Lögrétta - 15.04.1924, Blaðsíða 3

LÖGRJETTA
8
stærstu trúarsamböndum verald-
arinnar, þar sem kalífinn var yfir-
maöur alira Múhameðstrúarmanna
og oft einnig æðsti veraldlegi
vaidsmaður í helsta ríki þeuxa um
leið. En kjarni þeirrar breytingar,
sem nú heíir verið framkvæmd, er
í því íóigin, að með henni er að
fullu komið á skilnaði rikis og
kirkju í Tyrkjaveidi. því það hefir
frá upphafi verið sjerkennilegt fyr-
ir Múnameðsmannaríkin, að mun-
urinn á andlegu og veraldlegu
valdi hefur enginn verið þar, eða
ekki átt að vera það, þó ýmislega
hafi þetta skolast til í sögu Mú-
hameðstrúarinnar.
Orðið kalífi er ai'abiska og merk-
ir staðgöngumaöur, og var það orð
tekið upp þegar efth- dauða Mú-
hameðs 632, þegar Abu Bekr
tengdafaðh' hans varð yíirmaður
safnaðanna. Annars varð titill
þessa yfhmanns oftast emír al mu-
minin, eða valdsmaður hinna trú-
uðu.
Saga kalífanna er löng og merki-
leg saga, saga sigurvinninga og
hrakíara Múhameðsmannaríkj-
anna og saga af merkilegri og sjer-
kennilegri menningu, sem þróast
hefir í skauti þeii-ra ríkja. Kalíf-
arnh sjálfir hafa, eins og að lík-
indum lætur, verið upp og ofan,
margir þeirra misyndismenn og
liðljettir, en einnig margir þehra
aíburða stjórnendur og verndar-
vættir vísinda og allskonar lista.
Flokkadrættir miklir og deilur
hafa þó mjög oft staðið um þetta
kalífadæmi.
Einhver hinn kunnasti af öllum
þessum kalífum var eftirmaður
Abu Bekr, Omar ibn el-Chattab
(634—44), eitt af stórmennum
veraldarsögunnar. Á hans stjórn-
arárum breiddist kalífadæmið
mjög mikið út, svo að það náði yfir
Mesopotamíu, Persíu og Afganist-
an, Egyptaland og Norður-Afríku.
Merkasti atburðurinn í þeirri
valdaútbreiðslu var orustan við
Kadesia 637, en þar var brotið á
bak aftur hið fornfræga og vold-
uga Persaríki, svo að Persa gætti
lengi eftir það mjög lítið. Eftir-
maður Omars hjet Odman, og fer
þá meira og meira að bera á inn-
byrðis deilum, og eftir rúml. 10 ár
var hann myrtur og tók við stjórn-
inni tengdasonur spámannsins,
sem Ali hjet, og var þá maður
mjög vinsæll, enda talinn hennað-
ur góður, mælskur og skáldmælt-
ur. En hann var einnig myrtur, og
eftir nokkrar mishepnaðar tilraun-
það og kirkjan hafa brunnið til
kaldra kola, ef Betlehemsbúar
hefðu ekki komið og hjálpað til að
slökkva eldinn og gjöra þessa ang-
urgapa Pelagíusar afturreka.
þessi atburður er sönn minning
þeirra tíma, er múgurinn skar úr
trúmála-ágreiningi með byssum og
bareflum.
Venjulegast voru þó hættumar,
er ógnuðu Fæðingarkirkjunni, ekki
svona illkynjaðar, — ekki af völd-
um skrílfylkinga, er hugðu sig
berjast fyrir „sannleika Krists“,
heldur erlendra sigurvegara og
Múhameðstrúarmanna.
Ábyggilegar heimildir finnast
ekki um það, hvemig kirkjan
komst hjá eyðileggingu árið 614,
þegar Persar (Kosrus II.) herjuðu
Gyðingaland. Hundrað khkna og
klaustra á Gyðingalandi vora þá
rænd og brend. Hálfviltir hirð-
ingja-þjóðflokkar austan úr Asíu
(studdir af Gyðingum, er hötuðu
byzantisku yfirráðin) fóra eins og
eyðandi eldur um Landið helga.
Jafnvel skrautlegu „Upprisukirkj-
unni“ í Jerúsalem var ekki þyrmt.
