Lögrétta - 12.02.1919, Blaðsíða 1

Utgefandi og ritstjóri:
ÞORST. GISLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
Afgreiðslu- og innheimtum.
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON
Bankastræti 11.
Talsími 359.
Nr. 7.
Reykjavík 12. febrúar 1919.
XIV. ár.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
Bókaversl. Sigf. Eymundssonar.
Laun norskra presta.
ÁriS 1917 haföi stórþingiö norska
launakjör presta til meöferöar og af-
greiddi sem lög ný ákvæöi, þar aö
lútandi, sem til muna hafa bætt launa-
kjörin eins og þau voru áður.
Þar sem blátt áfram veröur aö telj-
ast óumflýjanlegt, aö launakjör is-
lenskra presta, ekki síöur en annara
embættismanna hins íslenska ríkis,
veröi á næstunni endurpkoöuö flrá
rótum og þær breytingar til bóta á
þeim gerðar, sem breyttir timar
heimta, skal hjer stuttlega skýrt frá
þeim umbótum, sem i Noregi hafa
gerðar verið í þessu tilliti góöum
mönnum til athugunar og leiöbein-
ingar. J r+íl
Þessi nýju prestalaunalög hafa
hækkaö lægsta launatakmark sókn-
arpresta og sjálfstæðra aöstoöai-
presta (residerende Kapellaner) úr
2400 kr. upp í 3000 kr. En þar viö
bætist svo arður af embættisjörö
(prestsetri) og leigulaus bústaður eöa
húsaleigugjald, þar sem ekki er neitt
fast embættissetur, hvort heldur er
í sveit eða í kaupstaö.
Hins vegar hefur efsta launatak-
mark sóknarpresta til sveita veriö
hækkaö úr 4000 kr. upp í 5000 kr.,
en í kaupst. úr 6000 kr. upp í 7000 kr.
fyrir aðalsóknarprestinn, en úr 5000
kr. upp í 6000 kr. fyrir sjálfstæöa
aöstoðarpresta, alt auk arös af prest-
setrinu eða húsaleigugjalds. I þessum
upphæðum eru meðreiknuð gjöld fyr
ir aukaverk, sem i Noregi eru víðast
„afleyst" meö árlegu aukaverka-
gjaldi, er greiöist úr sveitarsjóöi.
Þaö, sem vantar á aö tekjur
prestakalla nái lægsta launatakmarki,
greiðist af almannafje úr svonefnd-
um fræðslusjóði (Oplysningsvæsens
Fond). Og það sem tekjurnar yfir-
stíga efsta launatakmarkiö, greiöist
í fræðslusjóð eða er ráðstafað til ann-
ara þjónandi presta.Nú hefur einhver
prestur persónulega launaviöbót úr
sveitar- eða safnaðarsjóði, er laun
þessi ganga í gildi (en slikt er alsiða
í Noregi og í lögunum ráð fyrir því
gert, að sú venja fremur aukist en
leggist niður), þá fær hann eins fyrir
því úr launasjóðnum þaö sem mats-
upphæðin er undir lægsta launatak-
marki. Hins vegar er efsta launa-
takmarkið ekki svo rígbundið við áð-
urnefndar upphæðir, að ekki megi
setja þaö enn hærra, ef sjerstakar
ástæður mæla með því. Það er sem
sje konungur einn, sem á hverjufn
stað ákveður hve mikiö skuli gjalda
í launasjóð af því, sem tekjurnar fara
fram úr efsta launatakmarki.
Þá er enn fremur öllum prestum
ákveöin launaviðbót eftir 5, 10 og 15
ára þjónustu: 300 kr. í hvert skifti,
en þjónustualdurinn reiknaður frá
þeim tíma er presturinn fjekk fyrst
sjálfstætt embætti eða leyfi til aö
taka vígslu til prestskapar (annars
en ósjálfstæðs aðstoöarprestskapar).
T. d. eru þar með talin þatt ár sem
þeir hafa veriö sem prestar í þjón-
ustu norksa heiðingjatrúðboðsins, sjó-
mannatrúboðsins eða heimatrúboös-
ins, eða haft á hendi prestsþjónustn
hjá viöurkendum Norðmanna-söfnuö-
um í Vesturheimi (þ. e. söfnuöum er
standa í sambandi við norksu ríkis-
kirkjuna).
Greiðsla fyrir útskriftir úr embætt-
isbókum, vottorð o. þvíl., telst til
persónulegra tekna prestsins, en ekki
til embættistekna.
