Lögrétta - 02.09.1924, Blaðsíða 2

2
LÖGRJHTTA
Eftir Gangráð.
I.
Sig Nordal prófessor hefir ritað
grein um háskólann í síðasta And-
vara, og er hún þess verð að at-
hygli sje vakin á henni að nokkru.
Höf. byggir grein sína á ummæl-
um og tillögum sem fram höfðu
komið um fækkunkennaraembætta
við háskólann, einkum við heim-
spekisdeild hans, og á ummælum,
sem hann segir hafa komið fram
á þingmálafundum um að leggja
niður heimspekisdeildina.
Hann byrjar með því að gera
grein fyrir atriðum, sem hann tel-
ur hafa breytt afstöðu háskólans
síðan hann var stofnaður. Telur
hann þar fyrst til breytinguna á
lærða skólanum, með fjölgun stú-
denta og minni kröfum til þeirra
af skólans hálfu, þ. e. lakari undir-
búning undir háskólanámið. Enn-
fremur að styrjaldarárin og af-
nám Garðstyrksins í Khöfn hafa
gert mönnum torveldari utanfarir-
til háskólanáms en áður var, og
berist stúdentamir því eftir þeirri
einu leið, sem opin sje, inn í há-
skóla Islands. Síðan 1 ýsir hann
kostum og kjörum háskólanámsins
reykvíkska á þessa lund:
„þar er ekki nema um fjórar
námsgreinir að ræða, og líklegt, að
bráðlega verði þar þröngt fyrir
dyrum. þó að Kaupmannahöfn
væri fyrir ýmissa hluta sakir
óheppilegur dvalarstaður íslensk-
um stúdentum, átti hún þó margt
til síns ágætis í samanburði við
Reykjavík. Bærinn er gamall
mentabær og opnar heimaalningn-
um íslenska óteljandi ný útsýni.
Jafnvel erjurnar og andúðin milli
Dana og vor gátu leitt til góðs.
Hafnarstúdentar voru yfirleitt
miklu betri Islendingar en Reykja-
víkurstúdentar. En mest var um
það vert, að Hafnarháskóli er svo
stór og öflug kenslustofnun og
vxsinda, að leiðir eru þar við hvers
manns hæfi og enginn neyðist þess
vegna til þess að nema annað en
það, sem honum leikur hugur á.
Nú er hætt við, að vjer eignumst
alt of marga kandídata í þeim fáu
greinum, sem kendar eru hjer við
háskólann, og margir þeirra verði
menn, sem vildi hafa numið ann-
að. En fjöldi kandídata er hætt við
að leiði í litlu þjóðfjelagi til fjölg-
unar embætta, en það aftur til lje-
legrí launa. En fjölmenn og illa
launuð embættismannastjett er
hætt við að verði ónýt og jafnvel
Lesbók Lögrjettu VI.
Hng’sjönir.
Erindi flutt á prestastefnu 27.
júni 1924 af Halldórí Jónssyni
sóknarpresti að Reynivöllum.
Frh. -----
Svo er gróðinn einn í því fólg-
inn, að það er óendanlega dýrmætt,
frábært fagnaðarefni í lífi sínu, að
eiga áhugamál, einhverja hugsjón,
sem manni er dýrmæt og gagntek-
ur mann inn að instu hjartarótum.
þó þessi hugsjón aldrei væri nema
eins og tíbrá og töfrahilling, þá er
hún dýrmæt í lífi manns. Svo er
óendanlega dýrmætt að mega
vinna fyrir einmitt þesa hugsjón,
leggja sitt alt til, þetta litla, sem
maður á í sjálfum sjer, til að afla
henni fylgis, jafnvel og engu síður,
þó að hún eigi eríitt updráttar,
eftir sjálfs þess máls eðli.
Jeg sakna þess meir en jeg megi
með orðum lýsa, að hafa ekki kom-
ið auga á þetta mál fyr á þennan
hátt, sem jeg hefi lýst, en jeg
þakka guði, að hann gaf mjer náð
til þess að koma auga á það, þótt
seint væri, og leyfa mjer að vinna
fyrir það, svo ófullkomið sem alt
er hjá mjer, sjálflærðum manni í
söngmentinni.