En Fæðingarkirkjan í Betlehem
stóð af sjer storimnn. Sögurnar
segja, að í þá tíð hafi verið yfir
kirkjudyrunum mynd af vitring-
unum þremur frá Austurlöndum, í
ir Hasan sonar hans, til að halda
völdunum, varð einn hinn dugleg-
asti skattlandsstjórinn, Muawija
frá Sýrlandi, kalífi. Með honum
hefst til valda nýr kalífabálkur,
Omajjadarnir. En á dögum þeirra
varð veldi kalífadæmisins einna
mest, svo að þeir unnu þá Spán og
brutsut langt inn í Frakkland, uns
Karl Martel stöðvaði framgang
Múhameðsmanna í Evrópu í orust-
unni við Poitiers 732. Innbyrðis fer
líka meira að bera á deilum og
skoðanamun, einkum milli Sjít-
anna svonefndu, sem vora ýmis-
konar nýbreytingamenn og Sunn-
itanna, sem vora eða töldu sig
einskonar íhaldsmenn, sem halda
vildu tradisjónir Múhameðs-
manna. Kalífar þessir lifðu flestir
mjög óbreyttu lífi og allir stjórn-
arhættir þeirra voru mjög lýðræð-
islegir. þeir sátu fyrst í Medika,
síðan í Damaskus. En um 750
komst ný ætt til valda, Abbassid-
arnir svonefndu, og sátu í Bagdað,
og komst þá allur annar blær á
kalífadæmið, skartmeiri og skraut-
legri en áður, að persneskum sið.
Alkunnastur þeirra kalífa er Har-
un-al-Raschid, sem ræðir um í
1001 nótt. Sonur hans hjet Mamun
og blómguðust þá vel arabisk vís-
indi, en annars hófst þá ýms hnign-
un ríkisins. Hervald þess hvíldi þá
mjög á tyrknesku málaliði og síð-
an stafar það, að Tyrkir hafa haft
yfir kalífadæminu að segja. Að
fullu og öllu komst það þó ekki á
fyr en 1517, að Selem I. Tyrkja-
soldán vann Egyptaland, þar sem
hinn síðasti af Abbassidunum
hafði að nafninu til haldið kalífa-
tign, eftir að Mongólar unnu
Bagdað 1258 og hröktu kalífann
þar burtu. Síðan 1517 hefir
Tyrkjasoldán jafnframt verið
kalífi Múhameðsmanna. Kringum
930 ljet reyndar einn af ættmönn-
Omajjadanna hylla sig sem kalífa
í Kordova á Spáni og varð þar um
tíma mikið ríki og blómlegt, eink-
um annáluð vísindastarfsemi. En
það ríki sundraðist í borgara-
styrjöldum. Fleiri aðrir valdamenn
hafa einnig gert kröfu til kalífa-
tignar á ýmsum tímum.
Kalífinn, sem nú sat að völdum,
heitir Abdul Medjid. Hann tók við
völdum í hitteð fyrra og sat í hinni
frægu soldánshöll Dolma Bagtsche
í Miklagarði. það er Ismet Pasha
sem verið hefir aðalmaðurinn í
þessari breytingu og myndaði hann
nýja stjórn eftir að þjóðþingið
hafði samþykt afsetningu kalíf-
persneskum búningi, síðum kyrtl-
um og með háan höfuðbúnað. þessi
mynd varð bjargvættur kirkjunn-
ar í það skifti. því að Persar
kváðust ekki vilja eyða þeirri
kirkju, er hefði persneska dyra-
verði!
Aftur var kirkjunni þyrmt,
nokkrum áram seinna, er Arrabar
settust að í landinu. Ef til vill hefir
eyðingarhættan ekki verið jafn-
mikil þá, því að Arabar fóru yfir-
leitt fremur hóglega að ráði sínu.
Öllu verri voru horfurnar kring-
um árið 1000, er geðveiki kalífinn,
E1 Hakim, ákvað að láta rífa niður
allar kristnar kirkjur í ríki sínu.
það var ekki annað sýnna, en að
þá væri líka úti um Fæðingar-
kirkjuna. En þá varð líka óvæntur
atburður til varnar. Frakkneskur
sagnaritari frá elleftu öld segir frá
því á þessa leið: „þegar nú heið-
ingjarnir tóku til að eyða kirkju
þeirri í Betlehem, sem bygð er þar
sem Kristur fæddist, sást skyndi-
lega blikandi ljós, og í sama bili
fjellu þeir allir dauðir til jarðar.
