Lögrétta

Tölublað

Lögrétta - 02.09.1924, Blaðsíða 1

Lögrétta - 02.09.1924, Blaðsíða 1
Innlieimta og afgreiðsla í Þingholtsstræti 17 Sími 178. Útgefandi og ritstjóri Þorsteinn Gíslason Þingholtsstræti 17. XIX. ár. Reykjavík, þriðjudaginn 2. sept. 1924. 49. tbl. Um víða veröld. Spánarmálin. Spánn hefir á undanförnum ár- um og áratugum átt í ýmsum erf- iðleikum og byltingum, sem engan vegin virðist vera lokið enn, eftir síðustu frjettum, sem borist hafa af hermennskustjórn markgreif- ans af Estella, Primo de Rivera. Eins og kunnugt er var mikið los og ólag á öllu hjer í álfunni fyrir svo sem öld, um og eftir Napole- onsstyrjaldirnar og breytingarnar sem síðan gengu yfir álfuna á næstu áratugum. Spánn dróst mikið inn í þær deilur og f'ór oft illa út úr þeim og vantaði oft festu í foringjana og mentun hjá fólk- inu til þess að þær framfarir, sem þá var barist fyrir gætu fest veru- legar rætur hjá þjóðinni. Má t. d. geta þess í því sambandi, að enn í dag er þar sagður um helmingur þjóðarinnar, sem hvorki kann að lesa nje skrifa. Gekk á ýmsu á Spáni um miðbik síðustu aldar og var landið þá ýmist konungsríki eða lýðveldi. Um 1870 átti Leopold af Hohenzollern að verða þar kon- ungur og varð það m. a. til að hleypa af stað fransk-þýska strið- inu. Varð þá ekkert úr konung- dæmi hans, en ítalski prinsinn Amadeo varð konungur, en aðeins í þrjú ár. Var þá aftur stofnað til lýðveldis. En lítið varð þó úr því og var nú kosinn konungur á ný 1874, Alfons XII. sonur Isabellu þeirrar, sem hraktist frá völdum, þegar lýðveldið var stofnað í fyrra sinnið, 1868, en hún var dóttir Ferdinands VII., sem var konung- ur um lok Napoleonstímans. En á hans tímum komst aftur á á Spáni einveldi, aðalsrjettindi, kirkjuvald, ritskoðun og ýmislegt það, sem byltingaviðleitni þeirra ára var að reyna að afnema. Var þessu komið á m. a. með erlendum herstyrk. En meðal borgarastjettarinnar og her- foringjanna var ávalt óánægja með þetta og gerðu þeir uppreisnir, en þær voru bældar niður. Altaf smá bryddi þó á óánægjunni, og þegar Alfons sá sem fyr var nefndur kom til ríkis, fjekk Spánn nýja stjórnarskipun 1876 og 1890 komst á almennur kosningarjett- ur. þingið, eða senatið, var þannig samansett að þar sátu sjálfkjörnir embættismenn og jarðeigendur og svo konungkj örnir menn og full- trúar háskólanna og nokkurra iðn- fjelaga. Venjulega var kosinn einn fulltrúi fyrir hverja 50 þús. íbúa, nema háskólarnir og iðnfjelögin kusu 1 fyrir hver fimm þúsund. — Helstu stjórnmálamennirnir frá fyrra hluta þessa tímabils voru Sagasta í frjálslynda flokknum og Canovas í íhaldsflokknum, og seinna, um og eftir aldamótin, á stjórnarárum hins núverandi kon- ungs, Alfons XIII., Canalejas, frjálslyndur og Romanones og Da- to, íhaldsmenn. Stjómmálalíf Spánverja hefir þó ekki þótt nein fyrirmynd. Áhugi almennings á málunum var mjög lítill og því tiltölulega auðvelt að beita allskonar kosningabrellum og kjörkúgun. Var það líka óspart gert af báðum flokkum. þingræðið varð því hálfgerð skrípamynd þess sem það átti að verða. Óánægja með þetta fór vaxandi: Og þá óá- i ægju annars vegar og stjóm- máladeyfðina hinsvegar notaði svo Primo de Rivera til þess að koma á stjórnbreytingu sinni nú fyrir rúmu ári. Hann ruddi úr vegi þing- mu og stjórninni og tók völdin í sínar hendur. En með honum var ráð herforingja. En í þessari stjórnarnefnd (og yfirstjóm hers- ins) eiga sæti, auk markgreifans sjálfs: Cavalanti, Mayanda, Saro Daban, Berenguer, del Postal, Na- varro, Hermos, Rodrigues, Vallez- perioza, Meeslera og Jordana. Stjórn þessi og stjórnarfar var að ýmsu leyti sniðin eftir ítölskum fyrirmyndum, en þar var þá Mussolini kominn til valda fyrir skömmu. Fóru þeir Spánarkonung- ur