Lögrétta - 14.01.1920, Page 1

• »
Utgefandi og ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti II.
Talsími 359.
Nr. 1.
Reykjavík 14. jan. 1920.
Lögrjetta.
Lögrjetta gat ekki komið út s'rð-
astl. miövikudag vegna prenttepp-
unnar, sem frá er sagt á öSrum staö
í blaSinu. . En henni lauk svo, aö
prentarar fá frá byrjun þessa árs
40% kauphækkun. Þetta er þriðja
hækkunin, sem fellur á prentunina
frá því er núverandi útgefandi keypti
blaSiS, fyrir rúmu ári, og hefur prent-
unarkostnaSurinn mikiö meira en tvö-
faldast síSan, hækkað fyrst úr 120
kr. á tbl. upp í 160 kr., þar næst, 1.
sept., upp í 200 kr., og fer nú upp i
280 kr., eSa eitthvaS þar um bil. Þar
við bætist, a*8 pappír er mikiS að stíga
í verði og buröargjald meS póstum
hefur veriö hækkaS. Þessi kostnaöar-
aukning við útgáfuna gerir þaö ó-
hjákvæmilegt, að blaðaverðið hækki,
en á engu blaði fylgir samt sú hækk-
nn hinni, sem orðið hefur á útgálu-
kostnaöinum, eins og þó væri eSli-
legt. ,,Tíminn“ hækkar upp i 10 kr.
árg. (úr 5 kr.), en flytur sig jafn-
íramt yfir í Lögrjettu-stærð. „Morg-
unbl.“ heldur 18 kr. veröinu, en færir
sig saman, minkai sig, um þriöjung,
eöa meira. öll önnur blöö hljóta aö
taka upp aðrahvora af þessum aöferð-
um, eða þá báöar í sameiningu, þ. e.
á þann hátt, aö þau reyni aö vinna
vpp útgáfukostnaöaraukann að sumu
leyti með hækkandi verði, en að öðru.
le.yti með samfærslu. Sje blaðaveröíö
fyrir stríöiö og nú boriö saman við
verö á nauösynjavörum, innlendum
eöa útlendum, þá og nú, eöa vinnu-
kaup þá 0g nú, munu allir sjá, aö
blaðaveröiö er nú tiltölulega miklu
lægra en vöruverðiö og vinnuveröiö,
og ætti þó alt þetta aö fara sem næst
því, aö fylgjast aö. En það er blaöa-
útgefendunum sjálfum að kenna, að
svo er ekki, og aö svo veröur ekki.
Því veldur ósamlyndi og skortur á
samvinnu þeirra í milli, og mun seint
veröa lagfæring þar á.
Lögr. velur þá aöferðina, aö hækka
verö árg. upp í 10 kr., en mun af
fremsta megm reyna aö minka sem
minst lesmál sitt. Hún mun reyna að
vanda sem mest efni sitt, eigi síöur
en áður, og sjer í lagi gera sjer far
um aö færa lesendum sínum sem ítar-
legastar og yfirgripsmestar frásagnir
af stórviðburðum þeim, sem nú eru
að gerast úti um heiminn, en jafn-
framt sem fjölbreyttastar og gagn-
oröastar frjettir af öllum innanlands-
viöburöum. En í landsmálum er stefna
blaösins svo kunn, að ekki þarf að
ijölyrða um hana, og mun ekki veröa
trá henni vikið.
Lögr. væntir þess, aö kaupendur
hennar taki þessari litlu veröhækk-
un, sem frá sagt hjer á undan, ekki
ilJa, og láti hana ekki varöa viðskifta-
slitum, enda þótt eigi væri hægt aö
auglýsa hana fyrirfram, þar sem aöal-
orsök hennar er hækkun sú á prent-
kostnaöi,.sem yfir skall nú eftir ára-
ínótin.
