er stundum gripið til þess, að láta
jorðina fyrst ganga kaupum og söl-
um milli lagsbræðranna innbyrðis,
einu sinni eða oftaf, fyrir hækkað
verð. Svo þegar raunverulegur kaup-
andi er fundinn, þá er vísað i það,
að seinast var jörðin seld fyrir svo
eða svo hátt verð, og er þetta eitt-
hvert besta ráðið til þess að ginna
kaupanda til að bjóða hátt verð. Best
gengur þetta ef kaupandi kemur úr
fjarlægu hjeraði til að leita sjer að
jarðnæði; þá er hann tekinn í Reykja-
vík, einn lysir kostum jarðarinnar
fyrir honum, og vísar honum á
„áreiöaníeg'a menn", sem raunar eru*
lagsbræður hans, er kunnugir sjeu
og geti líka lýst jörðinni; má svo
nærri geta, að lýsingunum ber sam-
on, og hefur það komið fyrir, að
hepnast hefur með þessu móti að fá
menn til að kaupa jarðir ósjeðar fyr-
ir meira en tvöfalt það verð, sem
kunnugir menn telja sanngjarnt.
Nokkuð af verðinu er borgað út, en
skuldabrjef með veði í jörðinni tek-
ið fyrir hinu. Þegar það svo kemur
á daginn, að kaupandi getur ekki með
búskap sínum haft upp úr jörðinni
það sem hann þarf, til að standa i
skilum, þá hröklast hann frá jörð-
inni á einhvern hátt, og er þá lang-
líklegast að prangarafjelagið fái jörð-
ina aftur, svo framarlega sem það
telur nokkra von um að unt sje að
leika sama leikinn enn á ný, finna
nýjan kaupanda að jörðinni, sem geti
borgað eitthvað af jarðarverðinu áð-
ur en hann gefst upp og gengur frá
öllu saman.
Hvorttveggja er jafn sorglegt. Að
sjá unga dugnaðarmenn, sem eru
hrekklausir og vöruðust því ekki
hrekkjabrögð annara, berjast við
fjárhagslegt ofurefli i frumbýlings-
skap sínum og flosna upp frá niður-
níddum góðjörðum, í stað þess að
auka efni sin og þar með getu sína
til að „gera garðinn frægan'. Og
ekki siður hitt, að sjá jarðirnar sjálf-
ar og mannvirki þeirra fara í niður-
lægingu á þeim tíma, þegar allir aðrir
atvinnuvegir eru á framsóknarbraut.
Einhver kann að spyrja, hvort
þetta jarðaprang sje þá verra en
margt annað, t. d. húsabrask í kaup-
stöðum. Þar er mjög mikill munur
á. Segjum að hús í kaupstað hafi ver-
ið sprengt svo upp, að ekki borgi sig
að búa í því, þ. e. að það leigist ekki
fyrir rentum, eða standi autt. Þetta
er vont fyrir eigandann, og er áminn-
ing til hans um að kaupa ekki of
dýrt næst. En bæjarfjelaginu gerir
það ekki svo mikið til, af því að
mögulegt er að byggja ný hús. Sá
sem verður að hröklast úr húsi, af
þvi að verð þess eða leiga er spent
of hátt upp, þarf ekki fyrir það að
vera tapaður borgari fyrir bæjarfje-
lagið, og nýtt hús getur algerlega
fylt skarðið, ef gamalt hús er látið
standa autt. En í sveitinni er ekki
unt að búa til nýja jörð. i stað þeirr-
ar, sem fer í niðurníðslu vegna
prangs. Yfir höfuð er jarðaprangið
einstakt í sinni röð^ vegna þess, að
þar er verið að níða niður og eyði-
leggja þjóðargripi, sem eru takmark-
aðir að tölu og þess eðlis, að það
er ekki á mannanna valdi að búa til
nýja, í stað þeirra, sem eyðileggjast.
Einmitt þess vegna er jarðaprangið
svo skaðlegt fyrir þjóðfjelagið.