og Primo de Rivera til Italíu og var þá mikið um dýrðir og vin- áttu milli þjóðanna og ýmsar bollaleggingar um framtíð og veldi hinna rómönsku þjóða allra í sam- einingu. M. a. gekk þá Alfons kon- ungur fyrir páfann. En aðalverk stjórnarinnar var þó ekki í þess- um utanlandsmálum fólgið, heldur voru það innanlandsmálin, sem þeir ætluðu að snúa sjer að I fyrsta ávarpinu, sem Primo de Rivera sendi út, eru markaðar þær línur, sem hann vildi láta stjórn sína fara eftir. þar er fyrst og fremst talað um það, að leysa landið undan þeirri óstjórn og óreglu, sem óheiðarleiki og handa- hóf sháttur þingræðisstj órnanna hefði skapað. En góð landsstjórn, segir hann, á að tryggja öllum rjettlæti og koma á heiðarlegum rekstri opinberra mála. Alt þetta hefir brugðist í höndum þing- manna og stjórna þeirra, sagði de Rivera, og þess vegna hefur byrði þingsins nú verið varpað af þjóð- inni. I stað hins fyrra stjórnskipu- lags kemur nú framkvæmdaráð fárra hershöfðingja undir forustu de Rivera, en það hefur að vísu einnig löggjafarvaldið í sínum höndum. I raun rjettri eru það her- lög sem ráða í landinu, framkvæmd af hershöfðingjunum víðsvegar um landið, undir stjórn miðnefndar- innar í Madrid. — þingið er alveg upphafið, nema lítill hluti senatsins, sem kjörinn var æfi- langt, — Senadores Vitalicios — en það eru 11 aðalsmenn og 1 blað- eigandi og ritstjóri. Jafnframt reyndi svo de Rivera að gefa út ávarp til verkamanna og vinnuveitenda um að auka framleiðsluna í landinu og forðast deilur innbyrðis. En verkamanna- flokkarnir á Spáni eru allstórir og koma fram í þrennu lagi. Fyrst eru jafnaðarmennirnir, en þeir eiga meginstyrk sinn í ýmsum stórbæj- unum. þeir hafa þó lýst því yfir, að þeir mundu starfa á gmndvelli þingræðisins. Síðan er sambandið Syndicato Unico, en það er flokkur í nánu sambandi við sameignar- mennina rússnesku. þeir neita öllu þingræði og vilja ekki eiga þátt í þingkosningum eða þingi, en börð- ust fyrir kommunistabyltingu. þó buðu þeir eitt sinn jafnaðarmönn- um samband um myndun eins alls- herjar verkamannaflokks, en því var hafnað. Loks er einskonar ka- þólskui' bændaflokkur, mjög fjöl- mennur meðal vinnandi fólks útum sveitirnar en hafði þó ekki að sama skapi áhrif í þinginu. Leiðtogarnir eru flestir íhaldssamir menn, klerklegrar stjettar. það er flokkur ekki ósvipaður fylgismönnum von Styrzo í Ítalíu. Útí frá hafa fremur litlar og ógreinilegar fregnir farið af því, hvernig stjórn de Rivera hafi tek- ist í einstökum atriðum innan- lands. Atvikin hafa einnig ráðið því, að ýmsir erfiðleikar hafa steðjað að úr öðrum áttum og einkum hafa Marokkomálin orðið Heinrich Erkes, háskólakennari í Köln, sem nú er staddur hjer í bænum. Hann átti miög stórt safn íslenskra bóka og sumra fágætra, en gaf það háskóla- safni í Köln og er það aðalsafn íslenskra bóka í Þýskalandi, en H. E. er nú bókavörður við það. alræðisstjórninni þungur Ijár í þúfu. Um þau hefur líka orðið ósamþykki innbyrðis milli ráðandi manna heima á Spáni. Annars hef- ur þetta einræðisskipulag einnig komið róti á hugi manna þar, að því er stjórnarfarið og stjóm- skipulagið snertir. Og eins og menn þóttust áður fyr þurfa breyt- ínga við vegna gallanna á því þing- ræðisskipulagi sem rfkjandi var, eins þykjast menn nú sjá ýmsa galla á alræðinu og vilja breyta til aftur í þingræðisáttina. En mælt er að de Rivera sjálfur vilji slaka nokkuð til og þokast að þingræð- inu og fá samvinnu við hina eldri og reyndari stjórnmálamenn. Sum- þart segja fregnirnar þetta sprott- ið af því, að hann sj e þreyttur orð- inn á stjórninni og þyki lítið ganga, og sumpart af því, að það hafi aldrei verið ætlun hans, að einræðið yrði til frambúðar, held- ur aðeins bráðabyrgðaástand