Lögrétta - 27.11.1923, Side 1

Stærsta
íslenska lands-
blaSitS.
LOGRJETTA
Árg. kostar
10 kr. innanlands
erl. kr. 12.50
Skrifst. og afgr. Austurstr. 5.
Bæjarblað Morgunblaðið.
Ritstjóri: Þorst. GíslasOn.
XVIII. árg. 67. tbl.
Reykjavfk, þirðjuudaginn 27. nóv. 1923.
í safoldarprentsmib ja h.f.
*• Enda œtlaði hann ekld að leiða er sárara og erfiðara að vera ekki
Arnljótur Olafsson þjóðina eftir neinum flugstigum, barn síns tíma en stjórnmála-
heldur braut traustra verklegra r.ianninn — hvort sem hann er
og fjárhagslegra framfara. Hag- á undan eða eftir tímanum
fræði var háskólanám hans og
21. nóv. 1823. — 29. okt. 1904.
Arnljótur prestur Ólafsson kom
avo mikið við sögu íslands og ís-
lenskra menta um sína daga, en
■var sjálfur svo svipmikill maður
og einkennilegur, að óviðurkvæmi-
legt væri að láta aldarafmælis
hans að engu getið. Enda er sá
-siður meira en hjegómi að staldra
við á slíkum dögum og líta yfir
•íefi liðinna stórmenna. Það getur
ba;ði verið oss athvarf fjarri arga-
þ>rasi hverfandi stundar, og um
leið látið viðburði samtímans birt-
■ast í ljósi nýrrar skilningar. —
lieyndar var sjera Arnljótur svo
ijölþættur maðúr og mikilhæfur,
•að það er í erfiðasta lagi að
hneppa lýsingu hans í stutta
hlaðagrein. Enda skal hjer ekki
brugðið upp neinni heildarmynd,
-.aðeins reynt að rissa fáeina drætti.
pekking mín og rúm blaðsins er
hvórttveggja of takmarkað til þess
-að ráðist verði í meira. En það
ær bót í máli, að í smíðiim er æfi-
saga sjera Arnljóts, eins og kunn-
ugt er, og mun honum þar verða
lýst eftir öllum heimildum, sem
Jcostur er á-
I.
Öhætt er að segja að sjera Arn-
l.jótur hafi á prestskaparárum sín-
rrn (1863—1904) lifað svo fjöl-
hreyttu og auðugu lífi, að fylla
hefði mátt æfi margra meðal-
riianna. Fyrir utan embættisstörf
sín var hann frömuður í sveit-
arstjórn og hjeraðsmálum, alþing-
ismaður, rithöfundur, las allra
manna mest, jafnt erlend rit sem
innlend og um fjarskyld efni, bjó
Ætórbúi, um eitt skeið á fjórum
jörðum, og lifði hinu fegursta og
prýðilegasta heimilislífi með stórri
f.jölskyldu. Fáum þeirra mörgu
•gesta, sem að garði bar og dáð-
ust að hinum höfðinglega og mik-
ilhæfa presti, mun hafa dottið í
hug, að þessi maður hefði ekki
náð takmarki sínu í lífinu. Og
þ?ó var því einmitt svo farið. En
um leið má bæta því við, að sjera
-Arnljótur komst það. Sem hann
komst, meðal annars af því, að
hann liafði hugsað miklu hærra
II.
Sjera Matthías hefir í Sögu-
köflum sínum og þó enn betur í
ágætiim erfiljóðum, lýst Arnljóti
<eins og hann kyntist honum 1856
í Kaupmannahöfn:
I r- |
„ísland — man jeg enn þú sagðir,
á það mesta herslu lagðir —
á að hníga í saltan sjó,
eða spánnýtt endurrísa
öllum heimi til að lýsa,
ekkert minna nú er nóg.“
Slíkur stórhugur fyrir þjóð sína
og sjálfan sig bjó í þessum Hafn-
arstúdent. Það voru ekki draum-
órar tvítugs unglings, því að Arn-
Hjótur hafði þá þrjá um þrítugt.
takmark hans var vafalaust að
verða mikill fjármálamaður. En
III.