Sjálfgefið má telja, að löggjafarnir
taki til yfirvegunar, hvort ekki sje
unt með lagaboðum að stemma stigu
fyrir jarðapranginu eða hinum skað-
legu afleiðingum þess. En ekki skyldu
menn gera sjer of miklar vonir um
að slíkt takist fyrst um sinn. Bæði er
mjög erfitt að setja lög, sem hindra
uppskrúfun þá á jarðaverði, sem
pranginu eru samfara, þannig að þau
ekki um leið beinist á móti þeirri al-
veg eðlilegu og sjálfsögðu verðhækk-
un jarða, sem stafar af jarða- og
húsabótum, eða af verðfalli peninga
og öðrum eðlilegum ástæðum, og svo
munu margar aðrar ástæður gera í-
hlutun löggafarvaldsins um þetta efni
fremur óliklega að svo stöddu. Helsta
vörnin gegn þessu hlýtur því fyrst
um sinn að verða sú, að almennings-
álitið sje vakandi fyrir því, að jafn-
vel þó þessi atvinna, jarðaprangið,
sje ekki hegningarverð að lögum, þá
er hún í eðli sínu þjóðfjelaginu skað-
leg, og þess vegna blátt áfram óheið-
arleg. Þetta almenníngsálit er ríkj-
andi og vel vakandi í þeim sveitum,
sem orðið hafa fyrir starfsemi prang-
aranna, og horfa daglega upp á dæmi
lík þeim, sem hjer var lýst. En það
er ekki nóg. Hreppapólitíkin má ekki
ganga svo langt, að slíkir atvinnu-
rekendur sjeu í heiðri hafðir og þeim
faldar opinberar trúnaðarstöður í sínu
kauptúni eða sinni sveit, að eins fyrir
það, að þeir eru ámóta slóttugir og
tófan, að „bíta ekki of nærri gren-
inu“, fremja ekki atvinnuna innan
síns eigin hrepps. Og það ætti ekki
að þurfa að taka það fram, að síst
af öllu má ýta undir þennan atvinnu-
rekstur með því, að fá einhverjum
sem meira eða minna em við hann
bendlaðir, í hendur yfirráð yfir pen-
ingastofnunum landsins,
*
Nýjar bækur:
Schiller: Mærin frá Orleans. Rómantiskur sorgarleikur Dr. phil.
Alexander Jóhannesson þýddi. Verð óbundin kr. 4,00, í bandi
kr. 5,50.
Ouðm. Finnbogason, dr. phil.: Vinnan. Kostar óbundin kr. 3,00.
Murphy: Börn, foreldrar og kennarar. Þýtt hefur Jón Þórarins-
son fræðslumálastjóri. Kostar óbundin kr. 3,00
Guðm. Guðmundsson: Ljóð og kvæði. Nýtt safn. Innb. kr. 7,00
og kr. 11,00.
Magnús Jónsson: Marteinn Lúther. Æfisaga. Innbundin kr 6,50,
óbundin kr. 5,00.
Jón Helgason, biskup; Kristnisaga, 3. bindi (lok miðaldanna og sið-
bótartíminn). Óbundin kr. 8,00 •
Bækurnar fást hjá bóksölum, eða beint frá
Bókaversluu Sigf. Eymundssonar, Reykjavík.
Nýtt rit um ísiand.
(Niðurl.)
Þá koma tvær ritgerðir eftir prest-
inn Arne Möller. Um margt ár hefur
hann verið höfuðmálsvari vor Is-
iendinga með Dönum og með ritgerð-
um sínum og fyrirlestrum gert meira
að því en nokkur annar að auka þekk-
ingu Dana, og hinna Norðurlanda-
þjóðanna jafnframt, á andlegum hag
vorum. Er Möller prestur, eins og
Á'ge Meyer-Benedictsen, af íslensku
bergi brotinn í móðurætt, dótturson-
ur Jóns Johnsens frá Ármóti, er um
eitt skeið var yfirdómari hjer í bæ, en
seinna bæjarfógeti í Álaborg(f 1881).
Er móðir hans, systir Jóns „ritara“,
fædd hjer í bæ, enn á lifi, gift sókn-
arpresti í Birkeröd, Theodor Möller.
Hefur Arne Möller prestur tvisvar
ferðast hjer um land og er þaulkunn-
ugur íslandsmálum, enda vel að sjer
í íslenskri tungu. Einkum eru það þó
íslensku bókmentirnar, sem hann læt-
ur sig skifta.Hann mun hafaverið að-
alhvatamaðurinn að stofnun „dansk-
íslenska fjelgsins" og er formaður
þess frá byrjun.