Prentunarteppa. Frá ársbyrjun til
7- þ- m. var ekki unniö í nokkurri
prentsmiöju hjer i bænum, nema
nokkra stund at drengjum í ísafold-
arprentsmiöju, og komu bæjarblöðin
á þa leiö út litlu blaöi einn daginn,
sem skýröi frá ástandinu, og Prent-
arafjelagið daginn eftir öörum fregn-
miöa, prentuöum í gamalli prent-
smiöju, sem annars stendur hjer ónot-
uö, er skýrði deilumáliö frá þeirra
siónarmiði. En þaö var svo vaxið,
aö um nýár var útrunninn samningur
sá, sem Prentarafjelagiö haföi gert
\ið prentsmiöjurekendur og hafði fje-
lagið fyrir nokkru sent þeim uppkast
að nýjum samningi, en um þaö upp-
fast haföi ekki orðiö samkomulag,
er eldri samningurinn fjell úr gildi.
Aöalkröfur prentaraf jelagsins voru
40% kauphækkun og stytting daglegs
rinnutíma úr 9 klst. í 8. Prentsmiöju-
1 igendur fjellust á kauphækkunar-
kröfuna, en ekki stytting vinnutím-
: ns, að minsta kosti ekki aö svo
stöddu. Þeir geröu og kröfu um, að fá
að fjölga prentnemum, svo aö þeir
yrðu fleiri en áöur i hlutfalli viö tölu
fullnuma sveina, og haföi nefnd, kos-
úi af báöum málsaðiljum, haft þaö
mál til meöferöar, svo aö úr því mátti
heita jafnað áöur en prentteppan
hófst. Það var stytting vinnutímans,
sem aöalágreiningnum olli, og svo
)ms smávægileg atriði, er líka stóöu
ívrir samkofnulagi. Gekk svo í
nokkra daga og voru bæjarbúar ekki
ánægðir yfir blaðaleysinu og frjetta-
leysinu, en Prentarafjelagsmenn og
prentsmiöjueigendur kendu hvorir
öörum um, hvernig komiö væri, eins
og oft vill ganga í deilumálum. Þeg-
ar svo haföi staðið nokkra daga, fjekk
Jón Magnússon forsætisráðherra for-
menn beggja flokkanna til viðtals viö
sig og kom því þar til leiðar, aö
nefndir frá báöum kornu saman á
fund, og út úr viðtali þar náðist svo-
íult samkomulag. Prentarar vinna
þetta ár 9 klst. á dag, en 8 klst. frá
ræstu áramótum. Þeir fá fult kaup
fyrir 3 af þeim dögum, sem ekki var
unniö, en prentnemunum má fjölga
til muna frá því, sem áöur var.
Hvítárbakkaskólinn.
4. janúar 1920 var haldinn stofn-
fundur í fjelagi, er skirt var „Llvítár-
bakki“, aö Svignaskaröi í Mýrasýslu.
Markmið fjelagsins er að reka skóla
og bú á Hvítárbakka, og vinna að
I'ví aö skólastofnunin geti orðið sjálf-
stæð stofnun með tímanum, sem þá
ftarfi á eigin fótum. — Á stofnfund-
inum í Svignaskarði voru samþykt
lög fjelagsins og kosin í það bráða-
liirgöastjórn. I stjórnina voru þessir
kosnir: Jón Hannesson, Andrjes
ifvjólfsson, Guöm. Jónsson, Jósef
Björnsson og Davíð Þorsteinsson.
Með- því að lögin eru aö mörgu
’eyti merkileg og einstæð i sinni röð,
vil jeg skýra ögn frá innihaldi þeirra.
Fje þaö er fjelagsmenn hugsa sjer
t.ö leggja fram er alt að 50000 kr.
sem skiftast í 500 kr. hluti.
' Atkvæöisrjettur fjelagsmanna er
ckki bundinn viö fjárframlög þeirra,
lieldur hefur hver hluthafi eitt at-
kvæöi, án tillits til þess hvort hann
á einn eöa fleiri hluti.
Af hlutafjenu er aetlast til aö hlut-
liafar fái vexti, sem þó veröa aklre'i
hærri en bankavextir. Hvort þaö í
reyndinni verður hægt aö borga
vexti, fer eftir því hve ríflega Alþingi
styrkir fjelagið.
