Lögrétta - 11.01.1924, Blaðsíða 1

m m
Stærsta
íslenska lands-
blaðið.
LOGRJETTA
Árg. kostar
10 kr. innanlands
erl. kr. 12250
Skrifstvog afgr. Austurstr. 5. Bæjarblað liflorgunblaðid. Ritstjóri: Þorst. Gíslason.
—^ XIX. ðrg. 3. tbl. Reykjavik, ffistudaglnn II. jan. 1824. fsafold&rprentsmiCja h.f.
! ... • I n 1 n n Kl ll nnfilinnninn | hadlaðir. En frá eigin og almennu að minna er gert að því að segja Prýðisvel er frá bókinni gengið að 1 U 1 U lí U K u 11 U U 1 1 U 1 UII ■ i síóuarmiði má jeg telja haná sógu íslensks þjóðlífs við komu þvi er prentun og pappír snertir. en og fomaldarfitl, sem dr. Jón þjóð- skjalavörður kallar svo einhvers-
Vilhjálmur p. Gislason:
íslensk,; endurreisn. —
Tímamótin í menningu
18. ög 19. aldar. 432
bls. 4to.
Meðal yngstu mentamanna vorra
mun Vilhjálmur ,Þ. Gíslason kunn-
astur og eiga flest og' me,st verk
unnin. Hefir hann á námsárum
sínum við háskólann látið meira til
sín taka, bæði inn og út á við, en
nokkur annar. Sem formður stú-
dentaf.jelaganna og stúdentaráðs-
ins hefir hann reynst hinn ötul-
asti forvígismaður margra mála
þeirra. og aukins fjörs og skipii-
lags í stúdentalífinir og hvatamað-
ur góðra skemtaiia og margra
fræðandi fyrirlestra. Hitt er þó
einstakara að hann þýðir á náms-
árum sínum bækur, eins og „Varg
í vjeum“ og ,Sælir eru einfaldir1 :
einnig ,Danmörk eftir 1864‘. Jafn-
framt hefir hann og ritað við og
vsð greinar, mest um bókmentir í
,.Morgunblaðið“ bg „Lögrjettu“,
svo og í „Eimreiðina“, „Skírni“
o- fl„ og eitthvað lítilsháttar í
tionsk tímarit. Hann hefir einnig
t' ngist við blaðamenskn og um
iitt skeið verið til aðstoðar föður
sinum Þorst. Gíslasvni ,við blöð
hans.
pessa er vert að geta, því heita
má það hrein undantekning að
stúdent sje að nokkru þektur
nema í sínum hóp og sinni sveit.
Virðist flestra námi svo háttað að
þeir eigi fult í fangi með að sinna
því, verði að láta það eiga hug
sinn óskiftan. Sýnist svo sem eng-
inn geti hafist handa fyr en eftir
embættispróf. Og fara jafnvel af
mörgum litlar sögur síðar á þeim
básum, sem þeim er skipað í. —
Snemma bevgist krókurinn til þess
sem verða vill.
Vilhjálmur Þ. Gíslason hefir uú
að lokmu magisterpröfi enn stigið
feti framar en flestir á slíkum
gatnamótum. Gefur út á jólafóst-
unni næst á eftir fyrstu bók sína,
21 arka rit. Ber liún lieitið: ís-
lensk endurreisn. Segir þar sögu
upplýsingarinnar og Fjölnishreyf-
ingarinnar hjer á landi, eins þeirra
tímabila, sem mest fer fjTÍr í sögu
þjóðarinnar, einnar stefnunnar,
sem altaf á sín áhrif, þótt sjálf
sje hún undir lok liðin, eins og
lindarvatnið helst í ánni, þótt
kún brjóti sjer nýja faryegi-
Bókin er að vísu vísindarit og
lylgir henni nákvæm og glögg
ívitnana- og heimildarskrá; en
hún er ekki eingöngu fyrir vís-
indamenn. Nei! Hún er engu síður
einn kafli úr almennri sögu þjóð-
arinnar, sem á og verður lesin í
flestum bæjum, jafnt og rit dr.
