Lögrétta - 29.10.1919, Blaðsíða 1

Utgefandi og ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
AfgreiSslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti n.
Talsími 359.
Nr. 44.
húsfyllir, og þar töluSu hin þrjú þing-
mannaefnin, og síSast einnig Ólafut
FritSriksson, er komiS haf’Si þangaö
eftir aS fundi var slitiö á hinum staðn-
tm. Sveinn Björnsson lýst því þarna
yfir, ai5 hann byöi sig fram með Jóm
Magnússyni forsætisráíSherra, og ósk-
aSi, aS stuðningsmenn sínir styddu
hann einnig, en ekki Jakob Möller
ritstjóra, og kom þaS af því, aS Möll-
er liafíSi í blaói sínu verió aí5 halda
sjer fram jafnhliöa Sveini. Bjóst viS,
ió geta fengiS gamla Sjálfstæöismenn
til þess a?S láta atkvæSi á Svein og
sig, en svíkja þaö bandalag, sem gert
hafði verið í fjelaginu Sjálfstjórn um
stuSning viS þá Jón og Svein. Þetta
var eina framboöserindi ritstj. „Vís-
is“, þ. e. aS sprengja samtökin innan
Sjálfstjórnarfjelagins vegna persónu-
legs haturs viS annaö þingmannsefn-
iS, sem fjelagiS hafSi valiö. Hann
bjóst aldrei viS því, og býst ekki við
því enn, aS sjer áskotnist atkvæSi,
sem fari nokkuö nærri því, aö nægja
til kosningar. En hann bjóst viS því
1 upphafi, að geta murkaS á þennan
hátt eitthvaS af atkvæSum frá Jóni
Magnússyni, og til þess fórnaSi hann
sjálfum sjer. Af þessu geta menn
sjeS, aS þeir, sem Möller kjósa, kasta
óSru atkvæSi sínu frá sjer til ónýtis,
því aS þaS er útilokaS, aS hann geti
náS kosningu. En nóg um þaS aö
þessu sinni. Lögr. hefur ekki rúm til
þess aS flytja útdrátt úr ræSuni allra
þingmannaefnanna, en lætur sjer
nægja aS taka stutt ágrip af aðalræSu
Jóns Magnússonar forsætisráSherra.
Ágrip af ræðu forsætisráðherra.
Hann lýsti afstöSu sinni til nokk-
urra aSalmála, sem hlytu aS koma
iyrir þingiS á næsta kjörtímabili.
Um stjórnarskrármáliS kvaSsl
hann ekki álíta, aS þörf væri aS tala
langt erindi, því aS sjer vitanlega
teldu allir frambjóSendur sjálfsagt,
aS samþykkja stjórnarskrárfrumvarp
síSasta þings óbreytt. Þá kvaS hann
og óþarft aS fara aS ræSa um þaS
atriSi, sem menn hefSi greint nokkuS
2 um í þinginu, hvort heimta ætti i
stjórnarskránni lengri eSa skemri bú-
setu sem skilyröi fyrir kosningar-
íietti. Það væri nú útgert mál, meS
þeirri niSurstöSu, sem orSiS heföi í
þinginu.
í sambandi viS stjórnarskránnáliS
talaSi hann um þingmannafjölgun í
Reykjavík. í stjórnarskrárfrumvarp-
iö hefSi veriS sett þaS ákvæSi, aS meS
lögum mætti ákveSa, aS þingmenn
Reykjavíkur skyldi kjósa hlutbundn-
um kosningum. KvaS hann þetta
ldjóta aS skiljast sem loforS um fjölg-
rn, þvj aS ekki virtist. ástæSa til aS
kjósa fremur hlutbundnum kosning
um í Reykjavik, meöan þingmennirn-
ir væru ekki nema tveir, heldur en
i öSrum tvímenningskjöræmum lands-
ins. SagSi hann því stjórnina mundu
bera fram á næsta þingi frumvarp
um fjölgun þingmanna Revkjavikur
0g kvaSst hafa leyfi til aS segja frá
því, aS allir ráSherrarnir væru fylgj-
andi fjölgun þingmanna hjer. Og
meS því aS nú væri svo komiS, taldi
hann mega treysta góðum árangri.