Loks á presturinn heimting á að
fá ferðakostnað greiddan fyrir ferðii
allar í embættisþarfir, svo og fyrii
feröir sem hann fer eftir sjerstaki
beiöni (t. d. sje hann sóttur til að
skíra eöa þjónusta). Greiðist sá ferða-
kostnaður úr sveitarsjóöi, hafi hann
ekki fengist greiddur á annan hátt.
Svo telst til, að þessar umætur á
launakjörum norskra presta hafi í
för með sjer gjaldaauka, er alls nemi
576.900 kr. á ári. En ríkiskirkjuprest-
ar i Noregi eru alls ca. 700 og koma
þá að jafnaði 800 kr. í hlut hvers
prests, sem þeir fá laun sín bætt um
eftir þessum nýju lögum. Auk þess
njóta þeir dýrtíðaruppbótar, eftir
sömu reglum og aörir embættismenn
ríkisins, meðan dýrtíöin stendur.
Arðurinn (hreinn arður) af norsku
prestsetrunum til sveita er vitanlega
mjög misjafn: frá ;c. 400 kr. upp í
c. 2000 kr., og enda þar yfir, eftn
því hve mikill búhöldur prestur-
inn er.
Lægstu embættislaun norskra
sveitapresta, er verið hafa 15 ár í
embætti, veröa eftir þessu: 3000 kr.
(föstu launin) + 400 kr. (aröur af
embættisjörð) + 3 X 300 kr. (þjón-
ustuára-uppbótin) eða samtals 4300
kr. En hæstu embættislaun sveita-
presta geta aftur orðið : 50ookr.(föstu
launin) + 2000 kr. (arður af embætt-
isjörð) + 3 X 300 kr. (uppbótin ettu
þjónustualdri) — eða sem næst 8000
kr.
Þá njóta þjónandi prestar í út-
kjálka-prestakölum (t. d. í Tromsö-
stifti, á Finnmörku) ýmissa íviln-
ana og sjerhlunninda, sökum sjer-
stakra erfiðleika, er þeir eiga við að
búa öðrum prestum fremur (t. d. fá
þeir allan embættisferöakostnað
greiddan eftir reikningi).
Svona ferst frændum vorum í Nor-
egi við sina presta, en hvernig ferst
oss við vora?
Skal sú spurning athuguð — ef
guð lofar — í næsta blaði.
Dr. J. H.
Aftur um fsL orðabókina.
Herra A. J. ritar utn ísl. orðabók-
ina í 5. tbl. ísafoldar þ. á. og er það
að mestu leyti svar á móti ritgerð
minni í Lögr., 3. tbl. þ. á., um þetta
eíni. En af því að höf hefur misskilið
nokkuö mál þetta og orð mín,
verð eg aö rita dálítið um þetta á ný.
A. J. hyggur að öngvar norðlensk-
ar orðabækur nema hin danska, sem
kend er við Verner Dalerup, fullnægi
þvilíkum kröfum, sem oss beri að
gera til vísindalegu orðabókarinnar
ísl., og hann viröist halda, .að eg hafi
skoðaö norsku sveitamáls oröabæk-
urnar eftir þá I. Aasen og Hans Ross
sem boðlegar fyrirmyndir handa oss
fyrir vísindalega orðabók. (Aörar
norskar bækur nefnir A. J. ekki).
En þetta er allt undarlegur misskiln-
ingur, svo sem auðsætt er þegar á því,
að þær bækur vantar (eins og A. J.
líka segir), flesta þá liöi, sem eru
nefndir í stefnuskrá okkar dr.
Björns heitins og tekin var orörjett
upp í Lögréttugrein minni. Svo Björn
heitinn hefir að minsta kosti verið
laus við þessa meinloku, hvað sem
um mig er.
En þarna er nú stefnuskrá fyrir
vísindalegu oröabókinni, sem al-
þingi 0g stjórn gekk að, þegar fé
var veitt til starfsins, og henni ber í
aöalatriðunum að fylgja. Þaö má alls
eígi í neinu verulegu hvika frá henni
eða rugla með hana sitt á hvaö, eftir
ýmislegum misgóðum og oft afar-
sundurleitum tillögum, sitt á hvaö.
íra hinum og þessum er uni þetta
vilja ræða. Því slíkt hringl frá réttu
horfi, myndi valda því ógagni, að
gera vitleysu úr öllu verkinu og ónýta
það. Nei, við Björn áttum við vís-
indalegu orðabækurnar hjá Noregs- j
mönnum, sem eru þessar: „Nynorsk
etymologisk ordbok af Alf Torp
1915“ og „Falk og Torp: Etymolo-
gisk ordbog over det norske og
danske sprog 1900—1906“. Það eru
beinlínis þessar bækur og bók Dahle-
rups, sem að mjög miklu leyti geta
verið fyrirmyndin að ísl. oröabók'-
inni, þótt áformað hafi verið að
ganga nokkrum fetum framar betur
en þær gera.
