Lögrétta - 23.05.1922, Side 3

LÖGRJETTA
8
Rinn bErsyndugi,
Skáldaag.i eftir Jón Bjömsson.
»Já, þið ættuð að láta honum eftir að dæma
mig«, sagði Skarphéðinn og röddin skalf,
»það er ekki sauðaþjófa og meinsærismanna®.
Mennirnimir spruttu á fætur. Þeir höfðu
sest inni í kenalustofu. Annar sagði:
»Það er ekki alt búið enn þá. Hveruig
kennir þú guðsorð! Látum nú alt siðferðið
liggja milli liluta. En barnalærdómsbókina
má ekki gera að guðlastL.
»Nú, jæja, svo þið ætlið að fara út í fleiri
sálma*.
Skarphéðinn var alt í einu orðinn rólegur.
»Rvað finst ykkur að kenslunni? Og hvað
vitið þið um hana?«
»Við vitum alt um hana. Börnin segja
frá Þau muna það, sem þú segir þeim og
kemur í bága við alt, sem foreldrar og aðrir
hafa innrætt þeim. Hvað segirðu þeim til
dæmis um hjónabandið?*
Skarphéðinn hló — hló lengi.
»Eg segi þeim, að raaðurinn sé ekki kon-
unnar höfuð, að þau séu baiði jafn réttháir
aðilar í hjúskapnum*.
»En drottinn minn! Ekki stendur það í
kverinu*.
»En drottinn minn! Það er ekki alt guðs
orð, sem stendur í kverinu; sumt er vitleysa,
sumt ósannindi«.
Mennirnir urðu undarlega samtaka í því
að hrista höfuðið. Nú fyrst þóttust þeir sjá
út yfir alla þá hættu og allan þann óguðleik,
sem stafað gat af þessum manni.
•Hvernig stendur þá á þeösu í lærdóms-
kveririu?*
»Það er ekkert annað en mannasetningar,
leifar austurlenskrar lífskoðunar, þegar kon-
an var kúguð og undirokuð og álitin ambátt
karlmanusins. En Vesturlandaþjóðir eru
komnar það lengra en Austurlandamenn, að
þær kunna að meta konuna, þær finna, að
endurskin af ljóma guðdómsins birtist í því
besta, sem konan á í eðli sinu: næmleik til-
finninganna, sjálfsfórninni, móðurástinni*.
Mennirnir treystu sér ekki til að fara lengra
þessa leið Þeir þektu ekki lifaskoðariir Aust-
urlandnbúa og gátu ekki séð, að þær kæn.u
þcssu máli við.
»En hvernig ferðu með fjórða boðorðið?«
»Eg hefi sagt, að þe3si skiljrrðishius;v
hlýðni og auðmýkt barnauna við foreldrana
sé ranglát, og að skyldur þeirra við foreldrana
séu ekki eins miklar og hefur verið haldið
fram. Börnin eru lífskraftur, sem þau hafa
kallað fram, og þau geta ekki búist við, að
sá kraftur lúti þeim. Þau verða að taka
afleiðingunum af því að hafa vakið og þrosk-
að sjálfstætt lif«.
Mennirnir stóðu orðlausir um stund Svo
sagði annar:
»Kennirðu börnunum okkar þetta?«
»Þvi ekki ykkar börnum eins og öðrum?
Eg lít svo á, að það sé skylda mín að scgja
börnunum, það sem eg veit sannast*.
»Er þetta sannleikur?«
♦Áreiðanlega. Finst ykkur rétt, að börnin
beri ábyrgð á þeim, sem hafa gefið þeira
lífið? Það eru þeir, sem eiga að bera ábyrgð
á börnunum. Þessi sífelda krafa foreldranna,
að börnin eigi að vera þeim hlýðin, vera
þeim undirgefin, vera þeim verkfæri í hönd-
um, er ranglát*.
Skarphéðinn fór lengra en sannt'æring hans
náði i þessu efni. En hann hafði einhverja
nautn af að ganga fram af mönnum. Og
það tókst honum.
»Er það þá líka satt, sem börnin segja, að
þú hafir sagt, að helvítis-kenningin í kverinu
væri ósannindi?*
»Það er hverju orði sanuara. Eg hefi lagt
mig fram til þess að láta ekki svo heiðnar
hugrayndir festa rætur 1 lífskoðun barnanna«.
»En þetta stendur í ritningunni, maður!
Þetta er guðs orð! Dirfistu að véfengja það?«
»Ritningin er ekki öll guðs orð. Það er
eg búinn að segja ykkur. Og það sem stend
ur í henni og hefur komist inn í barnalær-
dóminn um helvitis-kenninguna, er sjálfsagt
ekki guðs orð. Það þori eg að fullyrða við
hvert barn«.
