Lögrétta - 24.04.1918, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17-
Talsími 178.
LOGRJETTA
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti II.
Talsími 359.
Nr. 17.
Reykjavík, 24. apríl 1918.
ZUZ. árg.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
likiiirilin Siolíiar Eynundssonar.
Klæðaverslun
H. Andersen & Sön
Aðalstræti 16.
Stofnsett 1888. Sími 32.
—0—
l>ar eru fötin saumuð flest.
Þar eru fataefnin best.
Lárus Fjeldsteð,
yfirrjettarmálafærslumaður
Lækjargata 2.
Venjulega heima kl. 4—7 síðd.
t
Sjera
Friðrik J. Bergmann.
-■ . . . j.._.
Með sjera Friðriki Bergtnann er
hniginn i valinn einn af langfremstu
og atkvæðamestu mönnumt íslenska
jtjóðarbrotsins vestan hafs, sá mað-
ur, sem við hliðina á sjera Jóni heitn-
um Bjarnasyni hefur verið mestur á-
hrifamaður með Vestur-íslendingum
og mest og best hefur starfað að efl-
ingu íslenskrar kristni og varðveitslu
islensks þjóðernis með löndum vorum
i dreifingunni, og hiklaust má telja
með bestu mönnum þjóðar vorrar,
sökum gáfna, lærdóms og áhuga á
öllum velferðarmálum þjóðarinnar.
Sjera Friðrik var fæddur í Garðs-
vík á Svalbarðsströnd 15. apríl 1858
og skorti þvi að eins fáa daga á sex-
tugt, er hann ljetst. 1 Garðsvík bjuggu
þá foreldrar hans Jón Jónasson Berg-
mann og Halldóra Bessadóttir, en
þau fluttust til Vesturheims áriS 1874.
Lifir móðir hans enn vestra, háöldr-
uð. I Garðsvík bjó og Jónas afi hans,
en langafi hans var Sigfús á Þorkels-
hóli í Viöidal Bergmann, sonur sjera
Sigfúsar skálds á Felli Sigurössonar
prests á BarSi Einarssonar. Kona
sjera SigurSar á BarSi var Ragn-
hildur GuSmundsdóttir prests á
Helgafelli Jónssonar, bróSurdóttir frú
Valgerðar kvinnu Steins biskups á
Hólum og uppalin þar. Er þessa hjer
getið fyrir þá sök, að það upplýsir
um Bergmanns nafnið, sem þeir
íeðgar hafa borið fjórir, hver fram
af öðrum. Það nafn er komið inn í
ættina sem skirnarnafn Sigfúsar á
Þorkelshóli, sonar sjera Sigfúsar á
Felli. Sjera Sigfús var sjálfur heitinn
eftir Sigfúsi Steinssyni biskups, þeim
er 14 vetra druknaöi (1723) á Skaga-
firSi meö Guðmundi skólameistara
á Sjávarborg, bróöur sínum, en þeir
bræður, synir Steins biskups kölluðu
sig allir þrir Bergmann, eftir prest-
setrinu Setbergi í Eyrarsveit, þar sem
þeir höfðu alist upp. Þegar svo sjera
Sigfús í Felli ljet Sigfúsar-nafnið.
ganga í arf til sonar sins, skeytti
hann Bergmanns-nafninu viS, og varð
þaö meö þeim hætti ættarnafn niöja
hans.* — Jónas í Garðsvík, afi sjera
Friöriks, var bróSir Guðrúnar ömmu
GuSmundar landlæknis í fööurætt og
voru þeir sjera Fr. og landlæknir
rjettir þremenningar aS skyldleika.
Einn af forfeörum sjera Friðriks var
Þórður sýslumaður Steindórsson á
Ingjaldshóli. Komu þar saman ættir
* Þessa skoðun mína á uppruna Berg-
mannsnafnsins hef jeg fengið staðfesta úr
hestu átt, þar sem Hannes skjalavörður
Þorsteinsson, sem er manna fróðastur i
þeim efnum, hefur komist að nákvæmlega
sömu niðurstöðu.
Magnúsar heit. landshöfðingja, er var
6. maður, og sjera Friðriks, er var
7. maður frá Þórði, en Þórður sýslu-
maður var aftur 4. maður frá Mar-
teini biskupi Einarssyni.