Og Guðs-móður-kirkj an (svo var
Fæðingarkirkjan þá nefnd) stóð
ósködduð". Árangurslaust mundi
það vera, að rannsaka tildrög þess-
arar frásagnar. En víst er um það,
að Fæðingarkirkjunni var bjarg-
ans. En hann og fjölskylda hans
öll — en það eru 67 prinsar og
prinsessur — var þá gerð útlæg úr
Tyrkjaveldi. Sagt var í skeyti frá
Miklagarði, að hann ætti að hafa
100 þús. pund í eftirlaun og prins-
arnir 200 þús. pund.
þetta, sem nú hefir gerst í
Tyrkjaveldi, er í insta eðli sínu
ekki annað en áframhald stjórn-
málastefnu, sem leiðtogar þjóðar-
innar hafa haldið fram undanfar-
ið. það eru Kemalistarnir svo-
nefndu, sem nú ráða þar mestu, og
stefna þeirra er í ýmsum megin-
atriðum framhald ungtyrkja-
hreyfingarinnar gömlu. Kalífa-
dæmið var nú aðeins leifar af fornu
skipulagi, sem þessir flokkar höfðu
verið að brjóta niður undanfarið
og' vald kalífans í trúarefnum var
af kunnugum talið hverfandi lítið,
eftir að veraldlegt ríkjasamband
Múhameðsmanna hafði sundrast.
þegar soldánsdæmið var afnumið
1922, var einum af ættmönnum
fráfarandi soldáns, Múhameðs
VI. leyft að sitja áfram sem kalífa,
og það var Abdul Medjid. Soldáns-
dæmið var afnumið með skírskot-
un til þeirra ummæla í kóraninum,
að fullveldisrjetturinn sje í hönd-
um þjóðarinnar og með sömu skír-
skotun var nú kalífadæmið afnum-
ið.
það er vestrænn lýðræðisandi
sem þannig er látinn styðjast við
kenningar hinnar helgu bókar Mú-
hameðsmanna, til að koma fram
hugmyndum Kemalistanna. það á
að koma á Tyrkjaveldi nýtísku-
sniði í anda Vesturevrópu, eins og
Mustafa Kemal komst sjálfur að
orði nýlega.
það mun hinsvegar engan veg-
inn reynast áhlaupaverk að koma
fram þeirri viðreisn ríkisins, sem
fyrir þessum mönnum vakir, og
valda því erfiðleikar bæði inn á við
og út á við. Fyrst og fremst er
fjárhagsástand ríkisins mjög bág-
borið, eftir því sem fyrv. fjármála-
ráðherra þar, Hassan Fehmí Bey
hefir lýst því. Tekjuhalli fjárlag-
anna mun vera þar um 10 millj.
pund, útflutningur aðalhjeraðanna
er miklu minni es innflutningur-
inn, eða um 1,7 millj. pund, en inn-
flutningurinn hinsvegar um 5
millj. pund. Ríkið er líka fremur
lítið og mannfátt hjá því, sem oft
var áður. I Tyrkjaveldi munu nú
vera um eða yfir 6 milljónir
manna.
Annars snertir afnám kalífa-
dæmisins fleiri en hið eiginlega nú-
að frá eyðingu á þeim tíma, er því
nær allar kirkjur Gyðingalands
vora lagðar í eyði.
Enn var kirkjan í mikilli hættu
stödd, um 100 áram seinna, er
krossfarendur komu þangað aust-
ur. Arabar eyðilögðu þá allar
kirkjur, sem þeir náðu til, utan
Jerúsalem. Og sömu forlög ætluðu
þeir kirkjunni í Betlehem. En þá
gerðu kristnir menn í borginni út
leynilega sendinefnd til Gottfreds
frá Bouillon, er þá var með her
sinn aðeins eina dagleið þaðan.
Tjáðu þeir honum, hve oft þeir
hefðu orðið að leysa kirkju sína
með æmu gjaldi úr yfirvofandi
hættum og báðu hann innilega um
að firra hana þeim háska, er nú
vofði yfir henni. Gottfred brást
vel við og bauð Tankred (fjelaga
sínum) að fara með hundrað ridd-
ara, vel vopnaða, og leggja Betle-
hem undir sig og vernda kirkjuna.