Um fossamáliS talaSi hann all-itar-
lega. SkýrSi hann frá áliti milliþinga;
nefndarinnar í fossamálinu, sjerstak-
lega um þaS, hverjar ástæSur væru
meS og móti þvi, aS virkja fallvötn
lijer í stórum stýl. KvaSst hann fall-
ast á niöurstöSu þá, sem sjer skildist
bæSi meirihluti og minnihluti fossa-
rietndar komast aS, aS ekki mætti
ráSast i svo mikla virkjun, aS öSr-
um atvinnuvegum, þjóSerni eSa sjálf-
stæSi landsins væri hætta búin. Um
eignarrjettarspursmáliS ljet hann
þess getiS, aS hann teldi þaS auka-
atriöi eitt. En ekki kvaöst hann fyrir
sitt leyti geta veriS í neinum efa um
það, aS landeigandi ætti aö íslenskum
lögum eignarráS eSa afnotarjett fall-
vacna á landi sínu. Hitt væri aftur
engum efa undirorpið, aS ríkisvaldið
hefSi þaS í hendi sinni, aS takmarka
þennan afnotarjett. ÞaS, sem því væri
aöalatriSiS, aS þessu leyti, væri, aS"
sett væru tryggileg sjerleyfislög.
Annars kvaSst. hann vona, aS bráS-
lega yrSu einhverjar framkvæmdir i
þessu máli. Erindi þingsins um, aS
ííkiS nái umráöum yfir Sogsfossun-
um, kvaSst hann ekki mundu láta
undir höfuS leggjast, er hann færi
bráSlega utan, nje rannsókn á þvi
fallvatni og járnbrautarstæöi. — Um
járnbrautarlagning hjeöan austur
l-:vaS hann þaS kunnugt, að hann væri
því máli mjög fylgjandi.
Um skattamálin ljet hann þess get-
ið, aS hann byggist viS, aS margir
hefSu ýmislegt aS finna aS skatta-
löggjöf síSasta þings. En þess bæri
aS gæta, aS fljótt hefSi þurft til aS
taka, og aSalatriSiS, aS" ná saman
lekjum til þessaSstandastóhjákvæmi-
lega mjög aukin gjöld rikissjóSs, þvi
aS pólitísku sjálfstæSi landsins væri
hætt, ef ríkJssjóSur væri mjög illa
stæöur. Fjármálastjórn landsins
triundi nú meS ráSi hæfra manna at-
huga nákvæmlega skattalöggjöfina
2.!la og endurskoða. VonaSi hann, aS
skattalöggjöf sú, sem i vændum væri,
yrSi bygS á fastari og rjettlátari
grundvelli en nú er.
Nokkru fleiri niál mintist ræöu-
maöur og á.
Fossamálið.
Eítir karl í Garðshorni.
II.
Þegar komist hefur veriS aS þeirri
ákveSnu og föstu niSurstööu, aS sjálf-
sagt sje aS hagnýta fossana, vaknar
aftur sú spurning: Hver á aS hag-
nýta þá? Rikið sjálft, eöa einstakir
menn, eSa fjelög? í sjálfu sjer er þaS
alls ekki fráleit hugsun, aS ríkiS sjálft
notfæri sjer þá. ÞaS er algent og þyk-
ir sjálfsagt, aS ríkin hafi meS hönd-
um framkvæmd ýmsra fyrirtækja,
sem varSa allan almenning, þótt þeim
í rauninni sje eins vel borgiö i hönd-
um einstaklinga. Þannig er um ýms
samgöngutæki, póstgöngur, síma-
sambönd, járnbrautir, — sem þó eru
margar til jafnframt í höndum einka-
íjelaga. Hins vegar er þaS sjaldan, að
ííkin reki stóriönaS, verksmiSjur og
bess háttar, aSallega af því, að slíkum
rekstri er jafnan samfara talsverS
iiætta. ÞaS væri þó samt sem áSui
alls ekki frágangssök fyrir okkar
land, okkar ríki, aS taka sjálft á
sinar hendur fossareksturinn og hon-
r.m samfara iöju, ef ekki væru .tveir
aöal-agnúar á því, nefnilega, 1) aS
afarmikiS fje þarf til virkjunar þeirra
cg iSnreksturs, og 2) er afar mikil
áhætta'samfara þvi líkum, hjer alveg
óþektum iSnrekstri.