Sumarið 1874 tók sjera FriSrik inn-
tökupróf hjer í lærðaskólanum, en
gat ekki sótt skóla um haustiS sökum
sjúkdóms. Leiddi það til þess, að hann
hvarf frá því ráði að nema skólalær-
dóm hjer heima, en fór í þess stað
til Vesturheims hið næsta sumar.
Nam hann þar skólalærdóm allan í
skóla norsku sýnódunnar í Decorah
og útskrifaðist þaöan eftir 5 vetra
nám 1881. Hugur hans hneigðist nú
til prestskapar, enda vissi hann hve
tilfinnanlegan prestaskort landar hans
vestra áttu við að búa, en treysti sjer
ekki til aöbyrjaguðfræðisnám viðhina
amerísku synóduprestaskóla, svo and-
lega mótaðir sem þeir voru af þröng-
sýni gamals lútersks rjetttrúnaöar.%í
þess staö hjelt hann, er hann sá sjer
þaS fært, tveim árum síöar til Noregs
og gerðist guðfræðisnemi við Krist-
janíu-háskólann. Af ágætum guð-
fræðikennurum þess skóla hafði eng-
inn meiri áhrif á sjera Fr. en próf. Fr.
Petersen, eftirlætiskennari allra guð-
fræðinema þar,þóttmeira nýjabragös-
orö færi af skoöunum hans en gott
þótti í sveit rjetttrúnaðarmanna. En
að tveim árum liðnum varS hann, sök-
um efnaskorts, aö hætta námi þar,
hjelt því vestur um haf aftur og gekk
á .prestaskóla í Philadelphiu hinn
næsta vetur. Lauk hann þar námi vor-
ið 1886, tók prestsvígslu hjá „Pen-
sylvania Ministerium“ skömmu síðar
og hjelt svo um hæl til N. Dakota,
til þess að gerast prestur með lönd-
um þar. Settist hann að á GarSar í
Pembinasýslu. Verkefniö, sem beið
hans þar, var mikið og verkahringur-
inn feiknarstór. Hann varð að prje-
dika á 9 stöðum og aka á milli; var
einn staðurinn 50 mílur enskar frá
heimili hans. Hann varS aS vera á
ferð og flugi um sveitirnar seint og
snemma og einatt að prjedika á þrem
stöðum sama sunnudaginn. ErfiSleik-
arnir sem við var aS striða, voru af-
skaplegir, fátækt manna þar í frum-
býlingsskapnum mjög mikil og krist-
indómsáhuginn lítill hjá mörgum. „1
trúmálum var heilmikiS los á hugum
manna og töluverö mótspyrna,“ —
segir hann sjálfur í riti sínu „Trú og
þekking“, — „heilmikiö af íslensku
frjálslyndi í trúarefnum annars vegar
og ókirkjulegum og beint andvígum
hugsunarhætti hins vegar“. Þetta á-
sigkomulag. almennings, safnaðar-
fólksins, sem hann starfaöi hjá, gerði
að verkum, að hann varð íhaldssam-
ari í trúarefnum en hann annars hefði
orðið. í þeim kringumstæSum kunni
hann „ekki aSra leiö að fara, en haldá
fram játningunum lútersku og þeirra
skilningi, en gerði það oft og tíöum
með hikandi hendi“ — eins og honum
segist sjálfum frá. Var stefna hans á
þessu skeiöi æfinnar „nokkurn veginn
öfgalaus rjetttrúnaöur“.
Á þessum árum kvæntist hann ung-
frú Guðrúnu Thorlacíus, dóttur sjera
Magnúsar Thdrlacíusar sóknarprests
til Reynistaöarklausturs, frændkonu
sinni (þau systkinabörn). Lifir hún
mann sinn, eftir um 30 ára innilega
sambúð, og fjögur börn þeirra, öll
uppkomin, tveir synir og tvær dætur.
