Lögrétta - 04.09.1918, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASbN.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
AfgreiÖslti- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti n.
Talsími 359.
Nr. 41.
Reykjavík, 4. september 1918.
XIII. árg.
Bækur,
úinlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kattpa allir í
likmrtlH Sigtðsar [yinndssoBar.
Lárus Fjeldsted,
yfirrjettarmálafœrslumaður
Lækjargata a.
Venjulega heima kl. 4—7 sítid.
Landsbókasainið
hundrað ára.
Ræða landsbókavarðar.
(Niðurl.)
pá vil jcg leyfa mjer a'ð fara
nokkrum orðum um stjórnarnefnd
og bókaverði Stiftisbókasafnsins
og Landsbókasafnsins. .
Rins og jeg áður drap á, atvik-
aðist það svo, að stiftamtmaður
Peder Ripldsted Hoppc, sem i
juóðurætt var af islensku bergi
brotinn og virðist liafa borið blýj-
an hug til móðurfrænda sinna,
íslendinga, tók að sjer bókavarðar-
stöðuna við safnið árið 1826, rað-
aði bókuni þess og samdi skrá yfir
það, þá cr jeg áður nefndi og prent-
uð var á kostnað Bókmeiitafjelags-
ins i Kaupmannahöfn árið 1828.
Einnig fjekk hann þá Steingrím
biskup Jónsson, Jón Thorsteinsen
landlækni og C. W. Ebbesen kaup-
mann í Reykjavík til að mynda
forstöðunefnd eða stjórnarnefnd
fyrir safnið. Við brottför hans
hjeðan af landi, árið 1829, tók svo
eftirmaður hans Lorens Angel
Krieger stiftamtmaður við bóka-
varðarstörfunum; eftir hann Karl
Emil Bardenfleth og loks Torkil
Abraham Hoppe. Fjórir fyrstu
bókaverðir safnsins um 22 ár voru
þannig einnig stiftamtinenn lands-
ins (1825—1847). Auðvitað var
það engin virðingarstaða fyrir þá,
heldur gustukaverk við íatæka
stofnun, sem engu hafði úr að
spila, og flestir munu þeir liafa
látið slcrifstofuþjóna sína vinna
niikinn hluta verksius, en sæti
liöfðu þeir í forstöðunefndinni með
biskupi og skrifuðu undir gerðir
hennar. En árið 1847 verður Mat-
hias Hans Rosenörn stiftamtmað-
ur hjer og þá er það ári síðar 16.
dag nóvemberm. 1848, að stiftis-
yfirvöldin, hann og Helgi biskup
Thordersen, rita forstöðunefnd-
inni brjef, kveðast aldrei hafa tek-
ið sæti í þeirri nefnd, og' telja það
þrátt fyrir áhuga sinn á safninu,
miður samrýmilegt („mindre for-
eneligt“) við stöðu sína og skyldur
við safnið samkv. stofnunarslcrá
]>ess 15. nóv. 1826, sem feli þeim
[yfirjumsjón safnsins og skipa
þeir því þá Dr. (síðar biskup)
Pétur Pétursson og skólakennara
(síðar yfirkennara) Halldór Kr.
Friðriksson í sinn stað í nefndina,
en hana máttu aldrci sitju færri
en fjórir menn. Úr var þá genginn
C. W. Ehbesen kaupmaður, auk
Steingríihs biskups, sem þá var
látinn fyrir þrem árum og í hans
stað k'ominn pórður siðar (háyfir-
dómari) Jónassen, er i nefndinni
sat með landlækni .1. Thorstensen
einunj. Árið 1855, 15. febr., deyr
landlæknirinn, en í hans stað kom
Vilhclm (síðar hæstarjettardóm-
ari) Finsen.
Nú var i óefni komið, er enginn
fjekst lengur til að gegna bóka-
varðarstörfunum þóknunarlaust,
og lenti í brjefaskriftum milli
stiftisyfirvalda, sein stungu upp á
launuðum hókavei’ði og gjaldkei’a,
einkum með tiliiti til fyrirsjáan-
legs aulcins starfa við flutning
bókasafnsins og samningar hand-
ritaskrár, og stjórarnefndar hins
vegar, sem óttaðist fjárskort og
það neyðarúrræði, að skerða þyrfti
að mun hinn fasta sjóð safnsins.
