Lögrétta - 07.05.1919, Qupperneq 1

Útgefandi og ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
AfgreiÖslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsími 359.
Nr. 19
Reykjavík 7. mal 1919.
XIV. ár.
Klæðaverslun
H. Andersen & Sön
Aðalstræti 16.
Stofnsett 1888. Sími 32.
—o—
Þar eru fötin saumuð flest.
Þar eru fataefnin best.
Þingvellir við Öxará
Þingvallasveit er meS einkenni-
legustu og fegurstu sveitum hjer á
landi. í fornöld mun hún líka hafa
verið meö bestu búsældarsveitunum,
sem marka má af þjettbýlinu, sem
j)ar hefur veriö. Nú er hún ekki nema
skuggi einn hjá þvi sem áður var,
hvað búsældina snertir, — á þeim
tima er hún öll var gróöri vafin og
skógi skrýdd. í sveitinni er nú skóg-
urinn takmarkaður á litlu svæöi, á
hrauninu norður af Þingvallavatni
milli Almannagjár og Hraínagjár. Og
alstaðar bera þessar skógarleifar vott
um, að þeim er ofþjakaö af fjárbeit.
Hraunylurinn, jarövegurinn og veð-
ursældin hafa haldið skóginum við
— þar sem hann er, annars væri hann
fyrir löngu upprættur, og bæirnir
lcomnir í eyði, sem mest nota hann.
En allar líkur eru til að samt reki
að því, fyr eða síðar, að hann hverfi
með öllu, ef ekki veröur tekið bráð-
lega í taumana.
Engar brigður er hægt að bera á
það, að Þingvallasveit hefur öll ver-
ið skógivaxin í fornöld, og það jafn-
vel alla leið norður undir Skjald-
breið. Það sannar bæði landslagið
jarðvegurinn og loftslagið. Sveitin
liggu langt frá sjó, en þó ekki
hærra en 100—200 metra yfir sævat-
flöt. Saltir sævarvindar hafa ekki náð
að blása inn á þetta svæði, er skap-
að hafi skóginum aldur. Ekki staf-
ar skógeyðingin heldur af eldgosum
eða skriðum. Hún á eingöngu rót
sina að rekja til óskynsamlegrar að-
ferðar mannanna sjálfra, sem búið
hafa við skóginn. Þeir hafa rifið hann
upp með rótum, höggið hann tak-
markalaust og ofboðið honum með
fjárbeit.
Mörgum hefur verið illa við skóg-
inn, þótt hann tefja fyrij smala-
mensku og rýra ullina á sauðfjenu á
vorin, og óskað honum því norður
cg niður. Þess eru dæmi enn í dag,
að bændur á skógjörðunum hafa haft
það á orði, og þeir væru búnir að
kveikja í skóginum og brenna hann
til kaldra kola, ef þeir vissu það ekki
fyrirfram, að landið mundi blása upp
á eftir og breytast í gróðurlausa auðn.
Hræðslan við þetta hefur hlíft skóg-
inum á einstaka stað á landinu. En
menn hafa þó ekki alstaðar verið svo
skynsamir að sjá þetta — fyr en eft-
ir á, — þess vegna hefur verið herj-
að á skóginn með fjárbeit, eldi og
járni, — gengdarlaust og fyrir-
hyggjulaust, hann upprættur á stórum
svæðum og landinu breytt í eyði-
mörk.
í Þingvallasveit hlaut skógurinn
fyrst að hverfa af bersvæði, hálsum,
hæðum og halllendi, þar sem ekkert
skjól var í neinni átt, og minst var
mótstöðuaflið gegn eyðingunni. Jafn-
skjótt og skógurinn hvarf breyttust
skilyrðin fyrir hann að vaxa Upp aft-
ur, enda hafði hann ekkert næði til
þess vegna sauðfjárbeitar. Og þegar
skógurinn var horfinn alstaðar í
sveitinni, nema á litlum bletti í Þing-
vallahrauni, fengu allir bændur í
sveitinni samt undantekningarlaust
aðgang að skóginum til fjárbeitar,
kolagerðar, eldiviðar og raftviðar.