Vafalaust má lesa merki vonbrigð-
skilningur hans á auðnum var anna út úr lífi og fari sjera Arn-
ekki smásálarlegur. Hann leit á Ijóts. Hann þótti óvæginn, hvass-
hann sem „fullnægjunægð allra; máll og ertinn. Nolckuð af því kánn
andlegra og líkamleg-ra gæða.“ í 'að hafa verið kynfylgja og bún-
Auðfræði sinni hefir • hann lýst ’ vetnskur hjeraðsbi'agur. Þó segja
framsókn mannsins frá nekt og þieir, sem þektu hann best, aö hann
fávísi til æðstu menningar með hafi veriö viðkvæmur maSur, enda
skáldlegum móði, svo að minnir bera rit hans og ritgerðir þess nóg
á hinn fræga inngangskapítula vitni. En því meiri viðkvæmni, sem
Renan's í L’avenir de la science. inni fyrir bjó, því meiri þörf var
i Arnljótur átti líka kost á að vera á að gera skelina ekki aðeins harða,
. með tignum mönnum og fei'ðast heldur óárennilega. Welhaven hef-
víða um Norðurálfu. Hann var ir í ágætu kvæði sagt, að þyrnar
heimiliskennari hjá Blixen-Finecke trjesins værxx ekki annað en grein-
barón, og fór með þeim feðgum ar, sem hefðxx ekki fengið að ná
suður í lönd, en seinna var hann þroska.
í Fox-leiðangrinum og köm þá til Ekki verður Amljóti heldur láð,
Englands og alt út til Grænlands. þó að hann vildi láta sxxma sam-
Sjóndeildarhringur hans varð víð- þingismenn sína, sem bánx hann
ai-i en flestra íslendinga í þá daga, • ofxxrliði meS höfðatölu sinni, finna
og alt sem hann heyrði og sá til þess, að ekki væru öll jöfn höf-
fylti hann vandlætingu og þrá xiðin, sem talin væru. Og vaiia var
til afreka, þegar hann bar það .furða, þó að honxun þættu fyrii'-
saman við hag íslendinga. | lestrai'nir á pi'estaskólanum lítið
" Nxx á dögxim mun fáum finnast hnossgæti eftir alla útivistina.
það hafa verið ýkjxxhörð krafa
IV.
En aldrei reynir manninn eins
til lífsins, af svo mikilhæfum
manni sem Arnljótur var, þó að
hann vildi verða fjármálamaður á og á því skeiði æfinnar, sem hann
íslandi. Samt vildu forlögin ekki neyðist til þess að taka sinn deilda
verða við þeirri kröfu. Hann gat verð af veruleikanum út á íimynd-
ekki lokið prófi í hagfræði vegna 'unarauð æskuvonanna. Gengismun
f járskorts. Enda voru íslensku ' xxrinn á pappír og gulli er þá stxxnd
fjármálin engin til. Hann varð að xxm helsti mikill. Að standast þá
lifa, og hann settist í prestaskól-
ann og útskrifaðist þaðan fertug-
ur. Inn í stjórnmál komst hann
raun, án þess að þverbrestxxr komi
í viljann og framsóknarduginn, er
xneii'a, afrek en vinna borgir. í
að vísu snenima, en varð þar fyrir ’engri Menskri stjett hafa líklegast
miklum vonbrigðum. Honxxm lenti verið fleiri menn, sem vomx eða
þar fyrst saman við Jón Sigurðs- þóttust vera á rangri hillu, en í
son og síðan Benedikt Sveinsson, jprestastjettinni. Þar lentu flestir,
og áhrif hans og gengi á þinginu^sem áttu ekki annars úrkosti, urðu
xxrðu aldrei í hlutfalli við gáfur að sitja heima þegar skólabræSur
lians. Jeg get ekki stilt xnig um þeirra, flugu burt: vísindamenn.
ao taka> orðrjetta klausu xxpp xxr iistamenn, veraldarmenn. Sumir
æfisögu þeirri, sem Björn M. Ól-,hafa brostið: oi'ðið ófrjóir, draum-
sen hefir ritað, (Andvari, 1906) Jóramenn eða svartsýnir. En marg-
af því að hún sýnir þetta svo ir hafa orðið eins nýtir menn á
Ijóslega: ,,Á þinginu 1881 mun sínu þrönga sviði og þeir hefðu
gengi sjera Arnljóts hafa verið getað orðið á því stæi'ra — þeir
eixxna mest. Var hann þá kosinn hafa ekki látið þetta ,hefði getað'
framsögumaður fjárlaganefndar í draga þrótt úr sjer. Sjera Arn-
neðri deild. Á því þingi stóð mikil ljótxxr er þama eitt af stórfcldustxx
deila um stofnxxn Lánsfjelags og dæmunum.