Svo lyktar þó þessu máli, að Jón
stúdcnt Árnason var ráðiim bóka-
vörður við safnið árið 1848 og
var það síðan um 39 ár eða þar
til árið áður en hann Ijetst (4.
sept. 1888).
Launakjör þessa þarfa manns
við safn þetta sem annars staðar
hregða skörpu, en óþægilegu, ljósi
yfir ástandið eins og það var lijcr
í ýmsum opinherum greinum um
miðbik 19. aldar. Reyndar mun
þjóð vor um það lcyti átt hafa
bæði í einkaefnum og opinberum
eitthvcrt besta mannval, sem hjer
hefur verið á síðari öldum og liag-
ur þjóðar vorrar var tiltölulega
góður. Mjer eru enn frá barnæsku-
árununuj björlu minni karlarnir
og konurnar frá byrjun aldarinn-
ar með frjálsmannleikann í fram-
komunni, styrkleikann í líkaman-
um og' trúna á guð sinn í lijart-
anu. Öfgar lýðmenskunnar og
jafnaðarmenskunnar, hinnar fornu
og nýju, sem vilja klippa ofan af
öllum liæstu öxlunum, svo að
alt geti orðið jafn-auðvirðilegt
voru þá ekki til hjer og þjóð-
inni leið tiltölulega vel, bæði efna-
lega og líkamlega, því hún hafði
enn bjargfasta trú á, að „holl-
ast“ væri „heima hvat“, hafði
ekki lært að versla burt hollum
og nauðsynlegum landsafurðum
gegn erlendu glingri og óheilnæmi
og eigingirnin og metorðagirndin
voru of vanmáttugar til að tefja
cða tvístra fylgd þjóðarinnar við
forystumenn hennar, forsctann
ótrauða, Jón Sigurðsson. En opin-
bert stjórnarfar var þó með öllu
óþolandi. ólgusjór stjórnmálanna
gerði býrókratiska stjórn og ófróða
um liagi lands vors að ónýtari og
staðari i þcim efnum, sem eru
steinlím þjóðfjelagsins, og fjár-
hagsóreiðan milli íslands og Dan-
merkur var sífeldur ásteytingar-
steinn, sem allar framfarir flösk-
uðu á. par við bættist stundum
einhvers konar smámunasemi,
misskilin ábyrgðartilfinning cða
úrræðaleysi, svo sem þegar safnið
eða forstöðunefnd þess biður um
hókaskápa, sem latínuskólanum
voru orðnir óþarfir eftir það að
hann hafði fengið sína eigin bók-
hlöðu (Kellsallsgjöfin), til láns eða
helst að gjöf. Skáparnir voru virtir
á rífa 10 ríkisdali, svo að hjer var
síst um mikla fjárupphæð að ræða,
en engu siður urðu út úr þessum
smámunum allmiklar flækjur og
brjefaskriftir milli forstöðunefnd-
arinnar, rektors og stiftisyfirvalda,
og loks var málið sent íslandsráð-
herránum í Kaupmannahöfn til
endanlegra úrslita, því lijer heima
treysti enginn sjer úr að skera
pað má nærri geta, hvernig þetta
þunglamalega stjórnarfar átti við
eljumann og framkvæmdar, en
auk þess voru kjör þau, sem Jón
Árnason átti við að búa, algerlega
ósæmileg. Safnið átti ekki úeilt,
nema þann litla sjóð, sem Rafn
hafði útvegað því, það var óstutt
af opinberu fje og þóðin skildi eigi
gildi þess. Bókavorð þurfti að fá,
cn ekkert fje til að borga honum;
því tók nefndin það ráð að hækka
leseyrinn, það ársgjald, er lántak-
endur guldu fyrir að fá lánaðar
óækur af safninu, úr 48 sk. upp í
96 skildinga eða 1 ríkisdal (2 kr.)