Vegna þess hve mikið orð fór af
skógargæðunum í Þingvallahrauni,
náðu bændur úr öðrum hjeruðum í-
taki í honum, gerðu þar til kola, og
sóttu þangað óspart eldsneyti. í
ema tíð átti Skálholtskirkja ítak í
Þingvallaskógi. Þá var og sóttur við-
ur í Þingvallaskóg neðan úr Grafn-
ingi, hjeðan af Suðurnesjum og vest-
an úr Kjós. Engan þarf því að furða
þótt skógarleifarnar í Þingvalla-
hrauni sjeu nú rýrar, eftir alt sem
á undan er gengið.
Jarðabók Árna Magnússonar telur
30 jarðir í Þingvallasveit árið 1711;
af þeim voru 14 í eyði. Ennfremur
liafði Á. M. það eftir munnmælum,
aö 30 bæir hefðu verið í sveitinni
fyrir pláguna miklu (Svartadauða)
1402, og að Hrafnabjargir hafi stað-
ið í miðri sveit. Sá bær stóð langt
norð-austur í hrauninu niður undan
Hrafnarbjargarklettum. Umhverfis
þann stað er nú gróðurlaust og ber-
blásið hraun að kalla má.
Bygöabýli í Þingvallasveit eru nú
16 að tölu og eyðibýlin 15, sem menn
vita fyrir vist að voru í ábúð fyr á
tímum. Flestöll eru þau nefnd í jarða-
bók Á. M. Og eru þau þessi:
1. Bárukot fyrir ofan Almannagjá,
cn norðan Öxarár. Var af sumum
mönnum bær þessi kallaður Þver-
spyrna eða Fótakefli. Kotið var fyrst
bygt áriö 1684, og var í ábúð að eins
8 ár og lagðist svo í eyði.
2. Griinastaðir eða Grímakot var
skamt fyrir norðan Bárukot. Arm
1711 sást þar votta fyrir garðhleðslu
og mun að líkindum sjást fyrir henrn
enn. Bær þessi mun áður hafa heitið
Grimsstaðir og kendur við Grím hinn
litla, sem getið er um i Harðarsögu
og Hólmverja, og bygöi hann pai
fyrstur og hafði stórt bú.
3. Múlakot, af sumurn nefnt Mosa-
staðir, var sunnan undir Sleðási norð-
ur við Ármannsfell. Um 1680 var sá
bær bygður upp úr fjárhúsum ira
Svartagili. Ekki haföi það verið i
ábúð nema eitt eða tvö ár.
4. Litla-Hrauntún stóð langt norð-
vi á Þingvallahrauni hjer uín bil
miðja vegu milli Ármannsfells og
Hlíðargjár. Liggur sú gjá norður af
Hrafnagjá.
5. Hrafnabjörg. Sá bær stóð fyrir
cfan Hliðargjá upp undan svoköll-
vðum Prestastíg. Er sögn manna, að
þar hafi verið hálfkirkja til forna.
Jr'ar sjest enn fyrir mannvirkjum.
ö. jboövarsholi er örneini i skogin-
um skamt ira Veliankötlu. Býli þetta
> ar komið i eyði longu tyrir 1700. —
£jagt er aö byiið hati tekið nafn af
Toövan nokkrum, sem kvað hafa
bygt það fyrstur. Um 1680 er sagt, aö
maour nokkur að nafni Sætinnui
nafi búið þar rúmlega hálft ár eða
.->vo, og hafi þar dáið.
7. Ölkofra var bær norðaustur í
hrauninu frá Þingvöllum. Fyrir aust-
an Skógarkot er enn þá örnefni, sem
heitir Ölkofrastaðir og Ölhóll. Mun
sá bær hafa dregið nafn af Þórhaii-
ölkofra, sem Ölkofra-þáttur er af.