Ekki er jeg í vafa um það, að
spilt. það er með embættismenn
eins og seðla: best að gefa ekki
fleiri út en hægt er að gulltryggja,
annars lækkar gengið. Auk þess
vantar oss ^hæfa menn í öðmm
greinum og verðum að notast við
það sem til er: flestir kennarar við
æðri skólá verða guðfræðingar og
lögfræðingar o. s. írv. Vjer fáum
stúdenta, sem eru óánægðir með
nám sitt og óska sjer mörg hundr-
uð mílur burt frá háskólanum, og
þjóðin verður óánægð með tóma
heimaalda embættismenn með
þröngvari sjónhring og fátækari
mentun. það er ekki einu sinni svo
vel, að þessi einangrun efli íslenskt
þjóðerni. Einmitt heimaalningarn-
ir eru fíknari í erlendar nýungar
af öllu tæi og ósjálfstæðari gagn-
vart þeim, en þeir sem sjálfir hafa
viða íarið og hafa margt til saman-
burðar.“
þetta er gagnorð lýsing og alveg
hárrjett. En í því yfirsjest höf.,
að hann telur þessa breytingu að
öllu áorðna síðan háskólinn var
stofnaður. Alt sem hann segir um
ókosti hins innlenda háskólanáms
móts við hið útlenda var jafnrjett
og auðsjáanlegt þegar er háskól-
inn var stofnaður. þessir ókostir
gera það ískyggilegt, að svo marg-
ir námsmenn safnast í háskólann
hjer. Og aðstreymið „reynir á“ há-
skólann á ýmsa vegu, sem almenn-
ingur máske gerir sjer ekki rjetta
hugmynd um. Höf. segir ekki
margt um það, hvernig háskólinn
hafi staðist þessa raun, en það sem
hann segir um það er mergjað.
Hann segir svo: „Nú eiga há-
skólakennai’ar ekki kost á að bægja
mönnum frá prófi fyr en eftir 4—5
ára nám. Til þess þarf hart hjarta,
enda er jeg viss um, að kennarar
hafa oft látið menn hafa próf til
þess að gera þeim ekki ónýt svo
mörg námsár og jafnvel til að
losna við ljelegan nemanda, sem
viss væri að sitja enn í deildinni
2—3 ár án þess að taka verulegum
framförum."
Ekki minnist jeg þess að nokkur
stjett íslenskra embættismanna
hafi fyr nje síðar verið borin jafn
hörðum sökum og hjer er beint að
háskólakennurunum af einum úr
þeirra hóp, og það ekki þeim sísta.
það er sagt fullum fetum að þeir
vísvitandi, ótilneyddir og af einskis
verðum átyllum hafi brotið em-
bættisskyldu sína, og það ekki í
neinum smámunum, heldur í sjálfu
meginatriði starfsins, því er frem-
ur öllu öðru varðar beinlínis þjóð-
fjelagið — að það sje ekki svikið
með því að þeir menn fái embætt-
ispróf, sem ekki hafa aflað sjer
betur sækir fólk kirkju, síðan jeg
tók upp þennan sið. Svo það er af
fleiri ástæðum en einni, að jeg
hlakka sjerlega mikið til hverrar
slíkrar samkomu.
Jeg veit það, að sumir syngja
að svo komnu, af því þeir vita, að
mér þykir vænt um það, en það er
mjer líka mikilsvirði.
Jeg drap á það, að óframfærni
hamlar sumum frá að syngja. þeim
finst svo lítið koma til síns söngs,
og þeir hafa heyrt það á fólki, að
það hefir ekki mikið álit á þeim í
því efni. En þess ber að gæta, að
kornið fyllir mælirinn. Og jeg vil
endurtaka það, sem jeg sagði í
fyrra, að þótt einstaka gölluð rödd
finnist í hópnum, þá breiðir fjöld-
inn ’ótrúlega mikið yfir slíkar mis-
fellur. Hjer er ekki um neinn lista-
söng að ræða, heldur safnaðar-
söng, alþýðusöng í sjálfu guðshúsi.
þetta þurfa allir að leggja sjer á
hjarta.
Enn vil jeg geta þess, að eitt af
því, sem veldur erfiðleikum með
safnaðrsvörin, er það, að sumum
finst það verka ósönglega á söng-
inn, ef einstaka raddir sjeu úti um
kirkjuna. Jeg játa þetta, meðan
fólkið syngur ekki í heild sinni. En
takmarkið er ekki listasöngur, ekki
fárra manna söngur, heldur al-
mennur safnaðarsöngur, sem við
þeirrar þekkingar, er til þess þarf,
og jafnvel sem ekki einu sinni enx
þeim hæfilekum gæddir að þeir geti
aflað sjer hennar. Ekki efast jeg
um að höf. hafi rjett fyrír sjer í
þessu, því að það er á almanna vit-
orði, að hjer lifa vor á meðal menn
með háskólaprófi frá Reykjavík,
sem aldrei hafa haft þekkingu til
að öðlast slíkt próf. En jeg held
ekki að allar háskóladeildirnar eigi
hjer óskilið mál, veit ekki betur en
að algerlega beri að undantaka
læknadeild og guðfræðisdeild.