AS því er nú fyrst kostnaöinn snert-
ir, þá sjest best, hve gifurlegur hann
er, þegar þess er gætt, aS í bók hr
Sætersmoen, hins norska verkfræS-
ings, sem mælt hefur vatnsaflið í
Þjórsá, og samið einkar fróölegt og
vandað rit um þaS, meS áætlunum
um 6 aflstöðvar, er taliS svo, aS full-
komin virkjun þeirra kosti alls um
277 miljónir króna. Og þetta er kostn-
Reykjavík 29. okt. 1919,
aöurinn bara viö Þjórsá eina. Kostn-
áSurinn viö UrriSafoss einan, sem lík-
iega verSur helst byrjað viS, verSur
út af fyrir sig 34Jú miljón króna.
Þetta er miSaS viS verðlag 1914,
aö viöbættum 50%, og mun því senni-
lega reynast of lágt um næstu árin.
Hvar á ríkiS nú aS fá þessa geisi-
stóru upphæS aS láni, þótt ekki væri
að tala um nema UrriSafoss einan?
1‘egar litiS er til þess, hve örSugt hef-
ur gengið aS. undanförnu aS fá smá-
lán í samanburði viS þetta, 2—5 mil-
jónir króna, og það til arSvænlegra
tyrirtækja, svo sem símalagningar o.
±1., þá verSur örðugt að benda á, hvar
lániö muni fást, og ekki síst þegar
verja á því til áhættu-fyrirtækja. Því
til þessa tekur lánveitandi alt af nokk-
uS tillit. Fengist lán, yrSi þaS meS
afar-hörSum kjörum. Ekki svo mjög
hvaS vextina snerti, sem trygginguna.
V Þess mundi verSa krafist, aS ríkiö
veðsetti tekjur sínar. En ekkert full-
valda ríki, þótt smátt sje, getur geng-
iö aö slíkri kröfu. AS þetta sjeu eng-
ar öfgar, má marka af því, aS þegar
hefur veriS fariS fram á slika trygg-.
ingu viS veitingu lána sem verður
aS telja smálán í samanburöi viS þaS,
sem nú þarf.
Þótt lán samt sem áSur fengist, og
þaS meS aögengilegum kjörum,' þá
ætti rikiS þó ekki aS hafa fram-
kvæmdir í þessu máli, vegna hinnar
afarmiklu áhættu, sem því er sam-
íara. ÞaS liggur í augum uppi, og
er margstaöfest af reynslunni, að það
er alt af áhætta aS stofna til nýrra
og óþektra fyrirtækja, og enn meiri
hlýtur hún aö verSa hjer, þar sem
allir flutningar, bæöi til landsins og
um landið eru svo örðugir. ÞaS er
rnargt, sem ekki er fyrirsjáanlegt viS
slíkan rekstur og hjer ræSir um. Upp-
hafiS er alt af verst. Margir hafa í
byrjun tapaS stórfje á þeim fyrir-
.tækjum, sem síöar hafa borið sig vel.