Gerði Ölkofra öl á alþingi til fjár
sjer. Hann kveikti í Goðaskógi i
Þingvallahrauni. Þá var bær hans
kallaður Þórhallastaöir í Bláskógum.
Rær þessi var í ábúð um 1700, en
þar áður ýmist bygður dða í eyði.
8. Þórhallastaðir. Sá bær lagðist 1
eyði í Svartadauða, en löngu seiniís
er sagt, að bærinn hafi veriö bygöur
upp aftur þar sem Skógarkot er nú,
og að þar hafi þeir staðið áður.
Fljer virðist eitthyað blandað mál-
um með eyðibýlin. Að líkinduin hafa
Lórhallastaðir og Ölkofra verið
sami bærinn, og ýmist verið kenclur
við Þórhall eða Ölkofra, og færður
þangað, sem Skógarkot er nú. Þó ei
ekki loku fyrir það skotið, að hjer
gcti verið um tvo bæi að ræða.
9. Eiríksstaðir eru sagðir að hafa
staðið fyrir norðan Mjóafell, milli
þess og Skjaldbreiðar. Bæiar þessa
er getið í Bárðarsögu Snæfellsáss og
Ármannssögu. Eiríkur frá Eirixs-
stöðum var einn þeirra rnanna sem
glimdu á Hofmannafleti.
10. Fiflavellir áttu að hafa verið
’ landsuður frá Skjaldbreið. Getið
er uin þenna bæ i Ármannssögu.
11. Rótólfsstaðir voru norðan und-
ir Miðfellsfjalli.
12. Kárastaðakot var bygt úr Kára-
staðalandi um 1685. Þar var búið í
6 ár, svo lagðist það í eyði.
13. Neðridalur var bær í dalnum
norður af Stíflisdal. Hann lagðist í
eyði í Svartadauða. Um 1700 sást
þar votta fyrir girðingum og tottum.
14. Hólkot var i landsuður frá
Stíflisdal. Þar var bygð fyrir Svarta-
tíauða. Sagt er, að þar hafi sjest fyru>
toftum og garðhleðslu.
'15. Móakot var bygt á 19. öld,
milli Skálabrekku og Heiðabæjar.
Það var i ábúð að eins sárfá ár.
Hvort nokkuð er hæft í því, að
50 bæir hafi verið í Þingvallasveit á
13. og 14. öld og þar áður, og að
Hrafnabjargir, sem áður eru nefndar,
hafi staðið i miðri sveit, er ekki hægt
að fullyrða; hefur það ekki verið
rannsakað. En ekki er ósennilegt að-
svo hafi verið, því að Skógarsveitir
voru yfirleitt mjög þjettbýlar til
forna.
Til þess að ganga úr skugga með
það, þarf að rannsaka alt það svæði,
sem líkindi eru til aö bygðin hafi
náð yfir í Bláskógum. Sagt er, að
enn sjáist leifar af tóftum norður
undir Skjaldbreið. En hvort það eru
íornar bæjarrústir, vita menn ekki.
Svo gæti víðar fundist, ef vel væri
leitað.
Hafi bygð verið áður í Þingvalla-
hrauni, á skóg'lendi, þar sem nú er
algerlega berblásin jörð, hafa bæirn-
ir lagst í eyði af öðrum orsökum en
þeim, að menn fengjust ekki til að
búa á jörðunum, ef það hefði verið
nokkur leið. Jaröirnar lögðu^t í eyði
sökum þess, að skógurinn var rifinn
og upprættur meö öllu, en landið1
bljes upp og varð óbyggilegt.