Jóns Aðils fyrrum. íslendingar
unna mest sinni eigin sögu. Jeg
fetla mjer ekki að reyna að gagn-
rýna rit þetta í einstökum atriðum :
það verður verk þeirra, sem um
það eru færir og til slíks eru
' ° ’ ° ■ j o«/ J r A v u vu
eii fyrst og fremst hina fróðleg- þau erlendu öfl sjeu fvrir, sem æskilegt væri. T. d. á bls. 63 Göehe
ustu, því margt fróðlegt dregur ljá henni bestu vopnin. Er þetta
og an; bls. 294 heyra les keyra; bls.
296 Parísarmissi les Paradísar-
.-------- ------ . ---- — fyrir Goethe; bls. 252 fyrt les
höf. fram úr útlendum ritum, eigi ^ samt gert að nokkru í kaflanum: fyrst; bls. 273 fellegan les falleg-
síður en innlendum, sem fæstir Aldarbragur aðdragandans,
þekkja áður. Rekur aðalþætti upp- þar á eftir.
lýisingarsögunnar erlendis, áður Nú segir næst af framgangi og
en hann dregur upp mynd heunar framkvæmdum upplýsingarinnar
hjer heima. Mikið er líka dregið hjer á landi, frá þeim mönnam,
saman úr gleymdum ritum og er henni eru vígðir. Fyrst er sbýrt
ýmislegt sagt um menn og mál, frá Sökum, lærdómslista og Lands-
sem markar þá betur í huga manns uiipfræðingarfjelaginu; litlu síðar
innganginum að fsl. endurreisn:
Þar segir: „Bókmentir seinni tím-
anna, og þjóðlífið yfirleitt, variát-
ið sitja á hakanum. Kom þetta
fram á ýmsan hátt og m. a. hjá
missi; bls. 364 eg fyrir og, bls. þeirri mentastofnun, sem lengi var
1 miðstöð háskólaiðkananna á ís-
lenskum fræðum og æðsti skóli
en áður. Er það að mörgu leyrti fj á Ármanni á Alþingi.Meginið er
sjaldgæft að svo nefnd vísindarit þó auðvitað hverjar skoðanir nú
sjeu eins skemtilega og fjörlega verða ríkjandi á aðalmálum þjóð-
rituð og íslensk endurreisn er arinnar, trúmálum, stjórnmálum,
v:ða. Það er eins og mönnum búmálum, skólum og verslun,svoog
fmnist annars að það eigi að vera listum, það er að segja skáldskapn
einkenni á öllu „vísindalegu“ að Um. Þeir menn, sem mestu ráða
það sje leiðinlegt, og það er líka þar um, sem eru stórvirkastir og
oft. Það fer ekki altaf saman að fjölhæfastir, eru fyrst og fremst
vera iðinn grúskari og lipur rit-1 Eggert Ólafsson, Magnús Step-
höfundur. Þess vegna verða vís- hensen, Baldvin Einarsson og
indin oft að andlausum samtíningi, Tómas Sæmundsson, og einnig Jón
sem lífið vantar í. En það á ekki Eiríksson og Hannes bisluxp. —
’við íslenska endurreisn, þó mjög Næstan þeim má telja Jónas Hall-
^ mikið efni sje þar samankomið úr grímsson, er gengur af rímunum
prentuðum og óprentuðum heim- dauðum og umbreytir skáldskapn-
ildum. Sjerfræðingar geta dæmt um mest, bæði að því, er snertir
um, hvað nákvæmlega er úr því efnismeðferð og ljóðahætti.
unnið. I Þótt höf. nefni fjölda marga
En það er eitt enn í sambandi aðra, vitnar hann oftast í rit þess-
við bók þessa, sem jeg vildi sjer- ara manna og markar skýrast
staklega benda á með línum þess-1 gildi þeirra. En mestur er þó sá
| um: kosturinn, hversu óhlutdrægt
! Vilhjálmur p. Gíslason hefir hann virðist meta þá og hve ant
þegar sýnt, að hann er starffúsari hann lætur sjer um, að benda
oy athafnameiri en ungir menn jafnt á kosti þeirra og lesti. Má
! yfirleitt. Nú sýnir hann það, sem þar sjerstaklega benda á ummæli
c r engu minna vert, að hann kann ^ lians um Magnús Stephensen, og
að ákveða sjer sjálfum verksvið, um rímna-ádeilur Jónasar. Þar er
hefir dug til að hyggja á að brjóta ýmislegt nýtt og markvert, t. d.
1 sínar eigin leiðir. | skilgreinin á lífs og listagildi
rímnanna.