og láta hann vera þóknun handa
lókaverði. petta f je varð hann svo
að heimta saman, eins og prest-
arnir launin sín. En svo fór um
?að hjer sem þar, að það vildu
verða Hálfdánarheimtur á eyrin-
um. póknun Jóns Árnasonar varð á
?enna hátt- 30j rd. á ári, síðar 40 rd.
og loks varð hún 50 rd. föst árs-
?óknun og við það sat um mörg
ár. En smám saman fer þing og
stjórn að skilja betur nauðsynina
og þörfina á bókasafninu, og er það
mjög um líkt skeið, sem fjárhagur
íslands og Danmerkur er aðskil-
inn. Árið 1875 eru veittar 400 kr.
til safnsins og árið 1881 2050 kr,
upphæðin rífleg, því bæði var þar
i falin umsjón með alþingishúsinu
og þá flutti einnig stiftishóka-
safnið í hið nýbygða Alþingishús
og fjekk þá um leið það nafn, scm
>að enn heldur,en aðlíkindum mun
ekki lengi halda úr þessu og þá
er það, að þeir stjórnarnefndar-
mennirnir Magnús sál Stephensen
(síðar landshöfðingi) og Halldór
yfirkennari Friðriksson raða safn-
inu í nýja bústaðnum með Jóni
sál. Árnasyni eftir allan glundroð-
ann við flutninginn ofan af kirkju-
lofti niður í Alþingishúsið, haustið
1881. En í fjárlögum fyrir 1882 og
1883 eru laun bókavarðar komin
upp í 1000 kr. á ári, og sýnir þetta
með öðru fleira, að tímarnir eru
að breytast, meiri rækt lögð við
safnið en áður. E11 þá var líf Jóns
og kraftar að þrotum komin. p.
1. októberdag 1887 fær hann lausn
frá bókavarðarstörfunum, með
fullum launum, eftir að hann hafði
verið bókavörður i 39 ár, „með
öllu farinn og ófær til vinnu“, svo
sem hann sjálfur segir í lausnar-
heiðni sinni, en launin þurfti lands-
sjóður ekki lengi að gjalda honum
óverkfærum, því að hann andað-
ist áður en fyrsta hvíldarár hans
var á enda, 4. d. septembermán.
árið 1888. Líf þessa manns var
þarft og þjóðnýtt með afbrigðum,
„íslenskar þjóðsögur og æfintýri“,
sem mun vera ein hesta bók 19.
aldarinnar íslensk, og best fyrir
*Vað, að hann var nógu smekkvís
til að láta þjóðina sjálfa tala sitt
hreina alþýðumál, þessi bók, sem
lumu varð að fá þýska menn til að
komu á framfæri og fyrir almenn-
ingssjónir, hún mun verða minnis-
varði hans, meðan íslensk tunga er
lesin. En Landsbókasafninu vann
hann einnig af alhuga með elju
sinni og samviskusemi. Hann hafði
samið bókaskrár fyrir safnið um
alllangan tíma, en sökum fjár-
skörts varð skrá yfir erlendu bæk-
urnar ekki prentuð, heldur ein-
ungis „Skrá yfir prentaðar islensk-
ar bækur og handrit í Stiftisbóka-
safninu í Reykjavík“ og sömuleiðis
„Skýrsla um bækur þær, sem gefn-
ar hafa verið Stiftisbókasafninu á
íslandi í minningu þjóðhátíðar Is-
lands 1874“; báðar prentaðar hjer
í Reykjavík, árið 1874. Enn fremur
ritaði hann örlítinn bækling, sem
jcg áður hef nefnt: „Um Stiftis-
bókasafnið“ (Rv. 1862), var það
skyrsla um hag' satnsins og tieira
því viðvíkjandi og hvöt lil íslend-
inga um að styrkja það.
