Lögrétta - 15.01.1919, Side 1

Nr. 2
Reykjavík, 15. janúar 1919.
XIV. ár.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls
konar ritföng, kaupa allir í
Bókaversl. Sigf. Eymundssonar.
Tímamðt.
L
Árið, sem er nýliöið hjá, var stór-
viðburða-ár, og þess verður lengi
minst i heimssögunni, vegna ófriðar-
lokanna og þeirra viðburða, sem sköp-
uðu þau og urðu þeim samferða. Og
i sögu okkar lands sjerstaklega hefur
það einnig orðið stórviðburða-ár,
vegna þess að lausn hefur fengist a
deilumálunum um rjettindi landsins
til fullkomins sjálfsforræðis. — En
árið, sem nú er að byrja, getur orðið
enn merkilegra og minnisstæðara ó-
komnum öldum, vegna þess, að á því
verða dregnar fyrstu gildu ályktan-
irnar af öllu því, sem á undan er
gengið, og stefnulínur markaðar nyj-
um brautum, sem ætlast er til að liggi
langar leiðir inn í framtíðina.
Við, sem nú lifum, erum tímamóta-
menn. Það getur ekki hjá því farið,
að þeir viðburðir, sem hafa verið að
gerast á undanförnum árum og enn
eru að gerast i heiminum i kring um
okkur, geri tímaskil í veraldarsög-
unni, einhver hin stórfengilegustu
tímaskil, sem þar hafa nokkru sinn>'
orðið. Hugsum okkur nokkurt ára
bil aftur í tímann, og að við þá opn-
um kenslubók í veraldarsögunni. Nýj-
asti höfuðþátturinn hefst þá ekki með
stjórnarbyltingunni í Frakklandi. Þar
fyrir aftan verður komín önnur og
stærri fyrirsögn. Nýjasti höfuðþáttur-
inn byrjar á frásögn þeirra viðburða,
sem hafa verið að gerast og eru að
gerast i kring um okkur. Afleiðmg-
ar þeirra eru enn í þoku. En enginn
getur efast um, að þær verði miklat
og margvíslegar. Ekki einasta á þann
veg, að ríki hrynja í rústir og ný rísa
upp, og gamlir landainerkjagarðar
sjeu rifnir og nýir hlaðnir, heldur era
líka öll líkindi til þess, að hið innra
skipulag þjóðfjelaganna taki miklum
breytingum, nýjar kenningar ryðji
sjer til rúms á því sviði og nýjar
hugarstefnur komi upp yfir höfuð á
ö'lum sviðum.
Það tná hugsa sjer áratimabilið,
sem nú er að liða, veltandi fram, í
líkingu við stórfljót, ofan af öræfurn
tímanna, kornið fratn af eldsumbt;ot-
um þar uppi og ryðjandi sjer nýjan
farveg. Það er sagt um eitt vatns-
fallið okkar, Jökulsá á Sólheimasandi,
að koniið hafi það fyrir, að maður
hafi farið vestur um Sólheimasand
án þess að verða hennar var. En er
honum þótti undarlegt að hitta ekki
ána fyrir, leit hann urn öxl, og sá þá
flóð eitt mikið og breitt aö baki sjer.
Þar rann þá áin fram. Eitthvað í lík-
ingu við þetta finst mjer að hent geti
okkur, sem lifum yfirstandandi stór-
umbrotatíma. Áður en okkur varir,
eru vegir þeir, sem við höfum gengið
að undanförnu, yfirflotnir og allir í
kafi, en eitt af stórfljótum veraldar-
sögunnar fellur frarn með jötunafli
aftan við hæla okkar. Landið, sem víð
höfum áður ferðast um, er hinu meg-
in, skilið frá okkur af þessum regin-
straumi, sem magnaður er af náttúru-
öflum, sem við stöndum alveg mátt-
vana gegn. x
Síðan landið okkar kom inn á sjón-
arsvið mannkynssögunnar hafa
nokkrar slíkar elfur áður oltið fram.
tlin fyrsta er vikingahreyfingin, sem
hefur áhrif um mestan hluta þess-
arar álfu. í þeirri hreyfing fæðist
mannlíf á íslandi. Nokkru siðar nær
hingað andleg heimsbylting með lóg-
leiðing Kristindómsins. Löngu síðar
kernur önnur minni. Það er siðaskifta-
hreyfingin. Svo koma öldur stjórnar-
byltingarinnar frönsku og þjóðfje-
lagabyltinganna í álfunni á fyrri
hluta síðastliðinnar aldar. Það eru
straumar þaðan, sem veitt hefur verið
yfir lönd hugsana okkar á undanförn-
um mannsöldrum. Annara, nýrri
strauma hefur lítt gætt hjer.