Nokkru eftir aldamótin fluttist
sjera Fr. frá Garðar til Winnipeg og
gerðistum5ára skeið kennariíislensku
og ísl. fræðum viS Wesley-skólann
þar í bænum (kostaöi kirkjufjelagið
vestur-íslenska það kenslustarf) og
var jafnframt til dauðadags prestur
Tjaldbúðarsafnaöarins. Siðustu árin
mun hann þó aftur að einhverju leyti
hafa veriö tekinn að kenna i Wesley-
skólanum, en kostaður til þess af
skólanum sjálfum.
Þótt nú prestsstarfið væri öll þessi
ár meginstarf sjera Friðriks, er þó
síst öllu starfi hans þessi ár meS því
lýst. Síður en svo sje. Snemma prests-
skapar síns, þegar á öðru ári hans,
tók hann að gefa sig aS ritstörfum,
en því hjelt hann áfram til dauðadags
svo að segja má að varla fjelli hon-
um nokkurn dag penninn úrhendi með
öllu, enda eru það feiknin öll,sem eftir
hann liggur prentaS, líklega meira aö
vöxtum en eftir nokkurn annan ís-
lenskan guSfræöing á síðari tímum.
Gegnir það furðu um mann, sem jafn-
framt hafði önnur eins skyldustörf á
hendi og sjera Fr. og var viS jafn-
mörg og margháttuö mál riðinn önn-
ur og hann. Hið fyrsta, sem jeg minn-
ist að hafa sjeð prentaö frá hans
hendi, var ritgerð í 2. árg. Samein-
ingarinnar: „Hin fjögur guðspjöll“.
Eftir þaS fer ritgerðum hans ár frá
ári fjölgandi og sjöunda ár þlaösins
hafði hann að mestu ritstjórn þess á
hendi í sjúkdómsforföllum sjera Jóns
Bjarnasonar. Komu þegar á þessum
árum í ljós miklir rithöfundarhæfi-
leikar hans og óvenjuleg rökfimi til
sóknar og varnar. Fjekk síst dulist
hve mikiS bjó í manninum. En stefn-
an var yfirleitt öll þessi ár „nokkurn
veginn öfgalaus rjetttrúnaSur“. Og
sama stefnan einkennir þá líka árs-
ritið „Aldamót“, er þau fara aö koma
út áriS 1891, enda var meginefni
þeirra fyrirlestrar, fluttir á kirkju-
þingi kirkjufjelagsins eftir sjera Fr.
og þá samverkamenn hans hina. Eitt
af því, sem sjerstaka athygli vekur í
þessu ársriti, voru hinir einkennilegu
ritdómar, sem birtust árlega meS fyr-
irsögninni „Undir linditrjánum“; —
jafnrækilegum ritdómum voru menn
ærið óvanir hjer hjá oss. Þeir mintu
aS sumu leyti á ritdómana í „Fjölni"
gamla. Báru þeir allir vott um næm-
ari skilning en menn höfðu áður átt
aS venjast, á þeim kröfum, sem gera
verður til rithöfundanútímans.ogþess
verkefnis, sem þeir takast á hendur
með því að rita bækur, sem koma eiga
fyrir almennings sjónir. Voru þá líka
margir þessara ritdóma hans hrein-
ar perlur.
En ritstörf sjera Friðriks, eins og
þeim var farið, gerðu honum það að
nauðsyn að halda sem best við þekk-
mgu sinni og fullkomna hana, það
þess heldur, sem enginn skildi betur
en hann hver nauðsyn lestur nýrra
bóka er fyrir þann, sem nokkuð á
að duga sem prjedikari. Enda sýna
þegar hinar mörgu ritgerðir hans og
fyrirlestrar frá prestsskaparárunum
í Dakota, hve óvenju mikið far hann
hefur gert sjer um að menta anda sinn
sem best með lestri nýrra bóka og að
fylgjast sem best með í öllu sem
gerðist i heimi kirkjulegu bókment-
anna fyrst og fremst, þótt hann síst
einskoröaði sig við þær. Aftur og
aftur eru það nýútkomin ágætisrit;
sem vekja hann og knýja til að grípa
pennann. Því aS hjá honum fór jafnan
svo fagurlega saman þetta tvent:
löngun til að svala óseðjandi fróö-
leiksfýsn anda síns og löngun til að
miðla öðrum af þeim auSi, sem hon-
um á þann veg áskotnaðist, gera hann
arðberandi fyrir aðra — fyrir söfn-
uði sína, fyrir landa sina yfirleitt,
beggja megin hafsins.