Þá segir A. J. aö hugmyndir min-
ar urn vísindalegar oröabækur séu
cflaust rangar, og aö nákvæma skil-
greiningin i bók Grimms hafi þar leitt
mig á glapstigu. En þarna fer and-
mælandi minn villur vegar. Út af skil-
greiningunni á orðinu „sól“, sagði eg
að þetta væri fremur alfræði en orða-
bók í vanalegri merkingu, þó vís-
indaleg sé. Eins og ailir hefði mátt
sjá, átti eg nefnilega þarna við það
atriði, að hér væri farið út fyrir það,
sem er strangmálfræöilegt einvörð-
ungu (ið eiginlega fílólogiska), enda
sýnist vissulega flestum, að undir
uppflettuorðinu „sól“ heyri þaö frem-
ur öðrum vísindagreinum til, en
hreinni og beinni málfræði, að upp-
lýsa mann um stærð sólarinnar, fjar-
lægð hennar og fleira þess kyns. En
um þetta skal eg eigi lengi deila, því
minn heiðraði andmælandi, er alls eigi
fjarri því, að einfaldari skilgreining
geti verið heppilegri í isl. oröabókinni.
Hitt gerir mér minna til, hversu fá-
fróðan í þessu efni hann telur mig.
Enn fremur segir A. J. aö eg sé
of vísindalegur, þar sem eg vil aö
orðabókin sýni fornaldarframburð- .
mn eftir því sem næst verður kornist,
en telur góöan þann liðinn hjá mér,
að bókin eigi aö rekja uppruna orð-
anna til sörnu orða i indgermönsku
málunum, og vel sé kleift að full-
nægja þeirri kröfu. Þarna skjátlast
andmælanda mínum talsvert. Því að
um fornaldarframburðinn i vestnorð.
rænu eru málfræöingarnir í höfuð-
atriöum aö flestu sammála, en aft-
ur þegar til samanburðarmálfræðinn-
ar kemur, og skyldleika orðanna að
uppruna, eru skoðanirnar oft afar
fjarlægar hver annari. En eigi að síð-
ur á samt kihlaust að taka báða
þessa liöi til greina i visindalegri
oröabök íslenskrar tungu.
Þá sný eg mér að því, sem mestur
er ágreiningurinn um, nefnilega hvort
orðabókin á að ná yfir málið að fornu
og nýju, eins og til var ætlast í upp-
hafi, eða aðeins yfir nútíöarmáliö.
Það hefir aldrei verið tilætlunin við
bók þessa hingað til, hjá neinum er
afskifti hafa af þessu máli haft, að
orðtaka allan þann argrúa, eflaust
yfir fullan tug þúsunda, af óprent-
uðum handritum, skjölum, embættis-
prótukollum og alls kyns öðru dóti,
er liggur í landsbókasafinu, þjóðt-
skjalasafninu og öðrum söfnum víðs
vegar út um heim, heldur að eins sem
flestar prentaöar bækur, og svo tal-
málið eftir því sem í það næst. Aö
orðtaka t. d. allar óprentaöar em-
bættisbækur opinberra starfsmanna
og stofnana og alt óútgefið bréfa-
rusl í söfnum, hefir engin þjóö enn
látið sjer til hugar koma, þegar oröa-
bækur hafa samdar verið. Þar munu
inar stóru orðabækur Englendinga og
Þjóðverja varla vera undantekning.
Einmitt um þetta orðtökuatriði sagöi
dr. Björn heitinn við mig i sumar að
það kæmi eigi til nokkurra mála að
fara út í slíkt, og eigi heldur urn ým-
islegt prentað rusl; það gerði engin
þjóð nje gæti, að ná gjörvöllu tal-
máli sínu, og eigi heldur hverjum
snepli, sem á prent hefði komist. Að
eins ætti sjer stað, i stöku tilfellum,
aö mjög merkileg rit, er lægi í hand-
ritum óprentuð, væru tekin fyrir til
reglulegrar orðtöku.