Landsbanka, og talaði enginn um | Hann rækir vel embætti sitt. En
þau mál með jafnmikilli þekk-.hann lætur það eldri kúga sig.
ingu og mælsku sem sjera Arn- Hann var að vísu trúmaður, en
ljótxxr. Bæði málin fjellxx á þing-ivarla alveg rjetttrxxaður. Hann
inu, Lánsfjelagið í efri deild en heldur ræður sínar eftir eigin
Landsbankinn í neðri deild“. —
Hinxx er óþarft að lýsa, hvernig
gekk þegar verst var. Ekki skal
jeg leggja neinn dóm á pólitík
Arnljóts, enda verður það varla
gert í fáum orðum. En engum
getur dulist, að betur hefði liann
átt heima í stjórnmálum vorum
nú, þegar fjármál og atvinnumál
skifta flokkum, en þegar sam-
bandsmálið skygði á alt, annað —
það mál, sem hann áleit og kall-
aði „endalaust og árangurslaust
höfði, heimspekilegar og siðfræðil.,
mxðaðar við þroskaðasta fóllrið,
reynir að lyfta söfnuðinum xxpp
til sín. mentar alla sem koma nærri
honxun og leggur sjerstaka alixð
við barnafræðsluna. Hann er lans
við að gera sig Herklegri en hann
er. Alla tíð leit haun á fjármálin
augunx ástfangins manns, veröx.r
rómantískur, þegar hann talar uxa
þau — einmitt af því að hann
fjekk aldrei að helga þeim alla
krafta sína. Hann ver axxðinn gegn
ar voi'ir liafa tekið og haft orð
Ivrists um auðinn upp eftir hon-
um, rjett eins og tamdir páfagauk-
ar, en athuga ekki hót, hver nixxn
xxr er á þýðingu þeirra þá og nú.‘
Tök hans á veruleikanum eru
nógu stei'k til þess að verða mikil-
rcenni á Bægisá og Sauðanesi, eins
og þó að hann hefði verið í stór-
borg. Hann átti mest bókasafn, sem
til var í sveit um hans daga, og
ekkert nema úrvalsbækur. Hann las
afarmikiS, en var um leið ágætur
búlxöldui', tók þátt í öllurn sveitai'-
málum, og var heimilisfaðir svo
góður, að til var tekið. Hann var
konungur í ríki sínu — og þó að
aðrir konungar þættust kenna kulda
í viðslriftum við hann, þá var mildi
og mannxxð öllxun vís innan vje-
banda þess ríkis.
Arnljótur Ólafsson vair mei'ki-
legur rithöfundur, bæði spakur og
snjall. Axxðfræði hans er bók, sem
yndi er að lesa vegna máls og
kjarna, og af því að efnið er gert
alveg íslenskt. Rökfræði hans (Tíma-
rit Bólnu.fjel. 1891) er djarfleg
tilraun til þess að nema nýtt land
fyrir íslenskt mál, og sum af heim-
speki-oi'ðum hans lifa enn. En auð-
s;)áanlega varð ekki það úr rit-
fcöfundargáfu hans, sem hefði mátt
verða. Framar öllu lifir eftir hann
mynd og dæmi merkilegs manns,
sem á eftir að verða umhugsunar-
efni margra kynslóða — æfisaga,
sem speglar mikið af þeim örðug-
leikum og xxrkulum, þroskakost-
um og raunabótxun, sem hafa orðið
hlxxtskifti íslenskra afburðamanna.
Sigurður Nordal.