Sú alda, sem hjer er um að ræða,
hefur hafið þjóðernisrjettinn hátt og
skipað ættjarðarást og þjóðernisdýrk-
un til sætis meðal hinna fegurstu og
helstu dýgða. En það er vel hugsan-
legt, að margar þær kenningar, sem
hæst hefur verið hampað að undan-
förnu, verði t framtiðinni að lúta í
lægra haldi fyrir nýjum kenningum,
sem setji þjóðunum önnur stefnu-
mörk en þær hafa áður haft, kenn-
ingum, sem fari í þá átt, að þurka
burtu þjóðamismuninn og miði að
samtökum og samvinnu þjóðanna á
ýmsum sviðum, svo að alt verði
að laga sig meira en áður eftir sam-
eiginlegum þörfum og kröfum stærri
heilda. Það bendir margt í þessa átt-
ina. Nú er mikið talað um stofnun
aiþjóðabandalags og alþjóðastjórnar,
sem skipuð verði yfir stjórnir ein-
stakra ríkja, stórra og smárra. Meðan
á stríðinu stóð var oft talað um skift-
ing heimsins í þjóðasambönd, mynd-
uð af mörgum ríkjum, sem styrktu
hvert annað og hefðu sameiginleg
hagsmunamál. Margar kenningar
jafnaðarmanna um víðtækari afskifti
rikjastjórnanna en áður af ýmsum
málum og um alþjóðafjelaggsskap og
samskifti þjóða og ríkja hafa feng-
ið byr undir vængi nú á stríðsárun-
um.
En framtíðin er í þoku. Við sjáum
skamt og óglögt frani undan okkur.
Og þær myndir, sem þar koma i ljós,
birtast eins og í sjónhverfingum þok-
unnar. Það, sem nú er í hreyfingu
framundan, sýnist ef til vill rniklu
hrikalegra og vanskapaðra en það er
i raun og veru, og sýnir sig
að vera, þegar við nálgumst það,
eða þegar full birta fellur á það/
Slík hrikamynd inni í þoku þeirri,
sem nú hjúpar framtíðina, eru nú Bol-
sjevikarnir rússnesku, með sínum
kynlegu athöfnum, glæfraframferði
og grimdarverkum, sem vekja geig
úti um allan heim, eins og eðlilegt er,
en mestan þó hjá þeim þjóðum, sem
næstar þeim eru. Hverjar kenningar
Bolsjevíkaforsprakkarnir flytja vita
menn alment lítið um, nema að því
leyti sem þær koma fram í verkum
þeirra, og þau eru þannig, að mönnum
sem aldir eru upp ísiðmentuðumþjóð-
fjelögum, hlýtur að standa stuggur
af þeim. Samt hefur það sýnt sig, að
Bolsjevíkakenningarnar er mjögsmit-
andi, þar sem þær komast inn, einnig
meðal þjóða, sem standa á miklu
hærra menningarstigi en sagt er að
rússneski almúginn sje á, Þetta virð-
ist benda i þá átt, að þrátt fyrir allar
hroðasögur af framferði Bolsjevíka
sje enhver kjarni af viti og sanngirní
í kenningum þeirra, og sá kjarni get-
ur átt í sjer ódrepandi líf. Hitt er
annað, að framkvæmdirnar verði eins
og raun er á orðin, af því að leiðtog-
arnir missi stjórnina á múgnum, hafi
vakíð upp draug, sem þeir ráða síðan
ekki við. Bolsjevíkar telja Leo Tol-
stoi, einn af helstu spekingum og
mannvinum síðustu tíma, læriföður
sinn. Foringjar þeirra segjast vera
brautryðjendur hans kenninga. Það
er líklegt, að hans nafn og nöfn fleiri
af hinum heimskunnu rithöfundum
Rússa á umliðnum tíma verði fram-
vegis tengdar við þessa hreyfingu á
sama hátt og nöfn hinna stóru rit-
höfunda Frakka á 18. öldinni hafa
verið tengd við frönsku stjórnarbylt-
inguna. En Bolsjevíkahreyfingin
veldur því, að rnenn eru eins og
á glóðum út af því, að eftir geti enn
verið hjer í álfunni blóðugar borg-
arastyrjaldir, þótt kallað sje aðheims-
ófriðnum eigi að vera lokið.