Aö líkindum hefur alt svæðið fyrir
norðan og austan Þingvallavatn heit-
ið Bláskógar til forna. Hefur það
verið mjög víðáttumikið land, og alt
skógi vaxið. í útjöðrum skógarins,
þar sem bygðin náði lengst til fjalla,
var jarðvegurinn, að líkindum, mjög
þunnur ofan á hrauninu, þar var hætt-
an mest fyrir uppblæstri. Enda byrj-
aði uppblásturinn þar. Vindurinn
skóf jarðveginn alveg ofan á hraun,
þar sem skógurinn var upprættur, og
jafnt í kringum býlin sem annai-
staðar. Skógarkjörrin sem stóðu eftir
hjer og hvar i afdrepi hjeldust ekki
við til lengdar. Þegar alt var berblás-
ið í kring um þau. Vindur og vatn
svarf að utan, þangað til allur gróð-
ur var upprættur. Túnkragarnir
kringum kotin stóðu lengst, því að
þar var ofurlítil rækt í jarðveginum.
og gróðurmoldin þjettari fyrir, en
urðu þó að lokum vindi og vatni að
bráð, svo ekki sást örmull eftir af
þeim heldur. Skógeyðingin og upp-
blástur landsins færðist smámsaman
stiður eftir Þingvallahrauni og tók
með sjer hvert býlið á fætur öðru
cg jafnaði þau að jörðu. Það er þvi
ekki að undra, þótt litlar eða engar
menjar sjáist eftir horfnu býlin í
Þingvallasveit. Nú eru að eins eftir
4 býli í Þingvallahrauni; verður ekki
annað sjeð, en að þau eigi fyrir hönd-
um sömu útreið og horfnu býlin.
Skóginum er spilt enn i dag á þessu
svæði, og landið blæs árlega upp. Og
upp koma snoðnir, gráhvítir og bei-
blásnir hraunkollar, sem áður báru
grænan og þjettvaxinn skóg og lit-
fögur blóm.
Þegar hraunið er orðið bert og
nakið, verður það smámsaman mosa-
vaxið. Með timanum fúnar mosinn
og myndar nýjan jarðveg, — nýja
gróðurmold. — Jurtafræ berst á ný
yfir á jarðveginn og festir þar rætur,
cg hraunið klæðist aftur grösum og
skógi. Náttúran ræktar sig sjálf á
þennan hátt, ef hún má vera sjálfráð ;
en til þess þarf hún að njóta algerðr-
ar friðunar um langan aldur.
Skógurinn hefur hingað til verið
lifæð býlanna á Þingvallahrauni.
Jafnskjótt og hann hvarf, hurfu býl-
iu líka. Og þessir 4 bæir: Þingvellir,
Skógarkot, Hrauntún og Vatnskot,
sem telja má að sjeu leifar af heilli
sveit i Þingvallahrauni, standa og
íalla með skóginum. Þeir hverfa úr
sögunni fyr eða síðar, af sjálfsdáð-
um, þegar skógurinn er horfinn. Ef
ekki tekst að halda í skóginn, verður
fornheigi þingstaðurinn — hjarta
landsins, sem kallað er — svo útleik-
inn i framtíðinni, að þar sjást engar
minjar fornra mannvirkja, og um-
hverfi hans eintóm gróðurlaus eyði-
mörk.
Það var níðingshönd, sem breytti
skóglendinu í gróðurlausa auðn og
öræfi. Og það þarf volduga verndar-
hönd til að hjálpa náttúrunni að
græða og bæta aftur það, sem spilt
hefur verið. Verður það ekki gert
með öðru mót, en að afgirða svo vítt
svæði, sem skógur vex á í Þingvalla-
hrauni, eða svæðið frá Ármannsíelli,
milliAlmannagjár og Hrafnagjár,suð-
ur að Þingvallavatni. Gera síðanÞing-
velli að friðlýstum þjóðskemtigarðiís
lands til gagns og gleði fyrir þjóð-
ina, og hafa þar griðastað öllum ís-
lenskum jurtategundum, sem þar geta
þrifist og aukið kyn sitt, óáreitt um
aldur og æfi.
Þetta getur ekki komist í fram-
kvæmd, nema því að eins að búpen-
ingsrækt sje útrýmt á þessu svæði.
Og þá verður að taka ábúð af 4 býl-
um, sem eru á Þingvallahrauni, og
áður eru nefnd. Þeim verður að férna
undir þjóðgarðinn. Þau hljóta að fara
í eyði, hvort sem er, þegar skógur-
inn er upprættur. Og að því rekur
fyr eða siðar, ef búskapur á þeiin
verður rekinn hjer eftir sem hingað
til, og með sama fyrirkomulagi.