Væri nú málinu skift í þrent með
orðabækur, svo sem A. J. virðist
vilja: 1) forníslensku, 2) miðíslensku
3) nýíslensku, þá myndi niöurstað-
an, hvað orðtökuna snertir, verða
svipuð. Ef til dæmis væri heimtað, að
orðtaka allt óútgefið ritað mál í söfn-
um, þá yröi alveg eins að gera það,
þótt orðabókin næði að eins yfir mið-
íslenskuna, um þær aldir, sem hún
nær yfir, og á sama hátt yrði í ný-
íslensku orðabókinni að taka til með-
ferðar öll skrifuð plögg, frá öllum
þeim öldum, er hún nær yfir. Hér
held eg að farið sé fram á fjarstæðu
þá, er engum dettur i hug að láta
íramkvæma, hvorki nokkurri lands-
stjórn né nokkru vísindafélagi, um
aöra er varla að tala.
Þegar sú vísindalega krafa hefur
verið gerð, að orðabókin næði yfir
„a 111 málið að fornu og nýju“, þá
hefir eflaust verið aöallega átt við
allflest prentað mál frá fornum tíma
og nýjum, og þá jafnt í ljóðamáli sem
lesmáli og svo talmálið og að sem
mest ætti að reyna að taka. Má þá
segja, að orðið „a 111“ sé þarna vill-
andi, enda víst engum manni auðið
að ná, bókstafíega talað, ö 11 u m á 1-
i n u í neinu landi, þótt orðabók þess
tæki eigi yfir meira en eitt til tvö
hundruð ára. Annars man eg eigi
tiþað neinn hafi enn komið með þessa
kröfu, um allt málið, heldur um
malið að fornu og nýju, eftir
því sem framkvæmanlegt er. Og þess
má vel gæta, aö ritað mál er í eðli
sínu engu rétthærra en talað mál, sem
auðvitað er sjálfur kjarninn.
Bæði vegna málfræðinnar og sagm-
fræðinnar er mesta nauðsyn á, aö
hraða sem best að fá prentuð mörg
merkileg rit frá fyrri tímum vorum,
sem enn liggja óútgefin í söfnum, og
þegar litið er á tungumálið sjálft,
þá er víst brýnust þörfin á, að fá
nýtilega orðabók fyrir miðaldar rit-
in, því þar finnast furðumörg orð,
sem almenningi, og jafnvel meöal
lærðra manna er erfitt að skilja, en
um nýtíðarmálið er þar allt öðru vísi
ástatt, sem við er aö búast, og yfir
fornaldarmálið hjálpa islenskar orða-
bækur á útlendum málur öllum þeim,
er þau kunna.
Eitt, meö mörgu ööru, sem er á
móti því, að skifta málinu svona í
þrent er það, að þetta yröi rnarg-
verknaður i staðinn fyrir einverkn-
að. Og sú vísindalega oröabók i ný-
íslensku, sem ættleiðir orðin inn í
önnur mál og rekur sögu þeirra í
málinu sjálfu aö nokkru gagni, hlýt-
ur sí og æ aö taka upp orðin i þeirri
mynd og merkingu, er þau höfðu í
miðöld og fornöld, og er þá auðsær
óhagur að þrískiftingunni.
Suma menn hefi eg heyrt tala í þá
átt, að réttast væri aö skifta málinu
og oröabókinni í fernt: 1) söguís-
lenskan til 1300 eöa þar um bil, 2)
skjalaíslenskan þaðan til 1560, hér um
bil, 3) niðurlægingarislenskan til
1760, og svo 4) viðreisnaríslenskan
þar frá til vorra daga (segjum 1920).
Þessi uppástunga hefir vissulega við
fullt svo góð rök að styðjast sem
hin með þrískiftinguna. Hún á að
hafa það til sins ágætis, að þá verði
minna samsull af góðu máli og illu á
einum stað; en alt kemur þó þarna
til skila aö lokum, svo þar ber þá aö
sama brunni, og engan veginn get
eg fallist á þá tillögu. En það er
sjálfsagt að miða viö fast ártal að
neðan, þegar svona orðabók er sam-
in, og orðtaka engin rit lengur en aö
því.
Aðrir hafa talað um það i mín
cyru, að vísindalega orðabókin eigi
ekki að koma út fyrr en einhverntíma
eftir að almennar orðabækur yfir mál-
ið að fornu og nýju hafi samdar
veriö, og þannig hafi þaö gengið meö.