Eftir Jón Árnason verður Hall-
grímur Melstcð bpkavörður þ. 23.
d. sept. 1887; hann hafði áður um
nokkur ár aðstoðað Jón Árnason
á safninu, fyrst kauplaust, síðan
fyrir nokkra þóknun. í þau 19 ár,
sem hann var landsbókavörður,
bættust safninu fjöldi bóka og
handrita, svo að hindatala safns-
ins í bókum, sem 1880 var talin
20 þúsund, var um aldamótin síð-
ustu orðin um 50 til 60 þús. bindi,
auk þess sem handritasafn þess
hafði aukist drjúgum. Frá 1887 til
1895 var yfirkennari Pálmi Páls-
son aðstoðarmaður við safnið og
síðan jeg frá desemberbyrjun 1895,
þar til er Hallgrímur andaðist 8. d.
septembermán. 1906. Báðir vorum
við samtímis forngripaverðir við
Forngripasafn íslands, sem nú
nefnist pjóðminjasafn. Fyrir
hvorn tveggja starfann samanlagð-
an höfðum við 1100 til 1200 krónur
í laun á ári. Eg minnist þessara
smánarkjara, ekki vegna óvirðing-
ar þeirrar, sem sýnd hefur verið
og sýnd er enn mörgum menta-
manni og embættismanni þjóðfje-
lagsins hjer á landi með sultar-
launum, heldur einungis til að
henda á, hvað hjer er í húfi, hinn
gífurlega háska, sem af þessu getur
stafað, og vcx með hverju árinu
sem líður. Jeg átti því láni að fagna
að verða eftirmaður yfirkennarans
við bæði söfnin og verð hreinskiln-
islega að játa, að vart mun geta
prýðilegrí viðskilnað en lians við
alt, sem hann hafði þar um fjall-
að. Hans haga hönd, reglusemi, ná-
kvæmni og elja gerðu hann að
ágætis safnverði, en hann kaus að
lokum konunglegt embætti, þótt
rýrt sje, með aftirlaunuin, heídur
en að hírast við sultarlaun þessi
og með tryggingarlausa ellidaga í
vændum. pessi saga endurtekur sig
hæði við söfnin og aðrar opinber-
ar stöður og mun gera því örar,
sem tímar líða fram. pannig hcf
jeg í landsbókavarðarstöðu minni
orðið á bak að sjá tveiin samverka-
mönnum mínum, þeim docent
Jóni Aðils og próf. Guðmundi
Finnbogasyni, og enn er á ný einn
horfinn eftir stutta dvöl hjer á
safninu, alþingismaður Benedikt
Sveinsson, til annars arðvænlegra
starfa. petta er því hörmulegra
sem tíð mannaskifti munu óvíða
konm sjer ver en á bókasöfnum.
En alvarlegust er þó sú hugsun, að
laukrjett og óumflýjanleg afleið-
ing af þessu ástandi, ef helst, verð-
ur sú, að á endanum fást ekki aðr-
ir en ljelegustu og liðljettustu
menn þjóðfjelagsins í embættis-
stöður landsins og opinberar sýsl-
anir, því að þeir, sem mestur táp-
ur og þróttur er i ungra manna
munu skjótt læra að leita þangað í
lífinu, sem loðnara cr til lífsbeitar-
innar.
pá skal jeg í örfáum orðum
skýra nokkuð frá helstu framfara-
sporum sem safnið hefur stigið á
síðustu áratugum.
Jeg nefndi skrár þær, sem Jón
Árnason samdi og út voru gefnar
þjóðhátíðarárið 1874. Stjórnar
nefnd safnsins hvarf síðar aftur
að því ráði að fara að láta prcnta
bókaskrár fyrir safnið, en nú urðu
skrár þess árlegar ritaukaskrár
(accessionskatalogar) yfir alt
prentmál, jafnt erlent sem is-
lensld. Ná þær frá árinu 1887 lil
þessa dags, að kalla má, því jeg
hef nú því nær fullbúið til prent
unar handrit fyrir árin 1916 og
1917; fann hcntugra að taka bæði
árin í einu til að geta rýrt að
nokkru hinn mikla pappírskostnað
og prentunar. En nú hygg jeg ráð-
legast að hætta að semja og prenta
skrár þessar, því að rjett um síð-
ustu aldamót var byrjað á að
semja spjaldskrá yfir allar bækur
safnsins, íslenskar og útlendar. Til
þess verks var ráðinn Jón rithöf-
undur Ólafsson, og hafði hann það
með höndum um nokkur ár, cn
síðar tók við þeim starfa cand. jur.