Meðan landið var gróðursælt og
skógurinn blómlegur, voru stórbú á
jörðunum. En búskapnum hefur alt
af fariö hnignandi öld eftir öld á
jörðum þessum. Því til sönnunar má
geta þess, að árið 1397 voru 14 kýr
á Þingvöllum, en 1711 voru þær ekki
orðnar fleiri en 7, Nú mun ekki hægt
að hafa þær fleiri en 3. Hrauntún var
1711 selstöð frá Þingvöllum. Þar var
ekki sjálfstæð ábúð fyr en á 19. öld.
Má þar nú hafa 1—2 nautgripi.
Á Skógarkoti voru árið 1-711 9
nautgripir. Nú munu þar vera 2—3.
Á Vatnskoti voru þá 4 kýr og 3 geld-
neyti. Túnkraginn gefur nú ekki at
sier hálft kýrfóður, hvað þá meira.
Enda hefur kotið lengi verið i eyði.
En fyrir nokkrum árum síðan var
það tekið í ábúð.
Á þessum 4 jörðum eru engar út-
heysslægjur, eða hafa verið, aðrar en
þær, sem sækja verður langt út fyrir
Þingvallahraun, víðsvegar út um
fjallahaga.
Af þessu má sjá, að búskapnum
hefur farið hnignandi að sama skapi
og skóginum. Jarðirnar gefa nú ekki
al sjer meira ræktað fóður en ein
litilfjörleg jörð annarstaðar á land-
inu.
Víðsvegar um lönd eru stofnaðir
garðar i líkingu við þjóðgarðinn
inikla og fræga við Gulasteinsá í
Bandaríkjunum. Flestir af slikum
görðum eru í Ameríku. Garðarnir
eiga að sýna hvað náttúran getur af
eigin ramleik náð miklum þroska,
án þess að mennirnir grípi inn r
verkahring hennar, að öðru leyti en
því, að friða hana og varðveita frá
skemdum. í garðana er safnað öll-
um jurtum og viltum dýrum, sem til
eru í náttúru þess lands, er þeir eru
i. og þar geta þrifist. Einkum eru
varðveittar á þessum reitum tegundir,
sem fágætar hafa orðið, vegna gegnd-
arlausrar ofsóknar frá mannanna
liálfu. Náttúran veröur þar sem lík-
ust því, er hún var í öndverðu, áður
cn mannshöndin greip inn í verka-
hring hennar. Þessir garðar eru frið-
helgir, og svo stranglega varðir, að
þar má ekki skerða hina minstu jun
eða dýr.
Á Þingvöllum er fjölbreyttari og
einkennilegri náttúra, en í nokkurr!
annari sveit á íslandi. Auk þess er
staðurinn svo frægur úr sögu lands-
ír.s, að þjóðgarður á þessum stnð
mundi bera órækan vott um ræktar-
semi íslendinga til sögu þjóðar sinn-
ar, engu siður en til náttúru landsins.
Um leið og þjóðgarður er stofnað-
ur á Þingvöllum, verður að taka það
fram með lögum, að hann skuh veia
eign þjóðarinnar um aldur og æfi.
Itngum „prívat“-manni eða fjelagi
má leyfa að reisa þar nokkur mann-
virki eða reka atvinnu fyrir eigin
reikning. Inn á garðhelgina verður
að safna öllum íslenskum jurtateg-
undum, sem likindi eru til að geti
þrifist þar vilt. Komið gæti það til
greina, að flytja þangað útlendar
blómjurtir eða trje, sem vissa er fyrir
að samþýðist þar jarðvegi og lofts-
lagi. Yfir höfuð verður að hyllast til
þess að laða innlenda sem erlenda
ferðamenn og gesti að Þingvöllum
og gera þeim dvölina þar viðunandí.