Aröi búsins á aö verja til þess aö
bæta og prýöa jörðina, en 5°/o af aröi
þess á þó aö leggjast í sjóö, er verja
á til innlausnar hlutabrjefa. Ágóöa af
verslun skólans viö Kaupfjelag Borg-
firöinga á og aö verja til þessa og
svo því sem afgangs kann aö veröa
af rekstri skólans, eftir að hluthafar
hafa fengið vexti af fje sínu.
Hlutafjeð veröursmásamaninnleyst,
þannig aö öll brjefin veröa afskrifuð
hlutfallslega jafnt eftir fjármagni því
sem þau hljóöa upp á, og þegar sið-
asti hluti þeirra verður innleystur á
skólinn sig sjálfur ásamt búinu sem
þi veröur á jöröinni. Þá verður stjórn
skólans lögð í hendur skólanefndar
tem í á að vera skólastjóri, maöur
sem sýslunefnd Mýrasýslu kýs, maö-
ur sem sýslunefnd Borgarfjarðarsýslu
kýs og tveir menn sem stjórnarráö
\ íslands skipar.
Af þessu vona jeg aö menn sjái
síefnuna. Þó skólinn vaxi í veröi og
búið stækki, veröur þaö ekki eign
fjelagsins, heldur sjálfrar stofnunar-
ínnar, og þegar brjefin veröa innleyst
•stendur skólinn orðið á eigin fótum.
Jeg geri ráö fyrir því, aö alþingi
geri sitt ýtrasta til þess aö þessi hug-
sjón fjelagsmanna komist sem fyrst
i framkvæmd.
Skólinn byrjar með hlutafje og
lánsfje. Arðurinn af búinu fer í vexti
og afborganir, að svo miklu leyti sem
hann ekki þarf í reksturskostnað, en
því sem aflögu veröur, er varið til
aö prýöa og bæta jörðina. Og þegar
ekki þarf lengur aö láta ágóöann
ganga til lúkningar skuldum, veröur
tariö að innleysa fje hluthafa. Þamiig
er alt hið hugsaöa fyrirkomulag snið-
iö til þess að skólastofnunin verði
svo stæð fjárhagslega, aö hún þurfi
ekki á aöstoö fjelagsins að halda.
Er, hve fljótt þetta næst, og*hvort
það næst nokkurn tima, er komið
undir álþingi. Veiti það skólanum
þann styrk, aö sjálfur skólinn geti
boriö sig, svo verja megi búsarðinum
í jörö og sjóö, næst markið fljótlega,
Ui því lengur verður verið aö ná því
sem það veitir skólanum minni styrk.
En viö hluthafar treystum því, aö
þingmenn sjái annars vegar þörf þess
0 ö skólinn starfi áfram, og hins vegar
að þessi leið, sem hjer er' veriö aö
íara, er þess verð, aö það ljetti undir
vegfarendunum, svo takmarkiö náist
sem fyrst.
Hluthafi.
Úti um heim.
Hvað er bolsjevíkastefnan ?
I.
t útlendum blöðum og tímaritum
ei nú mikið af greinum um Bolsje-
víkastefnuna, bæði móti henni og meö.
Sú grein, sem hjer veröur tekiö aöal-
efnið úr,' er í nýkomnu hefti af norska
timaritinu „Samtiden“, eftir Emil
Stang. Þar í tímaritinu hafa komið
íram fleiri ritgeröir um þetta efni,
en honum þykir höfundar þeirra ekki
hafa verið svo vel kunnugir málun-
um sem skyldi.