Nefnist fyrri ritgerð Möllers prests
„Ljóð og lund“ (Sang og Sind) og
gerir grein fyrir vekjandi og örv-
andi áhrifum ljóðskáldanna íslensku,
þó aðallega þeirra þriggja skáldmær-
inganna: Bjarna, Jónasar og Matthí-
asar, á andlegt líf þjóðarinnar og
hugsunarhátt. Efast jeg um, að betri
grein hafi nokkru sinni verið skrif-
uð um það efni á danska tungu, enda
hika jeg mjer ekki við að telja hana
fremsta þeirra ritgerða, sem bók þessi
flytur, og eru þær þó ágætar allar.
Sýnir hann þar fram á, hversu þjóð-
arlundin íslenska hafi vaknað til
fullrar sjálfsvitundar við nýju ljóð-
in, sem skáldin kendu þjóðinni að
syngja. í „lýríkinni" hafi ný-íslenska
ljóðagerðin komist hæst og jafnframt
náð mestum tökum á þjóðarlundinni.
I ljóðitnum hefur hin nýja þjóðartil-
finning brotist fram og eflst og
styrkst með þeim, og þar sjest votta
fyrir nýrri þjóðarsál, einkennilega
mannlegri, hvort heldur er í sorg eða
gleði, lífi eða dauða. Setur höf. sjer
það markmið, að bregða birtu yfir
þessa þjóðarsál og notar til þessa til-
vitnanir í íslensk ljóð, er best þykja
til þess fallin. Lýsir hann fyrst hinni
vaknandi þjóðarkend í ljóðum Bjarna
Thorarensens („Eldgamla Isafold"),
því næst hinni vekjandi föðurlands-
ást í ljóðum Jónasar („ísland far-
sældar frón“), og loks föðurlandsást-
inni í fullum þroska og sem þjóðar-
eign í ljóðum Matthíasar Jochumsson-
ar („Ó guð vörs lands“). Um lofsöng
Matthíasar farast höf. orð á þessa
leið: „Hjer syngur skáldíð ekki einn,
heldur öll þjóðin með honum, og
hjer birtist ættjarðarást heillar þjóð-
ar, — vaknaðrar þjóðar, — sem hjer
vakir í þakklæti og bæn til guðs.
Hjer slær þjóðarhjartað, því hjer er
fundið þjóðar-hljóðfallið“ (Folke-
takten). Þessu næst leitast höf. við
að gera grein fyrir „ásýnd landsins“
á öllum árStíðum, eins og hún skín
fram af „íslands endurbornu ljóða-
gerð“. Þar er Bjarni með veturinn
(„Hver ríður svo geyst“), Jónas með
vorið („Fífilbrekka"), Páll Ólafsson
með sumarið („Ó, blessuð vertu sum-
arsól), Benedikt Gröndal og Jónas
Guðlaugsson með haustið. Loks er
stuttlega vikið að þjóðarlundinni, eins
og hún segir til sín í íslensku ljóð-
unum. Álítur höf. að eigi heima um
hana, engu siður en um landið „Und-
arlegt sambland af frosti og funa“.
Þetta „undarlega sambland", sem ein-
kenni íslenska þjóðarlund og sje
hvorttveggja í senn styrkleiki hennai
og veikleiki, hafi skapað henni sjer-
stöðu meðal bræðraþjóðanna nor-
rænu. Sundurliðunar-fýsn telur höf.
vera einhvern sterkasta þáttinn í ís-
lenskri þjóðarlund. Með köldu blóði
og „skýrri skynsemi“ að reyna að
gera sjer grein fyrir hlutunum, sje
og hafi ávalt verið sjerstaklega „ís-
lenskt“. Hitt sje líka „íslenskt“, að
fálma sig áfram, til þess að komast á
„bak við hlutina". Þaðan sje runn-
inn áhuginn á hugsjálegum og dul-
rænum efnum. sem einkenni íslenskt
hugsunarlíf. Einnig þetta reynir höf.