»Þú þorir að fullyrða alt, satt og logið«,
sagði annar maðurinn og brýndi röddina.
»Þú svífist þess ekki, að bera brigður á
hcilaga ritningu. Það er ekki furða, þó þá
berir ckki mikla virðingu fyrir hjónabandinu«,
bætti hinn við.
Skarphéðinn beit á vörina og fölnaði.
Siðau sagði hann hægt en með geðshræring-
arþunga í röddinni:
»Takið þið börnin ykkar og segið þeim,
að þau kveljist í eilífum vítisloga, ef þau
skríði ekki við fótskör ykkar, sem hafið verið
nógu samviskulaus til að koma þeim í heim-
inn og ala þau upp í lygi og hræsui Segið
þeim, að konan sé ambátt, sem maðurinn
eigi að drotna yfir. Segið þeim, að helvíti
standi opið hverjum þeim, sem hrasi. Vitið
þið svo hvað þau blessa ykkur, þegar þau
fara sjálf að neyðast til að hugsa og skilja*.
Skarphéðinn gekk Jrá þeim og út.
Honum fanst krökt í kringum sig af illum
öndum. I fysta sinni á æfmni fanst honum
lífið skuggalegt og dapurt og fjandsamlegt
því besta i sál hans.
En óðara raátti bjartsýnin betur og trúin
á mennina. Endurminningarnar um allar
þær stundir, sem hann hafði lifað glaður og
reifur af ilmi ástar og æsku, komu eins og
fagrir englar og svifu um sál hans.
Hann fór aftur að hugsa rólega um ótraust
manna á sér. Það gat ekki verið eins mikið
og leit út fyrir. Þesði sveit gat ekki verið
orðin svo gerbreytt á einu ári.
Honum datt í hug að reyna enn að fá að
vita, hve megn mótspyrnan væri.
Hann leitaði að leið. Og strax fann hann
hana.
í grend við fljalla var um þessar mundir
sérlega bágstatt heimili. Bóndinn var búinn
að liggja lengi á sjúkrahúsi; konan var ein
með tíu börn, hvert öðru yngra. Heimilið
var bjargarþrota, nema að því leyti, sem
nágrannarnir héldu lífi í konu og börnum
með matgjöfum. En sveitin lá fyrir börnun-
um og foreldrunum innan skamms. Og engin
von var til, að maðurinn borgaði langa
sjúkrahúslegu af eigin ramleik.
V.
Jeg hafði gert mjer von um,
af nú við uýtt jarðamat, mundi
vei-ða sætt lagi, til að lagfæra
auðsséjustu afbakanir á bæjanöfn-
um, en sú von hefur algerlega
orðið sjer til skammar. í svo-
nefndum „skýringum11 framan við
tnatsskrárnar, sem era eina grein-
argerðin fyrir tdorðning og skipu-
lagi bókarinnar, segir: „Nöfn
jarða eru tekin eftir síðustu jarða-
bók, en á einstaka stað leiðrjett
samkvæmt góðum heimildum“.
En ekki fer mikið fyrir þeim
leiðrjettingum. Skilið get jeg, að
varlega þurfi að fara í breyting
bæjanafna, þar sem vafi er á
um uppruna og merking þeirra.
Hitt er mjer óskiljanlegt, að
(„opinberri“) stjórnarvalda starf-
semi verði óhjákvæmilega að
fylgja sá andlegi dauði eða stein-
gerfingsháttur, að þaðan megi
enga sálarglætu sjá. Úr því heim-
ild þótti til að breyta einhverju,
ei vandi að geta sjer til, hvað
hamlað hefur því, að leiðrjetta
algerðar málvillur og latmæli, t.
d rangar orðabeygingar. Málið
og þess lögmál virðist þó mega
teija „góðar heimildir". En í
þessarj nýju bók eru slíkar vit-
leysur „allramildilegtast“ látnar í
friði. Þar eru: Nesjar, Gerðar,
GiJjar, Hrísar, Grenjar, Seljar,
Fjósar, Eiðar, Fljótar, Slýjar,
Þorpar, o. s. frv. Einu nöfnin
af því tagi, sem almenn venja
er að hneigja öfugt, en eru rjett
í bókinni, eru: Auðnir, Gásir.
Hæli era nefnd Hæll. Bæir, sem
draga mafn af aurriða (silung,
er riðar á aurum), eru n
Urriða- (á foss, kot, vatn). Hóll
fyrir Höll er máske ritvilla. Sú
er ein breyting (frá fyrra jarða-
tali) að gera sumstaðar nefni-
fall að eignarfall, t. d.: Langa-,
Djúpa-, Mjóa-, Lágadalur Rauða-
melur. Sumstaðar fær þó rjetta
íallið að halda sjer t. d.: Djúpi-
dalur,-lækur, Skammidalur, Stóri-
Litli-dalur, Mildibær, o. s. frv.