ÞaS væri því ekkert vit í, aö ríkiS
iæri aS taka á sig svo mikla áhættu;
það gæti valdið því gersamlegu gjald-
þroti Væri samt ekki annars kostur,
yrði ritdS aS byrja, en þá í mjög smá-
um stýl. En nú er annars kostur;
tvö fjelög hafa þegar sótt um 'sjer-
leyfi til virkjunar fossanna í Sogi og
Þjórsá. AnnaS þessara fjelaga, „Tit-
an“, hefur í mörg ár starfað aö því,
aS mæla afliö og vatnsmagniö i Þjórs-
á, og gert allan undirbúnmg til að
hagnýta afl hennar til áburSarfram-
leiSslu aSallega, en jafnframt þó til
framleiðslu Ijósa og hita. ÞaS hefur
og eignast allar nauSsynlegar heim-
ildir meöfram ánni, til notkunarvatns-
ins. ÞaS sýnist þvi ekkert vit í, að
lofa því ekki aS ríSa á vaðiö, taka
áhættuna, og sjá hvernig þvi reiðir af.
ÞaS eru nógir fossar eftir i landinu,
sem ríkið getur spreytt sig a, ef
reynslan sýnir aS alt gengur vel fyrir
,,Titan“.
ÞaS er sagt, aS „Titan“ biöi ein-
ungis eftir sjerleyfi, til þess aS byrja
á virkjuninni. Sje þetta svo, þá ætti
þaS leyfi aS geta fengist á næsta al-
þingi og ætti aS vera aSgengilegt
fyrir báöa aSilja. ÞaS er sagt, aö
einhver ágreiningur hafi orÖiS milli
„Titans“-manna og nefndarinnar í
tossamálinu á Alþingi í sumar, um
timalengd sjerleyfisins, en slíkt eru
smámunir. ÞaS stendur á engu, frá
landsins sjónarmiði, hvort tíminn er
5 til 10 árum lengri eöa styttri. ÞaS
er heldur ekki ósanngjarnt, þótt fje-
lagi, sem er brautryöjandi, sje veitt
eitthvaS frekari ívilnun en öðrum síS-
ar meir.
Eitt er þaS, sem veldur því, aö
bráðnauBsynlegt er aS hraða þessu
máli sem mest, og þaS er þetta: Jafn-
skjótt og byrjaS verður á undirbún-
ingi framkvæmdanna, hlýtur járn-
braut aS koma hjeðan og austur aö
Þjórsá, og þaS mætti beint setja leyf-
ishafa þaS skilyrði, aS leggja þessa
járnbraut. Hve mikil nauösyn er 4
henni, og til hve ómetanlegs gagns
hún mundi vera og veröa fyrir alt
Suðurland, er óþarfi aS fræöa lesend-
ur „Lögrjettu“ um. Þeim er þaS kunn-
ugra en flestum öörum. í næstu grein
skulum vjer gera grein fyrir þeim
mótbárum sem fram hafa komið gegn
■veitingu sjerleyfis til einkafjelaga og
hrekja þær, en viljum þó um leiS
endurtaka, að þær snerta alveg jafnt
ríkiS og einstök fjelög, og hlytu aS
ieiSa til þess, ef á rökum væru bygS-
ar, aS alls engin virkjun mætti eiga
sjer staS, aS alls engan ISnaS mætti
reka í þessu landi.
Háskólinn.
Tveir nýir doctorar.
ÞaS var margt áheyrenda viS at-
höfn þá, sem fram fór í Háskólanum
síðastl. laugardag. Hún fór fram i
sal neSri deildar, og var bæöi hann,
áheyrendapallarnir og herbergin i
kring opin fyrir áheyrendum. Athöfn-
in hófst kl. 1 og stóS til kl. 4j/á. Sig-
uröur prófessor Sívertsen er nú rek-
tor háskólans og hafSi hann forsæti
a samkomunni. En Siguröur prófess -
or Nordal, formaður heimspekisdeild-
arinnar, tók til máls og lýst því yfir,
aS deildin hefði ákveSiö aS gera Jón
prófessor ASils aS heiöursdoctor í
heimspekilegum fræöum fyrir hina
uýju bólc hans, um einokunarverslun
Dana hjer á landi. Hann kvaS deild-
inni hafa borist þaö til eyrna, aS Jón
ASils hefði haft í huga aS senda henni
iitiS ú því skyni, aS fá aS verja þaS
opinberlega fyrir doctorsnafnbót, en
þess væri þá aS gæta. aS á bví sviSi,
sem bókín fjallaSi um, væri höfund-
urinn hæstirjettur, hefði rannsakaö
þaS um langt áraskeiS og væri þar
hverjum öSrum manni fróöari. ÞaS
hefSi því aS eins veriS til málamynda,
aS láta hann verja ritiS opinberlega.