ísland er fátækt að viltum dýrum
sem hægt væri að friða í þjóðgarðin-
um, að undanskyldum fuglum; og er
sjálfsagt að þeir og egg þeirra sjeu
friðhelg innan þjóðgarðsins. Tækist
að hafa á Þingvöllum einhver vilt
dýr, iiinlend eða erlend, sem mönn-
um væri nýstárlegt að sjá, mundi það
anka að miklum mun ferðamanna-
straum að garðinum.
Annað aðaltakmarkið með stofnun
þjóðgarðs á Þingvöllum er friðun
fornu mannvirkjanna og viðhala
þeirra, frá sögulegu og fornfræðis-
legu sjónarmiði. Fáar þjóðir gætu
horft á aðra eins niðurníðslu á forn-
helgum söguminjum og fornleifum
í sínu landi eins og íslendingar
cru sjónarvottar að á Þingvöllum, án
þess að blygðast sín, minsta kosti
fyrir útlendingum, sem skoða þing-
slaðinn. Það hefur þó ekki borið á
öðru en að menn hjer hafi, þrátt fyrir
m'ðurníðsluna, verið furðulega
hreyknir af sögustaðnum, og með á-
riægju vísað þangað kærkomnustu
gesturn landsins, sem að líkindum
fyrst hafa rekið augun í, hve sví-
virðing eyðileggingarinnar getur
komist langt, á fornhelgum sögustað
hjá söguþjóð.
Mönnum er nokkurn veginn ljóst,
hvar merkustu og helstu sögustað-
irnir eru á Þingvöllum. Þar verður
að setja glögg merki, sem sýna við
hvaða menn og atburði þeir eru
tengdir, svo að menn, sem koma á
þingstaðinn, geti áttað sig á þeim.
Veitingahúsin og önnur þau ný-
virki, sém nú eru á Þingvöllum, og
sem staðnum eru hvorki til prýðis eða
sóma, verða að rýma í burtu. í stað-
inn fyrir þau verður að byggja veg-
legt og reisulegt gistihús, þar sem
vansalaust er að taka á móti erlendum
sem innlendum gestum er lcynnu að
vilja dvelja þar, lengri eða skemri
tíma. Smíði hússins og rekstur verður
að kosta af opinberu fje. Því að
mannvirkin innan þjóðgarðsins eiga
að vera þjóðareign engu síður en
garðurinn sjálfur.
Þjóðgarðurinn mikli í Bandaríkj-
unum er undir stjóm Sambandsþings-
ins í Washington. Það hefur samið
lög um garðinn og skipað vopnaða
hermenn til þess að gæta hans. Þeir
eru nokkurs konar kerúbar, „með
sveipandi sverði“, er varna þess að
r.okkurri plöntu eða dýri sje gert
mein, á því svæði sem garðurinn nær
yíir. Þjóðgarðurinn á Þingvöllum á
að vera undir stjórn alþingis. Það á
að semja lög og reglur um garðinn,
og ráða menn til þess að sjá um, að
þeirn lögum sje dyggilega og strang-
lega fylgt.
Eins og áður er drepið á, verður
að taka ábúð af jörðunum í Þing-
vallahrauni, til þess að þjóðgarðs-
stofnunin geti náð tilgangi sínum. Að-
ur hefur líka verið bent á, hvað jarð-
irnar hafa gengið úr sjer og búskapn-
um hnignað, og að ábúð á jörðunum
mundi hverfa af sjálfu sjer, þegar
fram í sækir, ef búskapur yrði rek-
inn þar áfram, með sanra sniði og
verið hefur. Jarðirnar gefa tæplega
af sjer jafnmikið af ræktuðum af-
urðum og ein lakleg meðaljörð í öðr-
um sveitum. Við það að taka af á-
búðina, mundi landbúnaðurinn einskis
sakna í framtíðinni, en mikið unnið
við að friða og varðveita skóginn frá
gereyðing. Þing 0g stjórn verður að
hlutast til um, að því atriði í þjóð-
garðsstofnuninni verði ráðið farsæl-