En því meira sem hann las af þvi
nýja, sem barst á bókmentamarkað-
inn, þess ómögulegra varð honum aS
verjast áhrifum frá hinum nýju skoð-
unum, sem voru óðum að ryðja sjer
til rúms í heimi hinna guöfræðilegu
visinda mótmælenda. En þá var vit-
anlega sú hætta ávalt fyrir dyrum,
að hinn „nokkurn veginn öfgalausi
ijetttrúnaður“ hans fengi fyr eða síð-
ar þaS rothögg sem honum yrði aö
bana. Sú varð þá líka raunin á. Þyí
betur sem hann kyntist ritum merk-
ustu guSfræðinga sem á þessum árum
voru brautryðjendur innan vísinda-
legrar guöfræði mótmælenda, þvl
meir þokaöist hugur og sannfæring
frá hinu gamla til hins nýja. Skilja
fæstir, sem það hafa ekki reynt, hví-
l'ku ölduróti það getur valdið í sálu
sannkærs manns, aS sjá skoöanastoö-
ir sínar, sem hann treysti á, falla
hvora af annari sem ónýtar. Það kost-
ar ávalt baráttu aö verSa aö brenna
skip sín. Það fjekk sjera Fr. aö reyna
ekki síður en aðrir af sama málmi og
hann var steyptur. Honum var það
enginn leikur aS hverfa frá þeirri
stefnu, sem hann hafði sjálfur fylgt
svo lengi og barist fyrir svo ötullega,
— honum var það alls ekki fyrirhafn-
arlaust að slíta sig úr fjötrum síns
gamla rjetttrúnaöar, þótt verið hefði
nokkurn veginn öfgalaus. Honum
fjekk ekki dulist hverjar gætu orðib
afleiSingar þess: fyrst og fremst ó-
vild og andspyrna samverkamanna
sinna, og þá sjerstaklega þess sam-
herjanSjSem hann matmestþeirraallra
og líka var mestur þeirra allra, sjera
Jóns Bjarnasonar. Er honum síst lá-
andi, þótt hann í fyrstu kinnokaði sjer
við að gefa sig hinu nýja á vald, sem
með ári hverju fjekk meiri festu i
huga hans. Er fáum kunnugra um
það en þeim er þetta ritar, hve vand-
lega hann hugsaði máliS, áSur en
hann varpaði teningunum. En eins og
sjera Fr. var skapi farinn hlaut svo
aö fara sem fór. Lotningin fyrir sann-
leikanum var of rík í huga hans til
þess, aö hann gæti lengi hikandi stað*
iS í þessum málum. Fyrsta tilefniS til
þess aS hann rauf þögninavoru grein-
ar nokkrar („Smápistlar um alvar-
leg efni“) í VerSi ljós, áriö 1899, þar
sem hafin voru mjög hógleg andmæli
gegn innblásturskenningu rjetttrún-
aðarstefnunnar og því haldiö fram,
að ritningin væri síst óskeikul bók
i ö 11 u m efnum, eins og lengst af
hefði veriö haldið fram af þeirri
stefnu. Þessum kenningum var þung-
lega tekið af sumum samverkamönn-
um sjera Fr. þar vestra, en þaö varð
til þess aS sjera Fr. rauf þögnina, þó
afargætilega, í grein einni i 9. árg.
Aldamóta, sem hann nefndi „Nýtt
kristilegt umræöuefni". Með því hófst
deila sú, er siðan hefur staðið nokk-
urn veginn látlaust þar vestra milli
gamallar og nýrrar guSfræði. Hjei
skal nú ekki rifjaður upp gangur
þeirra deilumála.* Að eins skal á það
mint, hve sá grunur rættist, sem
mestu haföi ráðið um hik sjera Fr.