Mintist svo á önnur ritverk Jóns AS-
ils og lauk á þau lofsorði, en taldi
samt þetta hiS síSasta langmerkast.
A8 svo mæltu baS hann rektor Há
skólans aS afhenda Jóni prófessor
ASils skilríki fyrir því, aS hann væri
kjörinn af háskólanum doctor í heim
spekilegum fræöum. StóS þá rektor
upp og afhenti honúm doctorsbrjefið,
en Jón prófessor ASils þakkaSi meS
nokkrum orSum og kvaðst telja þenn-
an sóma svo mikinn, aS hann hefSi
cngan annan kosið sjer, þótt hann
hefði sjálfur mátt um velja.
Var nú gefiö nokkurra minutna
hlje.
SíSan hluta athafnarinnar stýröi
GuSrn. l'innbogason prófessor. Stje
þá Páll E. Ólason doctorsefni upp i
ræSustól, er settur hafði veriö gagn-
rart forsetastóli, og skýrSi meS
nokkrum orSum frá aðalefni rits þess,
er hann hefSi samiS um Jón biskup
Arason og ætlaði nú aS verja fyrir
doctorsnafnbót viS Háskólann. En
heimspekisdeild Háskólans hafSi
skipaS þá prófessorana Jón J. ASils
og Sig. Nordal til andmæla. Jón J.
Aöils tók fyrstur til máls og flutti
um ritiS langa ræSu og snjalla. LofaSi
hann þaS mikiS, en benti þó á ýmis-
legt, er aS sínum dómi yrSi aS telj-
ast aðfinninga vert. UrSu síöan
nokkrar hnippingar um sumt af því
milli hans og doctorsefnisins En þar
næst tók til máls Magnús Jónsson
dócent, sem er kennari haskólans í
Kirkjusögu, og taldi fram ýmislegt,
sem hann hefSi viS ritið aS athuga,
cn lauk samt á þaö lofsoröi. SigurSur
prófessor Nordal talaöi síSastur, og
var þaS einkum bókmentastarfsemi
c-g kveðskapur Jóns biskups Arason-
ar, sem hann geröi aS umtalsefni, og
dómar doctorsefnis um þetta. Var
margt vel sagt i þeirri ræðu. En aS
lokum lauk hann, eins og hinir and-
mælendurnir, lofsorði á rit doctors-
efnis og óskaði því til hamingju,
kvaSst vona, aS þetta spor, sem nú
væri stigiö, yrSi fyrsta sporiS á langri
frægðarbraut. Páll E. ólason þakk-
aöi svo andmælendum sínum öllum
fyrir góSa meSferS og lofsamleg um-
mæli um ritverk sitt. Doctorsnafnbót-
ina hafSi hann hlotið, og er fyrsti
maSurinn, sem ver rit til þess aS öðl-
ast hana viS Háskóla íslands.
Athöfnin öll fór prýðilega fram og
er Háskóla okkar til sóma.
XIV. ár.
Úti í heimi.
Friðurinn og framtíðin.
Þegar Smuts hershöfðingi fór frá
Englandi í júli s. h, sendi hann út
brjef þaS, sem hjer fer á eftir í laus-
legri þýðingu. En ræða eftir hann
hefur áSur veriö birt hjer í blaSinu.
Þar sem jeg er nú aS kveðja Erig-
land og halda heim til SuSur-Afríku,
langar mig til þess aS senda vinum
mínum nokkur orS aS skilnaði. Jeg
liaföi ætlaS mjer að segja þaS opin-
berlega í ræSustól, sem jeg verS nú
að skrifa, af því aS brottför mína ber
bráöar aS, en ætlaS var.