að sýna með dæmum úr íslenskri
ljóða, sjerstaklega „Sigrúnarljóðum“
og »Oddi Hjaltalín". Telur höf. bæði
þessi kvæði alveg einstök i bókment-
um Norðurlanda, — „Odd“ telur hann
beint til afreksverka heimsbókment-
anna, ekki stærra en það er („Ver-
denslitteraturens Storværker i det
smaa.“) Ekkert danskt skáld ,hafi
nokkru sinni samið jafnáhrifamikla
sálarlýsing og Bjarni i kvæðinu um
Odd, —■ og meira en það: enginn
þeirra, hvorki látinni nje lifandi
danskra skálda (nema ef til vill Joh.
V. Jensen) mundi hafa árætt að fær-
ast slíkt í fang. „Hið besta í dönsk-
um erfiljóðaskáldskap bliknar alt, alt
við hliðina á þessu kvæði,“ segir höf.
Þá prýða ekki hvað minst þýðing-
ar Ólafs Hansens á ýmsum góðkvæð-
um íslenskum ritgerð þessa. Mundi
það ofmælt, að enginn útlendur mað-
ur hafi sýnt íslenskri ljóðagerð meiri
sóma með þýðingum sínum en danska
skáldið Olaf Hansen? En hjer heima
virðist því starfi hafa verið lítill
gaumur gefinn, hvernig sem á því
kann að standa. I þessari ritgerð Arne
Möllers birtast i fyrsta sinni á prenti
þýðingar Hansens á „Eldgamla Isa-
fold“ og „Ó guð vors lands“, báðar
ágætar — hin síðarnefnda beint snild-
arverk. Get jeg ekki stilt mig um að
setja hjer sem sýnishorn fyrsta er-
indið:
„Vort Hjemlande GuíS, vor Hjem-
lands Guð!
Vi lover dit hellige, hellige Navn.
Se,Tidernes knælende Hære en Krans
af Stjerner har strakt mod din Favn!
F"or Dig er en Dag sem tusind Aar,
Aartusinder dage, vor Guð,
en Evighedsblomst, der í Duggraad
staar
og tilbeder dig og gaar ud.
: |: Islands tusind Aar : |:
en Evighedsblomst, der í Duggraad
staar
og tilbeder dig og gaar ud.“
I þessari ritgerð Möllers er kristni-
lífið og áhrif þess á þjóðlífið. („Kris-
tenliv og F’olkelighed“) viðfangsefni
höfundarins. Álítur höf., að eina leið-
in til að skilja kristni íslands nú á
dögum, sje að kynnast rækilega ís-
lands mikla ræðuskörung, Jóni Vida-
lín, og íslands mikla sálmaskáldi,
Hallgrími Pjeturssyni. Hinn síðar-
nefndi verðskuldi að nefnast meðal
stór-sálmaskálda kristninnar. Gerir
höf. ítarlega grein fyrir þýðingu
þeirra beggja, betri og fullkomnari en
jeg veit nokkurn hafa áður gert nokk-
urstaðar. Rómar hann mjög mælsku
og trúarþrótt Vídalíns — og telur
postillu hans ekki að eins hina ágæt-
ustu, sem á íslandi hafi birst, heldur
og eitthvert einkennilegast prjedik-
unasafn, sem birtst hafi á Norður-
löndum. Þá er höf. ekki minna hrif-
inn af Hallgr. Pjeturssyni og sálmum
hans. „Mundi nokkurt sálmaskáld í
heimi hafa staðið nær hjarta þjóðar
sinnar ? Þótti ekki væri nema þessi
einstaka þýðing Hallgríms Pjeturs-
sonar fyrir íslendinga, þá hefðu Dan-
ir hennar vegna fyrir löngu átt að
þekkja þessa sálma........Hjer við
bætist svo það, að í bestu sálmun-
um sínum um pínu Krists og
um andlót kristins manns, kemst
H. P. svo hátt, að hann ber að telja
meðal ágætustu sálmaskálda allra
alda.“ Efast höfundurinn um að nokk-
urt skáld hafi sungið með jafnmikilli
hugró og innileika um dauðann og
H. P. Er margt ágætlega athugað í
því sem hof. skrifar um þessa tvo
mestu agætismenn íslensku kirkjunn-
ar, og slíkt hið sama er að segja um
það, hversu hann gerir grein fyrir
1 l)r°un kirkjulífsins íslenska og allri
mótun þess eftir þeirra dag alt til
vorra tíma. En hjer er mjer að mörg
leyti of skylt málið til þess að jeg geti
farið frekar út í þá sálma.