Sendimennirnir fylgdu riddara-
sveitinni yfir fjöllin um nóttina,
og daginn eftir blakti fáni Tank-
reds á Fæðingarkirkjunni, en
munkamir sungu Te Deum og lýð-
urinn fagnaði. —
Frh. Árni Jóhannsson.
----e----
verandi Tyrkjaveldi og Múhameðs-
menn í öðrum löndum vilja líka
margir hverjir ekki hlýta afnámi
þessa embættis, og tilnefna annan
kalífa, s. s. konunginn í Hedjas, en
ekki er þó íult samkomulag um
þetta.
----o----
Heilbrigðismál.
Steingrímur Mattbiasson:
Hjúkrun sjúkra. Hjúkrun-
arfræði og lækningabók.
Síðari iiluti. Akureyri 1923.
Fyrir nokkrum mánuðum er
hann kominn út síðari hlutinn af
þessari miklu bók, þó dregist hafi
að geta um hann í blöðum vorum.
það má þó heita þrekvirki í þessari
tíð að koma svo stórri bók út á ís-
lensku — 468 þjettprentaðar blað-
síður — og það um svo sjerstak-
legt efni. Jeg hygg, að hún jafnist
að öllu leyti eða flestu við sams-
konar bækur hjá nágrannaþjóðun-
um, og stærðin er svipuð.
Allir sem eiga að kenna íslensk-
um stúlkum sjúkrahjúkrun, mega
vera Steingrími lækni þakklátir
fyrir þessa bók. Hún tínir flest til,
sem um er að tala, en auðvelt við
kenslu að sleppa sumu úr og bæta
öðru við eftir því sem þurfa þykir.
Mestur er þó greiðinn fyrir stúlk-
urnar sjálfar, því auðveldara er að
læra íslenska bók en útlenska, og
auk þess hæpið að allar stúlkum-
ar skilji dönsku eða önnur útlend
mál. það er auðsjáanlega hjúkrun-
arkenslan, sem höf. hefir fyrst og
fremst haft fyrir augum, og sumt
er þannig sagt, að manni finst
sem gert sje ráð fyrir nánari út-
listun kennarans.
Höf. hefir jafnframt ætlast til
þess að bókin kæmi allri alþýðu að
notum, og vissulega getur hún
margt af henni lært. þó hefir hon-
um orðið það ofraun að sameina
þetta tvent, hjúkrunarbók og lækn-
ingabók svo að hvoragt yrði út
undan, og lækningabókin hefir
beðið lægri hlut fyrir hinni. Mý-
mörgu hefði mátt sleppa í lækn-
ingabók handa alþýðu, en aftur
komið sjer vel að fá nokkra nán-
ari útlistun á sumum atriðum,
sjerstaklega að alt sem lýtur að
meðferð sjúkdóma væri svo ákveð-
ið og nákvæmlega orðað, að ekki
væri um að villast. Alþýðu hættir
til að misskilja flest í þessum efn-
um vegna þess, að undirstöðu-
þekkinguna vantar; þarfir hennar
ar og hjúkrunarkvenna fara ekki
allskostar saman.
það yrði of langt mál að rekja
hjer innihald bókar þessarar og
meðferð hennar á efninu. 1 þessum
síðari hluta er flestum algengum
sjúkdómum lýst, og sumum sjald-
gæfum, hjúkrun í hverjum þeirra,
og bætt við nokkrum orðum um
meðferð hvers sjúkdóms, lyf þau,
sem helst kynnu að koma að gagni
o. þvíl. Er hjer mikill og margs-
konar fróðleikur saman kominn og
bókin getur verið til mikillar leið-
beiningar fyrir hvert heimili, ekki
síst hvað hjúkrun snertir. það er
mikill kostur við hana, að efnis-
yfirlitið er glögt og gott, og auk
þess fylgir nákvæmt registur, svo
fljótlega má finna hvað eina. Höf-
undurinn ætlast þó til að bókin sje
ekki aðeins notuð sem orðabók
þegar sjúkdóm ber að höndum,
heldur að hún sje öll lesin eða
lærð og auki þannig mentun al-
mennings í heilbrigðismálum, en
geri hann jafnframt færari til þess
að ráða fram úr vandrasðunum
þegar þau .dynja yfir. það er líka
drepið á margt og sumstaðar aU-
langar sögur sagðar til þess að
gera lesturinn skemtilegri.
Rithátt Steingríms læknis
þekkja nú flestir, og öllurn al-
menningi mun falla hann vel í geð.