Fyrst vil jeg færa hjartans þakkir
mínar ensku þjóSinni, sem nú heítir
ekki hikaS viS aS heiöra og styrkja
mig, sem einu sinni var óvinur henn-
hi. Min saga er dagljóst dæmi þess,
iivernig þeir, sem voru óvinir í gær
verSa fjelagar á morgun. Og þessir
erfiðu dagar færa flestum okkar heim
sanninn um þaS, hversu nauSsynlegt
er taumhald tilfinninganna og hóf-
stilling gegn þeim, sem áöur voru
svarnir fjendur okkar.
En þaS eru nokkur atvik, sem nú
má ekki þegja yfir lengur, þó mjer
sje óljúft aS tala um þau. En að-
staSa mín í þessu landi og þaS, aS
jeg hef staSið framarlega í fylking-
unni gegn ÞjóSverjum, frá upphafi
ófriSarins og til enda hans, veitir
mjer rjett til þess aS segja þetta, án
þess aS móðga nokkurn.
Andmæli þau, sem jeg ljet í ljósi
viS undirskrift friSarsamninganna
hafa orSiö til þess, aS mjer hefur
borist fjöldi skeyta, sem sýna sama
álitiS á friðarsamningunum og jeg
ljet i ljósi, og á ástandinu yfirleittA
Jeg talaSi ekki þá af því; aS mig
iangaði til aS fetta fingur út í gerSan
hlut, þó óánægja mín væri megn meS
ýms atriöi samninganna. Jeg hafSi
fiamtiSina í huga, og óskina um þaS,
aS skapa þann nýja anda, sem gert
gæti okkur færa um aS standa gegn
þeim erfiðleikum, sem biSa okkar.
Þrátt fyrir þaS, þó friðarfundinum
hafi skjöplast, og þrátt fyrir von-
brigði okkar í sambandi viS hann,
áttum við aS halda öruggir áfram í
voninni, en láta ekki bugast af ör-
væntingunni.
Megingildi ófriSarins er sigur and-
ans, sigur siSgæðisins yfir heims-
hyggjn lífsins. ÞjoSverjar voru
komnir mjög langt á leiS efnishyggj-
unnar. Þeir höfðu smíSaS. til aS sigra
meS, ægilegustu vjelarnar, sem heim-
urinn hefur sjeS. En hefndin hefur
komið niður á þessari vísindalegu
heimshyggju, af því aS hún lítilsvirti
andlega- og siöferöislega hlið lifsins,
almenningsálit heimsins, og kúgaSa
samvisku annara þjóða. Andinn er
sigri hrósandi. Sá andi siðgæðisins,
sem er uppspretta framfaranna, en
virtist vera veikur, hefur aukist svo,
að hann gerir þessa styrjöld ef til
vill aS markverSustu merkjalínunni
1 sögu mannsandans. Sigurinn hefur
1 lotnast, ekki hinum sterku, heldur
hinum fínni og göfugri þáttum
manneðlisins. Hugsjónum framfar
anna hefur aukist afl. ÞaS er mergur-
inn málsiris í þessu atriSi.
En ef þetta er svona, þá ætti þessi
styrjöld ekki aS skilja eftir neina
gremju í huga þjóöanna. Lægri hvat-
ir mannseölisins hafa beöiS ósigur
á óvinunum, og þær ættu ekki aS risa
upp í sigurvegurunum. Sá andans
J'róttur, sem bar okkur yfir bylgjur
stríösins, ætti nú ekki aS breytast í
hatur, ótta eöa lágar hvatir. Nú frek-
sr en nokkru sinni fyr ættum viS allir
aS hefja hátt merki andans. In hoc
signo vinces. SiSgæSiS hefur eflst
svo, aS næst gengur kraftaverki. Þess
vegna eigum viS aS framkvæma í
verkinu boSorS kristindómsins um
meSaumkun, miskunn og fyrirgefn-
ingu, því aS þaS er kjarni trúar okkar.
Raunverulegur friður þarf aS kom-
* Þessi andmæli eru áSur birt i
Lögrjettu.