Er þó fremur hugsanlegt, að sum
þessi óbreyttu bæjianöfn geti verið
dregin af af öðru nafni, t. d.:
Djúpi-lækur af djúpum (pyttum),
Litlidalur af (Grími) litla, Mikli-
bær af (einhverjum) mikla o. s.
frv., væri þá eignarfallið rjettara
á þeim. Rauðimelur er eflaust rjett
(af roða me-lsins). En aftur mun
rjett Rauðalækur, af mýrartauða.
En í þessu sem öðru virðist reglu-
leysið og ósamræmið eiga að vera
aðaleinkenni bókarinnar, því þetta
er „sitt á hvort“ til og frá um
hana. Ólíklegt er að Urðarbak
sje frumlegra en Hurðarbak. Bæir
tneð því mafni, t. d. í Kjósars'* ' ■
og Borgarfjarðarsýslu, standa all-
ir norðan undir fjöllum (ekki
við urðir), er útilykja sól mán-
uðum saman. En jeg gæti trúað,
að Hurðarbak í Flóa væri afbak-
að nafn. Bærinn stendur upp á
hörðum hrygg. Harðblakur eða
Hiarðabak þar sennilegra. Gnúpar
Mlir eru nú (af leti) orðnir að
Núpum, og Gnýpur að Nýpum
«ða Níp. Gnúpverjahreppur er þó
«1 enn, Gnúpa-Bárð kannast ýms-
ir við,. og hvert barn kann: „Hvar
býr hiin Gnýpa“. Auðljós bjag-
urmæli (Hörðu-ból, dalur, Bol-
ungarvik o. s. frv., í stað Hörða-
Bolunga-) eru ekki leiðrjett, nje
Ltmæli eins og Lá, Lárkot, fyrir
^ág, Lágarkot o. s. frv. Skrípinu
>.Staðastaður“ er haldið á Stað
á Ölduhrygg, en að óþörfu víða
sett kenningarnöfn við aðra Staði,
o m. fl. bæi. Það eru kirkjuból-
in í Mosvallahreppi og Eyrarnar
í Reykjarfj.hr., sem þess þurftu,
en óvíða annarsstaðar. T. d. er
margstagast á „Sæból á Ingjalds-
sandi“, þótt annað Sæból sje
ekki þar í nánd. Hví skyldi vera:
„Eyri við Seyðisfj.„ en „Eyri í
Skötuf. ¥ * * Seyðisf j arðareyrin geng
ur þó lengna út í fjörðinn. En
hjer verður að láta staðar numið
um þetta. Dæmin éru lík um alla
bókina.
VI.
Sá háttur hefur verið upptek-
irm að meta sjer hvem ábúðar-
hluta,, þar sem fleirbýli er á jörð,
og svo er jarðarnafnið sett full-
um stöfum í bókinni eins oft og
sjermetnu hlutar hennar era marg-
ir. Þannig er t. d. stagast á Hest-
eyri 9 sinnum, Hnappavöllum,
Hafranesi og Vilborgarstöðum 8
sinnum, Borgarhöfn, Skálavík,
Hvallátrum, Bjaraeyjum, Kirkju-
bæ 7 sinnum, Haukadal, Sölmund-
arhöfða 6 sinnuin o. s. frv. Sum-
staðar er töluhlutunum skift með
stafliðum, a. b. Þessi staglsetn-
ing gerir útlit jarðatalsins svo
heimskulegt á svipinn, að miaimi
verður ónotalegt við að horfa á
það. Hefði bókiu verið ætluð
tnönnum, var nóg að prenta nafn
jarðarinniar einu sinni, en stryk-
setja svo áframhald sama nafns,
í stað stafsettu endurtekninganna.
Stryksetning verkar ekki eins
sljófgandi og sálsvæfandi á menn.
Og enginn, «em í bókina lítur,
mundi misskilja það. Auk sam-
ræmisíns i fnstoignabókinni með
staglið, má geta þess — til að
unna höfundum hennar sammælis
— að hún er öll sett með sama
stafkarlaletrinu. Hjáleiga og höf-
uðból, hundraðslenda og þúsunds-
jörð (þessi eina), og alt annað,
lítur eins út á pappíraum; eingar
upplýsingar um neitt, nema þess-
ar fáu tölur, svo ábyggilegar sem
þær eru. Með því að hafa ekki
nema meðalstórt letur á bókinni
og randbilin (spatium) minni,
u.átti auka tveim dálkum, eða
einum umfram það sem sýnt er
hjer að framan; sá dálkur þarf
ekki að vera breiður, því að í
hann ætti aðeins að setja 1—2
stafi út undan hverri eign, er
sýndi, hvort hún væri bænda-
(einstakl.) kirkju-, þjóðeign o. s.
frv., samkvæmt skýringum fremst.