Páll E. Ólason, og hefur hann nú
lokið honum og árleg viðbót verð-
ur jafnóðum spjaldskráð hjer eft-
ir, svo að það má heita tvíverkn-
aður að halda gömlu skránni á-
fram, einkum þar sem hún ekki
nær yfir nema brot úr æfi safns-
ins.
pá skal jeg stuttlega minnast á
handritasafn Landsbókasafnsins.
Stofninn undir því cr hið mcrka
handritasafn Steingríms biskups
Jónssonar, sem konúngur gaf því
1845. Árið 1880 jókst það stórum,
er því bætist handritasafn Jóns Sig'-
urðssonar, yfir 1000 bindi; þá var
annar stór viðbætir, sem því hlotn-
aðist 1901, er þingið veitti 22 þús-
undir króna til kaupa á handrita-
safni Bókmentafjelagsins, enn
fremur má nefna hið fjölskrúð-
uga handritasafn þjóðskjalavarðar
Jóns porkelssonar, handritasafn
Fla tey j ar - f ramf arastof 11 unarin nar
o. fl. Nú er handritasafnið orðið
yfir 7000 bindi og það er gleðilegt
að geta tilkynt, að nú er byrjað að
prenta hina margþráðu skrá yfir
safnið, lykilinn að þessum f jársjóði
fyrir sögu og bókmentir lands
vors. Kann jeg fyrir safnsins hönd
stjórn og þingi hinar bestu þakkir
fyrir fjárveitinguna til þessa verks
og vona því geti orðið haldið á-
fram af alefli framvegis.
Um hið mesta happ, sem þetta
safn hefur hlotið í minni lands-
bókavarðartíð, þcssa fögru og
þörfu byggingu, skal jeg ekkert
segja í þetta sinn, með því að jeg
hef við sýningu Landsbókasafns-
hússins árið 1909 gert grein fyrir
henni og þakkað bæði þingi og
þjóð fyrir hana og þáverandi ráð-
herra Hannesi Hafstein, sem mest-
an og bestan þáttinn átti í því að
hún varð til. En þegar jeg nú lit
yfir liðna æfi þessarar stofnunar,
þá hvarflar hugurinn til þeirra
manna, bæði látinna og lifanda, ís-
lenskra og erlendra, sem hafa unn-
ið kauplaust fyrir þetta safn af ást
til þjóðar vorrar, íslenskra fræða
og íslenskrar tungu og gefið því
gjafir. Hjer skulu nefnd nokkur
nöfn úr stjórnarnefndum safnsins
og af yfirumsjénarmönnum þess:
Jón Thorstensen landlæknir, Stein-
grimur biskup Jónsson, pórður
háyfirdómari Jónassen, ólafur
dómkirkjuprestur Pálsson, Helgi
biskup Thordersen, þeir bræðurn-
ir Pjetur biskup og Jón háyfir-
dómari Pjeturssynir, Yilhelm Fin-
sen hæstaréttardómari, Hilmar
Finsen landshöfðingi, Jón rektor
porkelsson, Magnús Umdshöfðingi
Stephensen, Július Havsteen amt-
maður, Hallgrimur biskup Sveins-
son, pórhallur biskup Bjarnarson,
Kristján dómstjóri Jónsson, Björn
adjunkt Jensson, Eiríkur prófessor
Briem, gjaldkeri safnsins um 21
ár, yfirkennari Pálmi Pálssoli,
Guðm. próf. Magnússon og Jön
porkelsson þjóðskjalavörður, hinn
ötuli aðstoðarmaður nefndarinnar
og safnsins við handritakaup þcss,,
í einu orði sagt: alt einvalalið. —
pá skal getið nokkurra gefenda,
svo sem Jóns Sigurðssonar forseta,
Bókmentafjelagsins, Sveins læknis
Pálssonar og Hallgríms yfirkcnn-
t