Þingræöisfyrirkomulag vestur-
landaþjóöanna á nú langt framfara-
skeiö aö baki, segir höf. En það er
íyrst á siðasta helmingi næstliðinnar
aldar sem hinar borgaralegu lýð-
stjórnarhugmyndir hafa náö sjer þar
niðri, og nú á síðustu árum eru þing-
íæöiskenningarnar orðnar að kreddu.
thaldsflokkarnir böröust fyrst á móti
því, aö stjórnarfyrirkomulagið breytt-
ist úr emb.ættismannastjórn yfir í
þingræöisstjórn, en síðan á móti al-
mennum kosningarjetti. En nú hafa
ínaldsflokkarnir ekki aö eins tekiö
hann á sína arma, heldur er þaö nú
orðið aö kreddu, aö þaö stjórnar-
fyrirkomulag, sem á honum bvggist,
sje þaö eina rjetta. En ekkert hjer
1 heimi er svo fullkomiö, aö liægt sje
að segja um þaö, aö meö því sje öllu
riettlæti fullnægt, og sist af öllu er
hægt aö segja þaö um nokkurt stjórn-
srfyrirkomulag. Lýö^tjórn, fram-
kvæmd af þjóöþingi, kosnu meö al-
ménnum atkvæöarjetti, var í augum
bmna frjálslyndu og byltingagjörnu
manna fyrri kynslóöa besta og full-
komnasta fyrirkomulag á því þjóð-
frelsi, sem fyrir þeim vakti, og þetta
var bariö fram gegn mótstööu hinna
þáverandi íhaldsmanna. En grund-
vallarhugsanir breytingamannanna
írá þeim dögum eru orðnar aö trúar-
setningum íhaldsmannanna nú. Og
svo mun ávalt ganga. íhaldsflokk-
arnir spyrna alt af gegn breytinga-
girni hins líðandi tíma og taka þá
upp þær kenningar, sem fram var
haldið af breytingamönnum undan-
iarandi kynslóöar. Grundvöllur sá,
sem almenningur borgarastjettanna
byggir á skoðanir sínar nú í dag, er
lagður með þeim hugmyndum, sem
I arist var fyrir og fram voru bornar
til sigurs smátt og smátt á 19. öld-
inni. Á hagsmunasvæöinu voru það
einstaklingsframkvæmdirnar og liin
t'rjalsa samkepni, á stjórnmálasvæð-
inu þingræöið og hinn almenni at-
kvæðarjettur, á mentasvæðinu frelsl
liugans, listanna og bókmentanna, og
er þó reyndar ekki hægt aö gera mik-
iö úr því frelsi.
Sósíalisminn, eöa jafnaðarmanna-
siefnan, leiðir fram á sjónarsviöiö
nýjar hugsjónir, sem eru jafnóskilj-
anlegar ihaldssömum sálum nú, og
ósamrýmanlegar þeirra hugsunar-
hætti, eins og hugsjónir síðastliöinn-
ar aldar voru á sínum tima þáver-
andi ihaldsmönnum. Grundvallarhug-
mynd sósíalismans er þetta: aö ekki
sje nóg aö þjóðirnar hafi að nafninu
til fullkomið stjórnmálafrelsi, meöan
frelsiö vanti á hagsmunasvæðinu.