Síðasta ritgerðin í riti þessu er eftir
landa vorn, dr. Finn Jónss prófessor,
um „íslands andlegu sambönd við
útlönd“. Hefur hún mikinn bókmenta-
sögulegan fróðleik að geyma, það
sem hún nær. Er þar einkum að ræða
um útlendu áhrifin í íslensku bók-
mentunum á tílnabilinu 1750—1850,
og verður ritgerðin jafnframt stutt
yfirlit yfir bókmentasögu vora um
það tímabil. Sýnir höf. fram á, að
þrátt fyrir legu landsins og fremur
ógreiðar samgöngur, hafi alls ekki
verið eins mikil brögð að hinna and-
legu einangrun og búast hefði mátt
við, svo mikið sem gert hefur verið
að því af íslenskum fræðimönnttm,
að ryðja nýjum straUmum braut inn
í landið með íslenskum þýðingum á
nytsömum hugvekjum, fræðibókunt,
guðsorðabókum, og skáldskap. Þarf
síst að taka fram, að ritgerð þessi
er í öllu tilliti hin vandaðasta og á-
reiðanlegasta svo sem búast mátti við
úr þeirri átt. —
Alls yfir er svo frá bók þessari
gengið, af hálfu höfundanna, sem þar
tala, að jeg minnist ekki að hafa
rekið mig á nema eitt lítilsháttar
ranghermi eða villu í ritgerðunum
sem þar birtast. Á jeg þar við sögu*
sögnina um „sálminn“: „Ó, guð, Je-
hóva, Júpíter“, sem Magnús konfer-
enzráð á að hafa ort, — aftur-
göngu, sem verið hefur á ferðum bæði
innanlands og utan næstliðna tvo
mannsalda; rekur hún tvívegis fram
trýnið í bók þessari (bls. 157 og 173)
og á hjer sem oftar að sýna hve blend-
inn í trúnni konferenzráðið hafi ver-
ið. Hið sanna er, að sálmur með því
upphafi frá hendi M. St. heíur aldrei
verið til. Eini fóturinn fyrir þessil
margendurtekna mishermi er fjórða
ljóðhendingin í fyrsta erindi kvæðis-
ins „Dagleg bæn“ eftir enska skáldið
Pope, sem M. St. þýddi og er prentað
fyrst í „Vinagleðinni“, bls. 322, og
seinna í ljómælum M. St. En erindið
hljóðar svo:
Alfaðir, hvern um aldir allar
áttir himins og jarðar her,
viltir, helgir, vísir ákalla
vor guð, Jehóva, Júpíterl
alls voldug orsök æ lofuð
órannsakanleg, drottinn guð.
Hugsunin hjá konferensráðinu er
engan veginn eins hneykslanleg og
fljótt álitið mætti virðast. Honum er
fjarri huga, að vilja draga úr mis-
munandi gildi trúarbragðanna, því
síður halda því fram, að á sama
standi, hverju menn trúi, því
að M. St. var miklu trúaðri maður
og betur kristinn en alment er hald-
ið, þrátt fyrir „rationalismus“ sinn.
I erindinu er ekki annað sagt, en það,
að sami alfaðirinn, sama alls volduga
orsökin sje tilbeiðslu-andlag allra trú-
arbragða, hvað sem guðs-nöfnunum
líði, og hugmyndum mannanna um
hina órannsakanlegu veru. En við
þá skoðun er ekkert að athuga fr^
sjónarmiði almennrar opinberunar. —
En hvað sem nú þessu líður, þá
er bókin, sem hjer ræðir um, svo
vönduð sem hún er, bæði að efni 0g
ytra frágangi 0g prý(Jd 27 ágætum
myndum, til mikils sóma fyrir fjelag-
ið, sem gefur hana út, og verður vafa-
laust til þess að auka rjetta þekkingtl
á landi voru og jþjólS meðal þeirra,