Er það einkenni ritsins að
skýra Ijóst frá og dæma ekkert
ao rasanda ráði.
Mjög margt af þeim málnm,
sem bókin ræðir um, hefir gildi
^ fvrir íslenskt þjóðlíf enn í dag,
t. d- í trúmálum, verslunarmálum,
I,
, og skólamálum, fyrir utan allan
j skáldskapinn. Er það því fróðlegt
til skilnings á okkar eigin tímum.
Og ef til vill hefði mátt í niðurlags-
orðunum drepa lauslega á, hver
áhrif upplýsingin enn hefir meðal
þjóðar vorrar eða um samband
endiurreisnartímans og nútímans,
en höf, hefir líklega talið það
liggja fyrir utan verksvið sitt eða
vera of nálægt deilum nútímans, í
söguriti.
Eins liefði ef til vill mátt geta
fleiri manna í æfiágripi helstu
mannanna aftan við bókina. Al-
menningur kysi sjálfsagt að finna
þar eitthvað um suma útlending-
ana, sem bókin getur, þótt vísinda-
menn þurfi eigi. Löstur og á því,
að ekki er þar farið eftir staf-
rófsröð eða tímatali. Hefði verið
h.entugra að svo hefði verið gjört.
í skránni yfir helstu atburði mætti
geta um útgáfu Jóns Eiríkssonar
á Deo Regi Patriæ og Oeconomisk
reise, eftir Olavius, sem beggja
er oft getið í meginmálinu.
Tímabil það, sem hann hefir rit-
að um, mátti áður heita þekt að
litlu, líkt og heimur, sem ýmsar
j sögur gengu af, en enginn land-
kötmunarmaður hafði farið um
j og skýrt frá. Höfundur íslenskr-
ar endurreisnar hefir leyst af
liendi þann starfa. Skyldi það að-
alsmerki hvers ungs mentamanns
; að vera ruðningsmaður til nýs út-
^ sýnis og því meiri árangurs er
von, sem fyr er hafist handa.
Því er skylt að fagna bók þe’ss-
ari og þakka höfundi.
II.
Geta má lítilsháttar um efni
íitsins og framsetningu. Aðalefni
bókarinnar er skift í 44 kafla og
þar að auki 3 skýringarkafla. 11
fyrstu kaflarnir eru að mestu al-
ment vfirlit og saga upplýsingar-
innar og rómantísku stefnunnar
erlendis, hvað þær ljetu helst til
sín taka .og hversu þeim fór. Kann
sumum að finnast lengra farið út
í þá sálma en brýnt væri. Þó mun
þess full þörf, og sumir þeir kafl-
ar einna best skrifaðir. Fæstum
er það mál svo kunnugt, að þeir
að öðrum kosti sæju skýrlega ætt-
armót íslensku endurreisnarinnar
og hinnar erlendu.
Yirðist mjer og að kaflar þess-
ir vaxi meira í augum sakir þess
375 prettstraurinn fyrir prett-
síaurinn. Verst er þó að í ívitnun
í Ferðalok Jónasar stendur á bls.
337:
brosa blómvarir,
blika stjörnur, — fyrir:
blika sjónstjörnur.
Fleiri eru til, en víst fremur
smávægilegar.
III.
Jeg sagði fyr, að jeg mundi ekki
freista þess að dæma bók þessa í
einstökum atriðum, — er ekki
maðui' til þess. Jeg bendi aðeins
á það, sem jeg' taldi merkast við
liana. Eitt vil jeg enn drepa á,
sem hún getur kallað fram í huga
manns. Er það ekki furðulegt, já
læði skaði og skömm, að engin
handhæg og yfirlitsgóð bókmenta-
saga íslensk og á íslensku skuli
vera til. Af engu gumum við meira
og á engu lifum við jafnmikið
andlega og á bókmentum okkar
að fornu og nýjú. Þó hefir eng-
inn enn látið sjer svo ant um þær,
að hann hafi skrifað samfelda
sögu þeirra, sýnt fram á uppruna
og þroska, blóma eða hnignun
þeirra á hinum ýmsu öldum. ■—
Margt mundi þó slík saga Jeiða
í ljós, sem þarft væri og merki-
legt. Hún múndi bregða upp skýr-
ari myndum af mönnum og mál-
efnnm, hún mundi benda í rjettar
áttir að vara við vítum. Orðaskýr-
ingar og góðar útgáfur er gott að
eiga. Mest er samt um vert að
kunna að lesa hvaða bók sem er,
og skilja líf hennar og lit. Góð
bókmentasaga á að kenna mönn-
um slíkt. Hún á líka að benda á
hugsjónir höfundanna, vopn þeirra
og verjur. Nú eru flest viðfangs-
efnin hin sömu öld af öld, því
er nauðsyn mikil að vita hvaða
úrlausnir gefast best — það ber
bókmentas. vitni um. Allar menta-
þjóðir eiga fjölda slíkra bóka, við
eigum enga, því ágrip Finns Jóns-
sonar er altof lítið, til að teljast
þeim jafngilt. Sama er að segja
um hið litla kver, ágrip Sig. Guð-
mundssonar, sem er aðeins stutt
kenslubók, og þar að auki aðsins
hálf.