til þess að lagfæra það ólag sem kom- ið hafi verið á þingræðisskipu- lagið. I þessu sambandi er fróðlegt að taka eftir ummælum, sem nýlega hafa komið fram frá einum helsta rithöfundi Spánverja og vísinda- manni Don Miguel de Unanumo, sem staddur var í París. En hann hefur verið í útlegð undanfarið, eftir að einræðið komst á, vegna skoðana sinna. Hann sagðist álíta að valdatími de Rivera væri á för- um. Hann skortir alla leiðtoga- hæfileika og gáfur. Veldi hans er einungis að þakka meðsekt kon- ungsins. En megingalli konungs- ins er óhreinlyndi hans. Hann hef- ur dreymt um það að skapa stórt spánverskt ríki, með því að inn- lima Portugal, nýlendurnar og Ma- rokko. En alt þetta hefur mistek- ist og einkum Marokkomálin farið í handaskolum. þegar svo var kom- ið taldi Unanumo að konungur hefði átt að afsala sjer völdum, en í stað þess hefði hann, fyrir milli- göngu Cavalcanti herforingja, far- ið að leita fyrir sjer um nýja sam- vinnu við gömlu stjórnmálamenn- ina, samvinnu sem þó hefði ekki tekist hingað til, enda sje vafa- samt hvort Alfons konungi takist að halda völdum til lengdar og virðist sjer nú lýðveldið enn á ný fyrir dyrum á Spáni. þó telur hann ýmsa annmarka á þessu og hættur sem því geti verið samfara, aðal- lega þannig að syndikalistar og kommunistar geti náð meiri tök- um en áður, og svo það, að rík- inu sje hættara við upplausn, eink- um vegna þess að Kataloníumenn hafi miklar skilnaðartilhneigingar. þegar Kataloníumaður er spurður hverrar þjóðar hann sje, þá segir hann ekki að hann sje Spánverji heldur að hann sje Kataloníumað- ur, og þegar hann er spurður um land sitt, nefnir hann ekki Spán heldur Kataloníu, landið suður af Frakklandi. þessi viðleytni Kata- loníumanna til að fá sjerstöðu inn- an ríkisins umfram önnur hjeröð, er gömul og rótgróin.þessi ummæli de Unanimo eru einnig eftirtektar- verð af því, að hann er heitur ka- þólskur trúmaður og mjög kirkju- lega sinnaður, og víða er, segir hann sjálfur, venjan sú að líta á slíka menn sem útverði ófrjáls- lyndisins í stjórnmálum. En á Spáni er því engan vegin svo farið, segir hann. þessum ummælum de Unanimo sem að ofan getur var seinna að ýmsu leyti mótmælt af sendiherra Spánverja í Kaupmannahöfn, eink- um lýsingu hans á konunginum og stórveldisdraumum hans. Annars verður ekki með sönnu sjeð hvernig ástandið er nú á Spóni, en allar líkur fyrir því, að einræðið sje á förum, eða að minsta kosti að breytingar á því sjeu í að- sigi og ber þá að sama brunni með það þar, eins og á Ítalíu. En frá því hefur áður verið sagt hjer l blaðinu. Afvopnunarráðagerðir. Á fundi alþjóðabandal. sem nú er byrjaður, var Svisslendingurinn Motta kosinn fundarstjóri. Mættir voru fulltrúar frá 54 þjóðum sam- tals. Verkefni þau, sem liggja fyr- ir fundinum að þessu sinni eru ýmist rjettarfarsleg, stjórnarfars- leg eða fjárhagsleg en afvopnun- arfrumvarp Bandaríkj anna er þó aðalmálið. Hefur það verið falið svokallaðri þriðju nefnd þar á ráð- stefnunni og hefur hún einnig tií meðferðar frumvarp frá Robert Cecil lávarði um gagnkvæm ákvæði ríkja á milli til þess að forðast styrjaldir. Við fundarsetningu Ijau fuliírúarnir í Ijós gleði sína yfir árangri Lundúnaráðstefnunn- ar, og von um, að nýir og betri tím- ar muni hefjast í Evrópu. Afvopn- unarfrv. Bandaríkjanna gengur i þá átt, að allir þeir, sem undir- skrifa samþykt þá, sem af því leið- ir, skuldbindi sig til þess, að hefja ekki árásarstyrjöld á nokkurt ann- að ríki, heldur skjóta deilumálum, sem annars mundu valda styrjöld, til alþjóðadómstólsins. Á dómur hans að vera fullnægjandi úr skurður. Allir undirskrifendur af- vopnunarsamningsins undirrita jafnframt ályktun, þar sem hver samningsrofi er talinn óalandi