Og það er ósjeð enn, hveniig hin-
ar sigrandi þjóðir í heimsstyrjöldinni
muni nota sjer sigurinn. Loforðin
hafa mörg verið falleg, en efndirnar
eru eftir. Það getur verið, að sann-
gjrni og víðsýni ráði, þegar til kem-
ur. En hitt er líka hugsanlegt, að sig-
urvegararnir koma svo fram, að gegn
þeim rísi óvild og hatur, og það ekki
að eins hjá hinum sigruðu þjóðum,
heldur einnig á víðari sviðum. Hjá
þeim virðast vera til sterkir kraftar,
sem vinna í hvora um sig af þessum
áttum. En alt er þetta í þoku enn. Úr
því leysist fyrst, er fregnir fara að
koma af friðarfundinum.
II.
Hjer heima hjá okkur eru líka
tímamót. Nýtt tímabil er að byrja i
stjórnmálasögu landsins. Við höfum
fengið lausn á langvarandi deilumáli,
og úrslitin hafa orðið okkur i vil.
Lengi fram bornum kröfum um sjálf-
stæði landsins hefur verið fullnægt
i rýrnri mæli en kröfuhörðustu mönn-
tim okkar kom í hug að fara fram
á fyrir nokkrum árum. Þessu hafa
valdið byltingarnar úti i heiminum.
Zahlestjórnin hefur að verð’leikum
fengið lof fyrir sitt skynsamlega
frjálslyndi í úrlausn þessa máls. Hún
hefur yfir höfuð reynst ágætlega á
ófriðartímunum, bæði fyrir sitt land
og i afskiftum af okkar málum. Og
sá maður, sem milligönguna hefur
haft á tnilli hennar og íslensku þjóð-
arinnar, forsætisráðherrann okkar,
hefur sýnt bæði mikla vitsmuni og
lægni í allri framkomu sinni og hlýt-
ur að hafa getið sjer með henni lang-
varandi lof hjá íslenskri þjóð.
En aðstaða okkar var líka nú önn-
ur én hún hafði verið nokkru sinni
áður í stjórnmálabaráttu okkar. Höf-
uðatriðið var það, að nú virtist svo
sem við ættum opna leið til að skilja
við Dani, ef við hefðum viljað. En
áður höfum við aldrei staðið þannig
að vígi. Danir hafa alt til þessa getað
neitað kröfum okkar, án þess að
nokkurt útlit væri fyrir að neitunin
leiddi til skilnaðar. En nú var sökun-
um þannig komið, að þeir hefðu ekki
til lengdar haldið yfirráðunum í trássi
við íslendinga, síst á þann hátt, að
sambandið hefði orðið þeim ábata-
samt. Deila um einstök atriði, etns
og t. d. fánann, gat staðið noklcur
ár, en varla lengi. Margir Danir voru
farnir að sjá þetta og skilja. Einmitt
hinn líðandi umbrotatimi sýndi mönn-
um það, bæði hjer og í Danmörk, að
sambandið var ekki orðið fastara en
það, að því mundi verða slitið, ef
báðir málsaðilar gætu ekki orðið á-
nægðir í því, þ. e. að við, sem minni
máttar erum, þyrftum ekki að vera í
því framvegis, ef við kysum sjálfir
annað heldur.
Ýmsir þóttust sjá, að við værum- á
þeirri leið, að tapast Norðurlöndum,
hverfa frá þeim og halla okkur vest-
ur á bóginn, til Engilsaxnesku þjóð-
anna. Og sannleikurinn var sá, að
þessi hugsun var að vakna einmitt
nú á ófriðarárunum. Vestur á við
gat verið margt gott að sækja. Brot
af íslensku þjóðinni er þegar komið
vestur um haf og unir þar vei tiag
sinum. Og almennur vilji þeirra Is-
lendinga, sem þar eru, hefur það
verið, að við kæmum í áttina á eftir
þeim, þ. e. í«sem nánast viðskifta- og
menningar-samb. hið hinn enskumæl.
heim, hvernig sem ytra forminu yrðt
háttða. En minningarnar og sagan
draga okkur austur á við, og benda
í þá áttina. Menning okkar er runn-
in frá Norðurlöndum. Þar eru rætur
hennar. Margs konar skyldleiki dreg-
ur okkur þangað, og þangað liggja
margs konar tengsl, sem fjölda nú-
lifandi íslendinga væri sárt að slíta.