stjórnbótastagl“. En fyrir engan áraælum Irirkjunnar: „Guðfræðing-
Dr. Arne Möller gleymir ekki
föðurlandi móður sinnar. 1 fyrra
kom xxt hin ágæta bók hans um
Hallgrím og Passíusálmana. í
haust birtist ný bók eftir hann
u m lofsönginn í íslenskum sálma
kveðskap að fornu og nýju. Kall-
ar hann bókina „Lofsöng íslands
xim þúsund á,r“ („Islands Lovsang
gennem tusind Aar“). Hann byrj
ar þar á Einari Skúlasyni og end-
ar á Matthíasi Joehumssyni. Gef
ur hann þar yfirlit yfir andlega
l.jóðagerð íslenska, bæði í katólsk
um sið og evangeliskum, og sýnir
fram á, að það, sem íslendingar
í því efni leggi fram, þoli í fylsta
máta samjöfnuð við andlegan
kveðskap annara kristinna þjóða
og meira að segja taki honum
fram í sumu tilliti. Menn tali oft
um „sögueyna“ ísland, og öllum
almenningi sje þegar ljóst orðið,
að Noi'ðurlönd öll sjeu í þakkar-
skuld við íslendinga fyrir það,
fc.versu þeir hafi fremur öðrum
norrænum þjóðum í sögum sínum
og skáldskap varðveitt endurminn
ingarnar um löngu liðna tíma. —
Hitt muni allflestum vera nýmæli,
að fsland geti einnig með rjettu
kallast ,,sálmalandið“, enda sje
I
Hin nýjii lög, er ákveða, að smærri
póstkröfur megi sendi á brjefhirð-
ingastaði xnn alt land, í stað fcess aS
áður voru það aðeins póstafgreiðsln-
stöðvarnar, sem veittu þeim viðtöku,
eru til mikilla fcæginda, ef þau eru
rjett notuð, bæði fyrir útgefendur og
kaupendur blaða.
Enn eru blaðkaupendur þessari við-
slriftaaðferð óvanir, svo að það, sem
nu er ábótavant, stendur auðvitað til
bóta. Menn eru því mintir á, að senda
ekki í hugsunarleysi eða athugaleysi
rjettar póstkröfur blaðanna til baka
og hugsa ekki sem svo, að ekbert geri
til, hvenær þetta sje borgað. Með
póstkröfusendingunum er verið að
reyna að koma á nýju viðskiftafyrir-
komulagi á þessu sviði, sem er miklu
betra og heilbrigðara en hið eldra.
flestum utan fslands ókunnugt um
hinn kristilega skáldskap og
sálmakveðskap á íslandi að forau
og nýjn. Til þess að bæta úr
þeirri vanþekking hefir höf. ritað
bók sína. Mega íslendingar vera
dr. Möller þakklátir fyrir það
ekki síður en annað, sem hann,
af ræktarsemi við föðurland móð-
xxr sinnar, hefir gert til þess að
vekja athygli frændþjóða vorxa,
er Norðurlönd byggja, á íslandi'
og andlegum fjársjóðum þess,
exxda er það í fyrsta sinni, sem
ritað hefir verið um andlegan
kveðskap íslendinga í samfellu,
frá því er sá kveðskapur hefst
nxeð þjóð vorri alt til vorra tíma.
En bók dr. Möllers á ekki síð-
ur erindi til íslendinga sjálfra
eo til útlendinga. Því að- sannast
talað er öllum almenningi með
þjóð vori'i lítt kunnugt um þessi
efni ekki síst um þá andlegu
Ijóðasjóði, sem við eigum frá ka-
þólskum sið. (Það er ekki langt
síðan er jeg átti til við að jeghjelt
vel mentaðan mann í íslensk-
um fræðum. er aldrei hafði
lesið Lilju 'eða Sólarljóð og aldrei
heyrt nefnd á nafn önnur eihs
snildarljóð og Hai'msól eða Líkn-
arbraut). Þetta er þó að sumu leyti
afsakanlegt, því að þó skömm sjo
i'rá að segja mun hið ágæta rit
prófessors Finns Jónssonar, „den
norsk-islandske Skjaldedigtning“,
vera í fárra höndum hjer á landi,
annara en einstöku sjerfræðinga.
En í því stórmerka riti eru öll
vor andlegu miðaldakvæði prent-
nð, meginið af þeim í fyrsta sinni.
Um andlega kveðskapinn, frá síð-
bót fram yfir daga Hallgríms, er
mönnum alment kunnara, og er
það sjerstaklega að þakka hinn
ítarlega i-iti dr. Jóns Þorkelsson-
ar „Om Digtningen paa Island i
det 15. og 16. Aarh.,“ riti, sem nxi
er löngu ófáanlegt og nauðsynlega
þvrfti að gefa út aftur í endur-
bættri útgáfu, því að vafalítið
mun höf. þess nú líta öðrum aug-
xim á margt, sem þar er vikið að,
en hann gerði fyrir alt að 35 ár-
um. Þeir, sem á annað borð vilja.