Þrátt fyrir þingræði og almennan
kosningarjett er þaö eftir sem áður
aö eins fámenn stjett, sem öllu ræöur
á hagsmunasvæöinu og hefur þar með
líí og liðan alls fjöldans í sínum hönd-
um, hvort sem litið er til menningar-
mála eöa efnahags. Þeir, sem eiga
í uðsöfnin og þeir, sem i bönkunum
stjórna sparifje almennings, hafa
völdin yfir atvinnulifi þjóðanna, og
nota þau í auðvaldsins þágu, eins og
við er aö búast. Þeir beina peninga-
straumnum inn á þær brautir, aö hann
verði stóreignamönnunum sem mest
arðberandi, án tillits til þess, hvort
önnur fyrirtæki, svo sem jarðrækt og
húsabyggingar, væru ekki þjóðfje-
lögunum gagnlegri. Þeir hafa, í
stuttu máli sagt, í sínum höndum vald
til þess, aö ná aröinum frá þeim, sem
vinna, hvort sem um er að ræöa and-
lega vinnu eða likamlega. Ríkisvaldið
hefur þó nokkur tök á, aö grípa inn
í þetta og setja því skorður. En hinar
rnörgu tilraunir í þessa átt á ófriöar-
árunum sýna til fullnustu, hve ófull-
komin tæki stjórnarvöld ríkjanna
liafa til þess að grípa inn í eölilega
rás atvinnulífsins, eins og þaö er
grundvallað meö auövaldi eistakling-
anna. Verkmannafjelögin hafa náö
undir sig töluveröum völdum, þegar
um kaupgjaldakjörin er að ræða. En
kaupgjaldsstríðið er i auövaldsþjóö-
fjelaginu þaö hjól, sem ræöur gildi
peninganna og hefur nú þau áhrif, að
það er sifallandi. Verkamennirnir
veröa þá, eins og skiljanlegt er, aö
berjast fyrir síhækkandi launum. En
þeir ná aldrei efnalegu frjálsræöi á
þann hátt. Það eina, sem bjargaö
getur auövaldsþjóöfjelaginu frá al-
gerðu strandi, er frjáls samkepni milli
atvinnurekendanna. En þaö heimtar
hins vegar stórfelda eyðslu á afli til
ónýtis, sem betur væri variö i þarfir
þjóðnýtilegrar samvinnu. Þegar tekiö
cr fyrir hina frjálsu samkepni, eins og
átt hefur sjer stað nú á ófriðartím-
unum, þá gengur auövaldsþjóöfjelag-
iö alt úr skorðum, þrátt fyrir allar
ríkisvaldafyrirskipanir ; það fjarlæg-
ist meir og meir fyrirkomulag hinnar
frjálsu samkepni, en nálgast hitt, aö
færa rekstur atvinnuveganna yfir á
fáar hendur.
I augum sósíalistanna er eignar-
rjettur einstaklinga aö framleiðslu-
tækjunum aöalmeinsemd þjóöfjelag-
anna. Þeir vilja gera þau að þjóðfje-
lagseign og afnema rjett einstakling-
unna til umráöa yfír atvinnurekstrin-
r.m, og jafnframt til þess, að draga
sjer arð af annara vinnu. Það er iðn-
aöarfyrirkomulag nútímans, sem
skapað hefur þörf fyrir breytingu á
þessu sviöi, og því hafa áhrif sósíal-
istakenninganna orðiö mest i löndum
stóriönaðarins. Þó hafa þær einnig
náð allmikilli útbreiöslu meðal land-
búnaðarþjóöa, því auövaldið hefur
lika náð tökum á-þeim atvinnurekstri.
annaö hvort á þann hátt, að landbún-
aðurinn er rekinn í stórum stýl, meö
launuðu verkafólki, eöa þá, eins og á
sier stað í Noregi, aö bændurnir eiga
siálfir jarðirnar, en borga rentur til
verðbrjefaeigendanna, sem hafa lán-
að þeim fje.
Þessar kenningar jafnaðarmann-
anna eru nú þegar orönar gamlar.
En þeim hefur ekki tekist að gera
XV. ár.
hugmyndir sínar um þjóðfjelags-
stjórn atvinnulífsins vel skýrar til
íramkvæmda. Þeir hafa numið staöar
við gamla ríkjafyrirkomulagiö og
sveitafjelagafyrirkomulagiö, hugsa
sjer öll fyrirtæki rekin af rikjunum
cða sveitafjelögunum eins og þeim er
nú fyrir komið. Jafnframt þessu hafa
svo komiö upp kaupfjelög og sam-
vmnufjelög, sem allmikiö hefur kveö-
ið að. En ríkin og sveitafjelögin eru
ckki vel til þess löguö, að reka at-
vinnufyrirtæki. Það er hætt við, aö
þar beri of mikið á oddborgaraskap
og pappirsstjórn; hömlur eru lagðar á
framtakssemi einstaklinganna og
oregið úr áhuga þeirra. Það er ekki
iieldur verkamönnunum nein ánægja,
að vera í þjónustu ríkisins eða sveit-
arfjelagsins, með því fyrirkomulagí,
sem nú er. Þess vegna hefur borgara-
fiokkunum veitt svo auðvelt að rífa
niður hugmyndir sósíalistanna.