En framhaldandi stjórnmáladeila við
Dani hefði hrundið hugum okkar
meira og meira vestur á bóginn, enda
þótt margar ástæður sjeu til þess,
að flestum okkar sje það kærara, að
tengja örlög okkar örlögum Norður-
landaþjóðanna en annara þjóða. Það,
sem gerst hefur í sjálfstæðismáli okk-
ar á síðastliðnu ári, miðar að þessu,
eða jafnar úr þeirri snurðu, sem á
þráðinn var komin. Og öll líkindi eru
til þess, að sú hreyfing, sem nú er
uppi í þá átt að efla samvinnu milli
Norðurlandaþjóðanna og styrkja
sambandið þeirra á milli á ýmsan hátt
eigi mikla framtíð.
Við gleðjumst að sjálfsögðu yfir
hinu fengna fullveldi. En þó er það
í sjálfu sjer ekki takmark, heldur
meðal til þess að ná takmarki, eða leið
til takmarks. Takmarkið er, að koma
landinu sem mestupp efnalegaogand-
lega, þjóðinni sem lengst i menning-
aráttina, auka vellíðan hennar og
mentun og jafnframt styrk hennar
til þess að varðveita þau dýrindi, sem
við höfum að erfðutn fengið, mál
okkar, sögu og minningar.
Nú er það meðferð okkar á hinu
nýfengna fullveldi, sem alt veltur á,
eða það, hvemig við færum okkur
það i nyt.
Stutt Idó-námskeið.
Eftir Holger Wiehe.
(Framh.)
T ö 1 u o r ð.
Frumtölur: i un, 2 du, 3 tri, 4
quar, 5 kin, 6 sis, 7 sep, 8 ok, 9 non,
10 dek, 11 dek e(d) un, 12 dek e du,
13 dek e tri, o. s. fr. 20 duadek, 21
duadek e un, o. s. frv. 30 triadek,
40 quaradek, 50 kinadek, 60 sisaaex,
70 sepadek, 80 okadek, 90 nonadek,
99 monadek e non, 100 cent, 102 cent
e du, 1000 mil, 1000000 milion, 1919
mil e nonacent e dek e non.
Við margföldun er bætt við eftir-
skeytinu -ople: duople sis esas dek
e du = tvisvar sinnum sex eru tólf;
þó er líka hægt að segja: sis per du
esas dek e du. — Annars er endingin
-foye notuð: E1 skribis a me dufoye
= hún skrifaði mjer tvisvar sinnum.
Við deiling er notað sur: dek sur ktn
esas du '= fimm t tíu em tveir.
Raðtölur em myndaðar méð end-
ingunni -esm: unesma = fyrstur,
triesma = þriðji, sepadekesma =
sjötugastur, duesme = í öðru lagi.
Margföldunartölur með -opl-: sis-
cpla = sexfaldur.
Brot eru mynduð með endingunni
-im: kinimo = fimtungur, duima =
hálfur; duimo = helmingur; tri kin-
imi = þrír fimtungar.
Deilitölur eru myndaðar með end-
ingunni -op-: unope = einn í einu,
o. s. frv.
F o r n ö f n.
Persónufornöfn: me = jeg (mig
mjer, mín); tu = þú (0. s. frv.) ; vu
= þjer, að eins þegar þjerað er í ein-
tölu; il(u) = hann; el(u) = hún
ol(u) = hann, hún, það (um hluti).
Ef ekki þarf að taka fram kynið, má
nota lu bæði um karla (karldýr),
konur (kvendýr) og hluti; -su =
sig (sjer, sín); ni = við (o. s. frv.) ;
vi = þið; ili = þeir; eli = þær; oli
= þeir, þær, þau (um hluti) ; í sam-
kyni li = þeir, þær, þau (sbr. lu);
on(u) = maður, menn. Dæmi: Yen
persono, qua volas parolar kun vu
= hjer er einhver, setn vill finni yð-
ur. — dicez a lu, ke me ne esas heme
= segið þjer honum (henni) að jeg
sje ekki heima. — Löngu myndirnar
í eintölu eru að eins notaðar þegar
áhersla er á orðinu: elu povas mentiar
= sú kann nú að ljúga; en: il kom-
prenas islandana = hann skilur ís-
lensku.
Eignarfornöfn eru mynduð af per-
sónufornöfnunum með endingunni -a:
me-a = minn, mín, mitt, mínir, o. s.
frv.; vu-a = yðar, o. s. frv. Þegar
nafnorðið er undirskilið eru þau
beygð í fleirtölu, annars ekki: mea
infanti esas plu olda kam la tui =
mín böm eru eldri en þín.