öðrum þjóöum. Það á að vera nauð-
synlegra og réttara, en þessi vísinda-
lega orðabók, að semja stóra almenna
orðabók lika þeirri sem Jón heitinn
Ólafsson var byrjaður á. En það er
óvíst,. að þessir menn hafi rétt aö
mæla og yfirleitt má telja það hégóma
að vera að metast á um, hvor bókin
eigi fyrri að koma, og þvi skal eg
eigi fjölyröa um þetta. Annars'vil eg
í sambandi við þessa tillöguna taka
þaö fram, að last þaö, sem Jón heit-
inn og bók hans fær hjá sumum, er
yfirleitt algerlega rangt. Þótt gailar
séu á verki hans, (sem vist eru á öll-
um orðabókum, þótt mismiklir telj-
ist), þá er þar margt gott. Lakast
er, að hann var altof nákvæmur með
klúryrði og svo finnast stundum sér-
viskublandnar smekkleysur hjá hon-
um, en hitt, að nokkur kunn orð vanti
hjá honum inn í, og fleira þess kyns,
má engu síður kenna þeirri kröfu sem
fylgdi fjárveitingunni, að skila viss>
um arkafjölda á ári (eins og verið
væri að taka eftirrit úr bréfabók),
heldur en óvandvirkni hans. Maður-
inn hafði margt til þess, að geta
samið almenna orðabók vel boðlega,
því hann var skarpur maður að viti
og vel að sér i málinu, einkarvel rit-
fær og þar með mjög sýnt um að
gefa glöggvar skýringar á hugmynd-
um og skilgreiningar á orðum; eg
bendi rétt til dæmis á orðið „a f“ og
orðið „b i n d a“ í bók hans. Frá
þeim má telja vel gengið og svo er
um fleira þar.
TJndarlegt er það í meira lagi, að
einmitt nú, þegar dr. Björn er dáinn,
þá rísa menn upp með ýmsar nýjar
tillögur um orðabókina, en miklu nær
hefði sýnst að koma með þær strax
1 upphafi, um það leyti sem þingið
veitti féð til verksins og stjórnin skip-
aöi okkur Björn til starfsins. Þá var
hentugri og réttari tími, en nú, til
að finna að stefnuskránni og koma
með þessar fjölmörgu bendingar.
Andmælandi minn leggur til, að
skipuð sje yfirnefnd i þessu orðabók-
armáli, er hafi eftirlit með öllu verk-
inu. Nefndirnar yrðu þá eiginlega
2 : vinnunefndin og eftirlitsnefndin, er
ræður vinnunefndina og aðra starfs-
menn. Um þetta atriði skal eg ekk-
ert segja, þvi eg hefi eigi hugsað
nægilega vel um það. Það getur vel
verið, að það yrði til mikils góðs, að
bafa þetta svona. Kostnaðarauki hygg
eg þaö hlyti samt að verða, en ef
það miðar til að bæta verkið og flýta
því, þá má alls ekki í slíkt horfa.
Jóhannes L. L. Jóhannsson.
Islensk Iramtfð 09 önnur.
iii.
Ekki þarf langt mál til að setjá
fram yfirlit yfir heimsfræði þannig
að það geti þó orðið til að greiða
fyrir skilningi á aðalatriðinu. Óendan-
legur verundur, óendanlegur þannig
aö hann bætir altaf viö sig, hrindir
frá sjer hinu ófullkomna, möguleika
eða verðimegund hins illa. Þannig
er „hyle“ til komin, efni heimsins.
Það er undirstööulögmál, að frá
hverri veru, hinni stærstu og marg-
brotnustu til hinnar smæstu og ein-
földustu, stafa geislar, sem miða að
því að framleiða aftur þá veru sem
þeir stafa frá; og jafnskjótt sem
„hyle“ er til orðin, leitast hinn óend-
anlegi verundur við að framleiðasjálf-
an sig i hinu ófullkomna efni, magna
efnið áleiðis til sín. Hinn fullkomnt
verundur vill ekki að neitt sje ófull-
komið, og leitast þvi við aö eyða
verðimegund hins illa. í allri fornri
heimsfræði, sem framkomin er fyrir
vitsamband, Indverja, Persa, Grikkja,
Gnósismannanna, er eitthvað af þess-
ari kenningu. Er þar sjerlega merki-
leg kenning Empedoklesar us sfairos,
hnöttinn, (sem annars vanalega er á
grísku nefndur sfaire), og kosmos.
heiniinn. Og vjer verðum ef til vill
að hugsa oss hnött, nokkurskonar
sól, svo mikla, aö vetrarbrautin sje
þar smáræöi hjá, og að sú sól hafi
hrundið frá sjer því efni, sem vetrar-
brautirnar hafa skapast af. Ogværiþó
ekki komið að frumverunni. Mun sagt
nánar frá þessu í annari ritgerð. En
það sem oss ríður mest á að skilja nú,
er að framsóknarbrautirnar eru tvær,
og að framsóknin á jörðu hjer hefur
ekki verið í rjetta átt. Hjer hefur
verið tekin the infernal line of evolu-
tion er jeg nefni svo; framsóknin
hefur verið til vaxandi þjáningar,