Sósíalistarnir hafa ekki heldur í
baráttunni fyrir kenningum sínum
getað losað sig yið hugmyndina um
cignarrjett einstaklinganna. Þeir hafa
krafist, að ríkin eða sveitafjelögin
keyptu eða tækju eignarnámi fram-
lciðslufyrirtækin og rækju þau síðan
á kostnað hins opinbera. Þetta getur
rjctt verið, þegar um er að ræða
ickstur fyrirtækja, sem þjóðfjelaginu
verður sjerlega nauðsynlegt, að und-
snþegin sjeu gróðabralli einstakra
manna, svo sem samgöngutæki, lýs-
ingartæki o. s. frv. En þótt eign eða
verksmiðja sje keypt fullu verði af
því opinbera, verður þar með engin
breyting á einstaklingseignarrjettin-
um. Verðmætið hefur að eins skift um
eigendur. Skógareigandinn, sem fær
sveitarfjelaginu skóg sinn til eignar
og umráða, fær í hans stað verðbrjef
eða peninga, og tekur síðan rentur af
þessu, í stað gróöans af skóginum
áður, án þess að leggja fram nokkra
vinnu í móti. Yfirfærslan er eins og
hvert annað kaup, eða hver önnur
sala, hvorum um sig af aðilunum
ýmist til ágóða eða taps.
Það hefur nú lengi verið ljóst hin-
um svo nefnda byltingaflokki innan
vjebanda.sósíalistanna, að þessi smá-
skrefavegur yfir í það fyrirkomulag,
sem að hefur verið stefnt, leiði ekki
þangað, og þeir hafa verið reikandi
í leit eftir rjettari leiðum. Syndikal-
istarnir hafa komið fram með nýja
hugmynd; vilja láta atvinnufjelögin
taka að sjer framleiðsluna. En sú
hugmynd hefur ekki náð fylgi meðal
sósíalista alment, og að minni skoð-
un, segir greinarhöf., með rjettu.
Á síðustu árum eru hugmyndirnar
um alt þetta töluvert farnar að skýr-
ast. Það er nú alment viðurkent inn-
an allra hópa sósíalista, að með eign-
arnámi rrtegi svifta burt einstaklings-
eignarrjettinum, t. d. með almennri
cignatöku og sje þá, meðan á breyt-
ingunni stendur, rjettur auösins til
arðsframleiðslu takmarkaður. Hitt
cr líka vel á veg komið til að ná al-
mennri viöurkenningu, að atvinnu-
reksturinn verði að vera undir yfir-
ráðum þeirra, sem numið hafa hverja
grein hans um sig, með umsjá frjáls-
iega valinna eftirlitsstofnana. Þessar
nýju hugsanir hafa á síðustu árum
lutt sjer til rúms í ýmsum löndum
og á ýmsan hátt. Sósíalistar allra
landa láta sjer nú umhugað um að
gera sjer þessi mál sem ljósust og
finna það skípulag, sem best eigi við.
En kjarni þessara hugmynda er, að
iönaður, verslun o. s. frv., verði að
Mjórnast af lærðum mönnum á hverju
sviði um sig í sambandi við verka-
mennina sjálfa og fulltrúa, sem hafa
það hlutverk að gæta almennings-
heillar, en ekkert tilíit skuli tekið til
hagsmuna eigendanna. Meö því móti
eru allir, sem störfin leysa af höftd-
um, frá þeim efsta til hins neðsta,
leystir undan oki auðmagjnsins og
geta beitt sjer að öllu leyti eins og
best gegnir i þarfir þeirrar starfs-
greinar, sem þeir stunda. Yfirstjórn
atvinnumálanna hugsa menn sjer
lagða í hendur hjeraðaráða, og lands-
raðs, sem skiftist í jafnmargar grein-
ar og tegundir atvinnuveganna eru.
Um landbúnaðinn er því svo varið,