í aö kveða upp úr meS sinar nýju
skoðanir. Hann varð brátt í augum
starfsbræSra sinna íkirkjufjelaginusá
vargur í vjeum, sem alt kapp varS aS
leggja á aS gera „ómögulegan“ í hin-
um kirkjulega fjelagsskap, og áhrifa-
lausan. Þar kom þá og aS lokum, aS
samþykt var á kirkjuþingi áriö 1909
tillaga, sem geröi sjera Friðriki ó-
mögulegt að haldast við innan kirkju-
fjelagsins. Þar var fullri óhelgi
lýst yfir þeirri stefnu, sem hon-
um var nú orðið hjartfólgiS áhugamál
að styðja til sigurs.En það leiddiaftur
til fullkominnar klofningar kirkjufje-
lagsins, þar sem þriðjungur fjelags-
manna sagði sig úr lögum viS það.
Allar þessar deilur voru því sorg-
legri og tilfinnanlegri, sem það var
hjer orðið að deiluefni, er áSur haföi
veriö hvað mest sameiningar-efni
meö hinum dreiföu löndum vorum
vestra, — og um leiö eitt helsta meS-
alið til viöhalds hinu íslenska þjóð-
erni þeirra' Svo nærri sem sjera Frið-
rik tók sjer þessi deilumál öll, þá
tel jeg engan efa á því, aö hvergi hafi
þó komið í ljós betur en þar, hvílíkt
mikilmenni hann var, hvílíkur af-
buröamaður að gáfum og lærdómi,
eldmóði andans, rökfimi og sannfær-
ingarfestu, enda vann hann frægan
sigur í þeim skilmingum sem hann
lenti í út af sínum frjálslyndu skoS-
unum, þrátt fyrir það sem hann beint
varö að líða þeirra vegna.
Þótt vafalaust sje, aö allur megin-
áhugi sjera FriSriks væri þar sem
voru kristindóms- og kirkjumálin, þá
stóö sá áhugi hans engan veginn einn
sjer, heldur samtengdur lifandi áhuga
hans á viöhaldi og varðveitslu hins ís-
lenska þjóðernis með Vestur-íslend-
ingum. Því að þótt hann kæmi ungur
vestur, að eins 17 vetra, og kæmist
þar inn í nýjan og öflugan áhrifa-
straum nýrrar heimsálfu, þá megnaði
það sist að deyfa eða veikja þjóð-
erniskendina í brjósti hans. Hún varð
öllu heldur með ári hverju næmari,
hreinni og innilegrí. Islendingurinn i
honum gat ekki dáið. Honum varð
með ári hverju mætara þjóðerni sitt
og helgari nauðsynin á að brýna fyrir
sjálfum sjer og öörum hvilíka guðs
gjöf þar væri um aS ræða. Vildi hann
þó vera og var i sannleika góður
borgari síns nýja lands með brenn-
andi áhuga á öllum þess velferðar-
tnálum. En fsland var til sÍSasta and-
artaks hans sanna og eiginlega föður*
land, er stóð hjarta hans næst og hann
bar einlæglega fyrir brjósti.
Vegna kærleika sins til fslands og
sins islenska þjóðernis, hafði hanrt
hinar mestu mætur á sögu lands vörs,
bókmentum og tungu. Hann var
mætavel aS sjer i sögu fslands að
fornu og nýju, þaultesihn í íslenskum
fræöum og átti ágætt íslenskt bóka-
safn. í íslenskri tungu var hann prýð-
isvel að sjer. f tali hans kom það
varla fyrir, að hann þyrfti að bregða
fyrir sig útlendu orði, sem anr^rs
er engum tamara en mentuöum ís-
lendingum. Og ritmál hans var óvenju
hreint, lipurt og látlaust hvað svö sem
hann .skrifaði um. Hontim veitti yfit
höfuð mjög ljett að koma fyrir sig
orði, hvort heldur hartn sat skrifandi
við skrifborð sitt eöa talatldi i ræðrt-
stólnum.
Sterkasti þátturinn í lífi sjera Prið-
riks hygg jeg þó VeriS hafa trúrækni
harts. Hann vár alla tíð rrtaðrtr intli-
* Þeim Sem kynfiast Vilja þeíni frekai1;
vísa jeg til tíniaritsins Ðreiðabliká, seni
sjera Fí. gaf út á árunuin 1906—U4 og rit£
aði að mestu leyti sjálfur, og höfuðrits
hans, „Trú og þekking", er út kom i hitt
eð fyrrat