Bendifornöfn: (i)ca [ítsa] = þessi
o. s. frv.; (i)co = þetta (án nafn-
orðs) ; (i)ta = hinn; (i)to = hitt;
10 = það (um heila setningu). Dæmi:
11 komencis studiar Ido; lo (to studiar
Ido) esas tre utila = hann er farinn
að stunda ídó, það (að stunda Idó)
er mjög þarft. En: Ido esas linguu
iiiternaciona; ol (= Ido) esas tre
utila. — 1 fleirtölu enda þessi for-
nÖfn á -i, ef þau eru nafnorðslaus:
(i)ci, (i)ti. Það má skeyta il, el eða
ol framan við þau, til þess að tákna
kynið: ilca = þessi (maður); elta =
hin; olta þetta (t. d. húsið), o. s. frv.,
en ekki má misbeyta þessum for-
skeytum.
Spurnar- og tilvísunarfornöfn: qua
= hver, hvert, hvaða, o. s. frv.; sem;
qui = hverjir, hverjar, hver, o. s.
frv.; sem (nafnorðslaust); quo =
hvað; það sem. Einnig þessi fornöfn
geta tekið að sjer forskeytin il-, el-,
ol-: ilqua, elqua, olqua, ilqui, o. s. frv.
Dæmi: La maxim richa viro en la
urbo, ilqua mortis hiere, esis celibo
= auðugasti maðurinn í bænum, sem
dó í gær, var sveinkarl. Qua,út af fyr-
ir sig myndi hjer vísa til urbo (bæn-
um), en ilqua sýnir, að hjer er átt
við orðið viro (maðurinn).
önnur fornöfn: tala = slíkur, því-
líkur; quala = hvílíkur; tala ....
quala = annar eins .... og; tanta
= eins mikill; quanta = hve mikill;
multa = margur; plura = fleiri en
einn; omna = allur, sjerhver; singla
= hver einstakur; nula = enginn;
ula = einhver, nokkur; kelka =
= sumur; irga = hver sem er; ispsa
= sjálfur; sama = sami; altra =
annar; cetra = hinn; poka = fár.
Það má gera þessi orð að atviksorð-
um nteð því að bæta við -e í stað
-a: tale = þannig; quante = hve
mikið; multe = mikið; same = á
sama hátt, sömuleiðis; poke = lítið,
litt. Einng má gera omna, singla,
isula, ula, kelka, altra að nafnorðsfor-
nöfnum með endingunni -u (í eintölu)
og -i (í fleirtölu): omnu, omni, nulu,
nuli, o. s. frv. — Hvorkynsnafnorð
verða þau með endingunni -o: omno
= alt; nulo = ekkert; ulo = nokkuð,
o. s. frv. — Hvor .... annan = unu
.... ultru (eða l’unu .... l’altru);
hverjir .... aðra = uni .... altri
(l’uni .... l’altri).
Föll.
Föllin i Idó eru tvö: nefnifall og
n-fall. Aðallega er nefnifall notað:
la kavalo (gerandi) esas ajila =
hesturinn er fljótur; rne kompris
granda kavalo (þolandi) = jeg hef
keypt stóran hest; me donis aveno a
H kavalo (þiggjandi) = jeg gaf hest-
inum hafra; la yuno di la kavalo
(eignarfall) esas nomata kavalyuno
= ungi hestsins ef kallaður folald.
Að eins þegar orðaröð getur orkað
tvímælis, hvernig skilja beri setning-
arliðina, má bæta n aftan við orðið,
og þannig kemur þetta fyrir einkum
í spurnarsetningum og tilvísunarsetn-
ingum, þegar þær byrja á fornafni,
stm er þolandi. Dæmi: La pekunion
il deziras, ne la vidvino(u) = hann
girnist peningana, ekki ekkiuna. —•
Quon vu deziras ? = hvers óskið
þjer? — La puerino, quan tu vidis
= stúlkan, ^sem þú sást.
Atviksorð.
Atviksorð eru annað hvort upphaf-
leg, svo sem: nun = nú; tre = mjög;
ja = þegar; quik = undir eins; yes
= já; no = nei; hika =hjer; ibe =
þar o. s. frv., eða afleidd af lýsingar-
orðum, fornöfnum, nafnorðum og for-
setningum: bon-e = vel (af bon-a
= góður); bel-e = fallega (bel-a =
fallegur); tal-e = þannig (tal-a =
slíkur) ; nokt-e = um nóttina (nokt-
0 = nótt); exter-e = úti (exter =
fyrir utan) o. s. frv.
Atviksorö eru stigbreytt á sama
hátt og lýsingarorð með plu (min)
og maxirn (minim) : ofte (oft) — plu
ofte (oftar) — maxim ofte (oftast).
(Frh.)