Hann kryddar efnið allajafna með
smásögum og útúrdúram, sem gera
frásögnina ljettari og skemtilegri,
en þó þetta sje að mörgu gott og
blessað, þá er ekki laust við að
samhengið og aðalinnihaldið losni
dálítið við það.
það er ekki lítið starf, sem Stein-
jgrímur læknir hefir leyst af hendi
með þessari bók og heilsufræðinni,
auk margs annars, sem hann hef-
ir unnið til þess að auka þekkingu
manna á heilbrigðismálum. það
hefðu fáir leikið þetta eftir Stein-
grími, og gegna þó jafnframt svo
erfiðu og áhyggjusömu starfi eins
og hjeraðslæknisembættið á Akur-
eyri er. Má ekki minna vera en að
honum sje þakkaður allur hans
óþreytandi áhugi og dugnaður.
G. H.
----o----
_A_lþixigi.
Einskonar eldhúsdagur.
Eins og áður hefir verið sagt
frá, varð ekkert úr eldhúsdeginum
svonefnda, sem venja er til að
haldinn sje við frh. 1. umr. fjár-
laganna, en þá vora stjórnarskiftin
rjett að verða. Hinsvegar hafa
þingmenn auðsjáanlega ekki alveg
viljað sleppa þessum eldhúsverk-
um, og tóku sig því til og jöfnuðu
þetta nokkuð við 3. umr. fjárlag-
anna. Stóðu þær umr. yfir í 2 daga
og var haldinn mesti urmull af
ræðum. Síðari daginn stóðu umr.
fram til kl. 5 um morguninn eftir.
Mest snerust þessar umr. að vísu
um fjárlögin sjálf og breytingar-
till. með venjulegum hætti. En inn
í það ófust svo-'einnig allsnarpar
skærur milli Tr. þórh. annarsvegar
og tveggja ráðherranna hinsvegar,
M. G. og einkum þó J. þorl. Einnig
kom fyrv. fjármálaráðh. Kl. J.
nokkuð við deilurnar.
þetta hófst á þann hátt, að í síð-
ara hluta ræðu sinnar um fjárhag-
inn veik fjármálaráðh. (J. þorl.)
nokkuð að því, hjá hverjum lægi
sökin á því, að fjárhagnum væri
nú svo komið, sem raun bæri
vitni. Sagði að sökin lægi ekki hjá
stjórninni fyrst og fremst, allra
síst þegar hún tæki við svo að
segja altilbúnum fjárlögum, held-
ur hjá þinginu, eða þeim, sem þar
rjeðu mestu, og svo hjá kjósend-
unum að nokkru leyti, sem rjeðu
þinginu. Út frá þessu talaði ráð-
herrann um samariburð á fjárhag
undanfarinna ára og fjárstjóm og
fjármálaskýrslur ráðherranna til
þingsins. þær skýrslur sagði hann
að leystar hefðu verið sæmilega af
hendi fram á þingið 1923. Sjer-
staklega tók hann það fram, að
fjármálayfirlit Sig. Eggerz hefðu
verið glögg og komið vel heim við
reynsluna. Sömuleiðis hafi skýrsl-
ur Magn. Guðm. verið góðar, en
þá sje þingið komið inn á þá braut
að framkvæma óarðberandi verk
fyrir lánsfje, og sjeu þeir liðir ekki
taldir með beinum tekjuhalla í yf-
irlitum M. G. En þetta taldi ráð-
herrann svo, að notað hefði verið
að orsakalausu af stjórnmálaand-
stæðingum sínum til þess, að telja
mönnum trú um það annarsvegar,
að skýrslur M. G. væra að ein-
hverju leyti rangar, og að fjár-
hagsútreikningar sjálfs hans (J.
þ.) væra árásir á fjármálastjórn
M. G. En þetta væri þó engan veg-
inn svo, enda sýndi samanburður
áranna 1921 og 22 mjög góða að-
stöðu M. G., svo að ómögulegt væri
að áfellast hann sjerstaklega fyrir
ráðsmensku hans á landsfje.
En hinsvegar væri það annar
fjármálaráðherra þessara ára, sem
ekki væri ávalt hægt að segja það
sama um, — og það væri einmitt
ráðherra Framsóknarflokksins,
Magnús Jónsson. Hann hefði gefið
skýrslu um afkomu ársins 1922,
sem í mörgum meginatriðum væri
algerlega villandi og bæri það með