T. d. b. e. (eða b. X)=einstak-
lingseign í eigin ábúð, b. bænda-
=einst.-eign í leiguábúð, þar sem
ábúandinn átti alla eða meiri
hluta, var leiguliði lað öllu eða
meira hl. þegar matið fór fram, k.
kirkjueign, þ. þjóðe., s. skólae.,
h hreppseign, ú. útlendingse. o. s.
frv. Þetta væri þó skemtilegra
en engar upplýsingar; bókin yrði
ekki eins kollhúfuleg. Slíka ómynd
sem þessa fasteigmaibók ætti ekki
oftar að gefa út.
VII.
Sjeu jarðabæikurnar, fornía,
gamla og nýjia, athugaðar allar
saman, er heildarsvipurinn þessi:
„Forni“ (Johnsen) er íbygginn
karl, fróður um margt, en bjag-
urmæltur nokkuð. „Gamla“ er
gelgjnleg kerling, óliðleg vexti,
fáfróð og apar karlinn í málfæri.;
„Nýja“, dóttirin, „hefur það lak-'
asta úr báðurn1 *, höfuðstór, háls- j
gild, óreglulega limuð og líkama-1
rýr, • (marhnútsleg), heimskleg
á svip, í látbragði og máli. Ber
því meira á þessu, sem hún á að
hafa notið meiri menningaráhrifa
en foreldraruir, meðal annars not-
ið leiðsagnar lands-yfirmatsnefndar
og stjórnarráðsins innlenda, á síð-
ari hluta 2. og fram á hinn 3.
tug 20 aldar.
Nú er ráðgert að mat þetta
verði endurskoðað eftir 8 ár (um
1930); en ef von ætti að vera um,
að þá rjeðust bætur á misfellum
þeim, sem eru á þessu mati, veitti
ekki af að ötull maður, sögu-
fróður og skýr í skilningi á stað-
háttum, og með hagkvæma skoðun
á jarðamati, færi um land alt
þessi ár til að rannsiaka afbökuð
og vafasöm jarðanöfn og leiðbeina
matsmönnum til rjettara. mats
og betna samræmis í því næst.
Styrkur til þess væri þarfari en
ýmislegt annað, sem verið er að
styrkja af landsfje. Sæu fáir eftir,
þótt t. d. af ljelegu skáldsagna
(„lýgisagna“) rusli, og ástar-
iharmiakveini undir fábreyttustu
bragháttvun eða háttalaust, yrði
minna framleitt þau árin fyrir
landssjóðsstyrk. Sú list, að vernda
óbjagað málið, þenna fágæta
heimsmenjagrip, sem stórþjóðirnar
mega öfunda ísland af, er ekki
minna verð en sumt annað, sem
prýtt er með listarsafni. Ætti að
geta orðið efni í „doktors“-rit-
gerð við háskóla tslands: „Um
bæjanöfn á Islandi1 ‘.
En hvort sem bæjanafnasafn-
arinn og matsleiðtoginn verður
orðinn doktor 1930 eða ekki, á
hann þó laS sjá um útgáfu fast-
eignabókarinnar að nýju, svo hún
verði landinu til sóma.
------—o.......
Hlþbl. og landskiöriö.
Alþýðublaðið gerði rjettast í því,
að vera ekki mjög hátalað eða marg-
málugt um landskosningarnar nú,
því kunnugir menn þykjast vita það
með vissu, að ritstjórinn, ól. Fr„
ætli sjer alls ekki að kjósa lista verka
mannaflokksins, heldur Tíma list-
ann, og að þangað fari hann me5
svo mörg atkvæði frá verkamanna-
listanum, sem hann sjái sjer fært
a8 ná í, án þess að hátt fari.
í gær er Alþ.bl. sárreitt vii5 Morg-
unblaðið, ekki fyrir ummæli um
verkamannalistann, heldur fyrir
ummæli um Tíma-listann. Það vill
nú vera „bændablað11, eins og Tím-
inn. En svo vel þekkir þetta blaö
hugsunarhátt íslenskra bænda, a5
það getur með fullri vissu sagt Al-
þýðubl. þaS, að þá langar ekkert til
að eignast það fyrir málsvara. Þeir
hafa yfirleitt megnustu skömm á
því, eins og það nú er ritað. Ritstj.
Alþ.bl. getur að sjálfsögðu unnið
Tíma-listanum gagn með því aC
draga þau atkvæði, sem harm kann
að hafa umráð yfir, í laumi frá
vkm.listanum og yfir á Tímalistann,
og þetta mun vera það eina, sem
honum er ætlað að gera af vini hans
í Tíma-herbúðunum. Klunnagreinar,