Yæri nú betur farið, að ein-
hverjir vildu við taka og fðtti
alþingi ekki síður að styrkja þá
en hina sem skrifa þess eigin
sögu. Bókmentasagan yrði ekki
ófróðlegri, og hún yrði miklu
gagnlegri. Það þarf líka að skrifa
íslenska kirkjusögu, en danska
saga biskupsins bætir nokkuð úr
skorti hennar. Að vísu er margt
óunnið ennþá í þessum efnum.
Kemur það m. a. af því, að nor-
rænufræðingar hafa hingað til
mest fengist við vísnaskýringar
sem Islendingar sóttu, háskólan-
um í Kaupmannahöfn. Kringum
1895 komst nokkur hreifing á
þetta mál og lýsti danski háskóÞ
inn því þá yfir, útaf fyrirspurn
Islendings, sem lagði stund á þessi
fræði, Þorsteins Gíslasonar, að
„það sem ritað hefir verið á ís-
landi frá því árið 1500 er altsaman
vísindum óviðkomandi.* ‘ Svona
var það þá. Seinna hefir þetta
nokkuð breytst m.' a. fyrir ýms rit
og útgáfur dr. Jóns porkelssonar,
verslunarsögurannsóknir dr. J. Að-
ils, siðskiftasögurannsóknir dr.
P E. Olasonar og sálmasögurann-
sókn dr. Árna Möller o. fl. Samt
er margt eftir og rjett það sem
segir í innganginum „að ennþá
kenni nokkurn keim þess, að ekki
sje andlegt líf hinna seinni tím-
anna álitið rannsóknarvirði, á borð
við hið eldra. En hvorttveggja
þarf þó að haldast í hendur ef
vel á að vera. Bæði í hinu gamla
og nýja eru glæsileg verk og glym-
miklir tímar, sem vert er að at-
huga og nauðsvnlegt til þess að
geta skilið íslenska sögu og ís-
lenskt eðli og sjálfsagt líka margt
feyskið og fúið, eins og ekki er
tiltökumál“. Með Islenskri endur-
reisn er bætt við nýrri rannsókn
á því tímabili, sem bókin kallar
riettilega „eitt eftirtektarverðasta
breytingatímabil í þroskasögu
þjóðarinnar.....Þegar lagður er
grundvöllurinn og vísað er til
vegarins í menningarlegri og bók-
mentalegri, fjárhagslegri og stjórn
arfarslegri endurreisn og sjálf-
stæði íslensku þjóðarinnar". Það
er ekki gert neitt á kostnað forn-
bókmentanna, eða með óvirðingu
á gildi þeirra, heldur til að koma
4 samræmi, sem hefir vantað og
fylla, skarð í menningarsögu þjóð-
arinnar, sem of lengi hefir opið
staðið, og sjálfsagt má vinna
margt að enn.
pví er þessa hjer getið, að höf.
íslenskrar endurreisnar ryðurþeim
braut yrfir erfiðan kafla, sem bók-
mentasöguna íslensku munu rita,
þá loksins. að menn sjá, að það
verður að gerast. Og ef til vill er
gildi bókar hans ekki síst falið í
því.
Várkaldur.
--------o-------
Sftúlka hverfur.
Akurevri 7. jan
Á föstudagskvöldið var hvarf
hjer stúlka, Sigríður Pálsdóttir
að nafni, og var hún frá pórustöð-
um í Kaupangssveit, Dauðaleit
hefir verið leitað að henni síðan,
en hún hefir ekki fundist.