og óferjandi og eignir hans erlendis taldar rjetttækar af öllum öðrum löndum og upptækar. Eru þessi fyrirmæli talin líkleg til þess — ef þau ná samþykki — að gera stór- um ljettara fyrir um afvopnunar- málin. Ennfremur er það lagt til í frv., að meðan afvopnun ríkjanna .fer fram, skuli ávalt vera herlaus svæði næst landamærum þeirra ríkja, sem liggja saman. En þýðingarmesta ákvæði frúm- varps Bandaríkj anna er þó talið það, að nefnd sje skipuð, undir yf- irstjórn alþjóðabandalagsins, sem hafi heimild til að rannsaka hve mikinn herafla hvert ríki um sig hafi, og hvort það hafi hlýtt á- kvæðum afvopnunarsamningsins. Síðustu símfregnir. Frá Berlín er símað, að 27. ág. hafi lagafrumvörp, sem snerta framkv. skaðabótainálsins, verið borin upp í þýska þinginu og öðl- ast löglega samþykt. Umræður urðu mjög heitar og lenti stundum í áflogum. Var Stahmer sendi- herra í London síðan gefið umboð til að undirskrifa samningana. Owen Yong hefir verið skipaður fjárhagslegur forstjóri og um- sjónarmaður alls þess, sem lýtur að framkvæmd sjerfræðingatil- laganna. Ennfremur á hann að veita öllum skaðabótagreiðslum móttöku fyrir bandamanna hönd. þjóðverjar eiga að hafa greitt 25 miljónir dollara innan 10 daga. Vantraustsyfirlýsing til þýsku stjórnarinnar var borin upp um líkt leyti, en feld. I fulltrúadeild franska þingsins fekk Herriot einnig um sama bil traustsyfir- lýsingu vegna afskifta sinna af Lundúnasamningunum. Rjett á eftir undirskrift samninganna gáfu þjóðverjar út opinbera til- kynningu um það, að þeir ættu ekki sök á ófriðarupptökunum. Eru æsingar út af þessu í Frakklandi. Mikið er rætt um lántökumál þjóðverja, einkum í þýskum og enskum blöðum, en frjettirnar eru mjög ósamhljóða, sem um þetta berast. Sumar fregnirnar segja að lánið muni vera ófáanlegt nema því aðeins að her Frakka verði á burt úr Ruhrhjeraði þegar í stað, en aðrar segja að engir erfiðleikar sjeu á því að fá lánið. Mun það vera sönnu nær. -----o---- Kveðja til Íslands. Til ritstjóra Lögrjettu. Kæri herra. þegar jeg í júní- mánuði kom hingað norður til þess að heimsækja land það er faðir minn unni svo mjög, varð jeg djúpt snortin er jeg las vingjarn- lega heilsan í blaði yðar. Viljið þjer nú, þegar jeg er aftur að kveðja, leyfa mjer að flytja greinarhöf- undinum þökk í blaðinu? Jeg fer burt með hugan fullan af fegurð og dásemdum Islands, en meðal hinna mörgu ljúfu endurminninga verður það minningin um íslenska gestrisni og vinsemd, sem mjer verður hjartfólgnust þeirra allra. Heimsóknin verður mjer ógleym- anleg, því hún hefur látið rætast lengi kæran draum: — þann draum að sjá með eigin augum landið sem jeg, gegn um sögu þess hefi verið kunnug frá barnæsku. Island er mjer sem vinur, er jeg hefi lengi þekt og unnað úr fjar- lægð; og nú er það von mln ah koma einhverntíma í annað sinn og heilsa og þakka með alúð þeim hinum nýju vinum sem jeg kveð með söknuði í dag. Farið heilir og sælir. May Morris. -----o---- Sykursýki og berklar. Á rann- sóknarstofu próf. August Krogh lífeðlisfræðings hafa um nokkurt skeið farið fram tilraunir, er bein- ast að því, að finna samband milli sykursýki og berklaveiki. Er það enskur læknir, S. Lundberg, er fyrstur manna hefur bent á, að samband muni vera þar á milli. Rannsóknirnar hjá August Krogh prófessor hafa nú í öllum aðalat- riðum staðfest þessa tilgátu, með því að í dýrum, sem eru berklaveik hefur fundist efni, sem líkist „In- sulin“ (lifinu sem nú er talið duga best gegn sykursýki). Rannsókn- um á þessu verður haldið áfram. 28. ágúst. FB. -----o——

x

Lögrétta

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lögrétta
https://timarit.is/publication/196

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.