Eftir lýsingar þær, sem höf. hef-
ur gefið á háskólanum, mætti nú
vænta að hann ræddi með hógværð
og stillingu þær tillögur, sem fram
hafa komið um breytingar á stofn-
uninni, en því er ekki að heilsa.
Hann ámælir Alþingi mjög fyrir að
hafa stofnað tvö kennaraembætti
við heimspekisdeildina, en vilja
síðan afnema þau, nfl. dósentsem-
bættið í klassiskum fræðum og pró-
fessorsembættið í hagnýtri sálar-
fræði. Hann viðurkennir þó að þessi
tvö embætti komi lítið við tilgangi
háskóladeildarinnar, og segir að
deildin hafi ekki beðið um þau. En
samt þykir honum viðeigandi að
neyta orðfimi sinnar til að draga
dár að þeim þingmönnum, sem
vilja framfylgja hinni einu rök-
rjettu afleiðingu af hans eigin
skoðun um tilverurjett þessara em-
bætta, og afnema þau. Hann telur
að þingið hafi átt frumkvæði að
stofnun þessara embætta, og virð-
ist draga þar af þá ályktun, að ekki
sómi sjer fyrir svo göfuga sam-
komu að sjá sig um hönd og breyta
sinni fyrri gjörð. Við þetta er tvent
að athuga. Fyrst það, að Alþingi
átti ekki eiginlegt frumkvæði að
stofnun þessara embætta, heldur
ljet það í bæði skiftin undan áhrif-
um utan að. Annað það, að Alþingi
hlýtur einmitt stöðugt að breyta
gerðum fyrri þinga. Ef engu
þyrfti að breyta í löggjöf fyrri
þinga, hvaða ástæða væri þá til
að halda fleiri löggjafarþing? Vjer
búum nú við löggjöf á öllum svið-
um, setta af fyrri þingum, svo að
naumast er mögulegt að finna
nokkurt verkefni handa nýju þingi
við að fylla út eyður í löggjöfinni.
Aðalverkefnið er og hlýtur að vera
að gera breytingar á gildandi lög-
gjöf í samræmi við breytta þjóð-
arhætti og þjóðarþarfir. Og hvaða
ástæða er þá til að hneykslast á
því, þótt einhverjir þingmenn eða
meiri hluti þings vilji breyta em-
bættaskipun við háskólann, sem
mönnum kemur allvel saman um að
verið hafi miður þörf frá upphafi ?
Og ef einhver hreyfir þeirri mót-
æfingu á svo að batna, og hver að
laga sig eftir öðrum.
Einn mikilsvirtur maður meðal
prestvígðra manna spurði mig að
fyrir nokkru, hvort jeg hefði reynt
að gera sönginn breytilegan eftir
efni orðanna í hinum einstöku
sálmum, þannig, að láta hann
veikjast og styrkjast eftir efninu.
þetta hefi jeg ekki reynt. Og því
tvennu er tæplega hægt að koma
við í einu, að fá fólkið með og láta
þetta koma fram. Að fá fólkið með
er út af fyrir sig nægilegt verk-
efni um hríð. þegar fólkið éx' farið
að syngja alment og nefir gert
sjer það að fastri reglu, er fyrst
tímabært að gera þessháttar til-
raunir. Aðalatriðið er að fá fólkið
með, fá það til að laga sig hvert
eftir öðnx í rjettum hraða o. s. frv.
Almennur safnaðarsöngur á að
gera kraftaverk, hann á að vekja
trúarhreyfingu, sem aftur á að
hefja þjóð vora til hærri siðferðis-
þroska, og um fram alt til heit-
ara kærleiksþels, og það erum við,
sem eigum að koma henni af stað.
1 umræðum um þetta mál í
fyrra kom fram sú skoðun, að þótt
æskilegt væri, að prestamir störf-
uðu eitthvað í þessa átt, þá stæðu
þeir svo illa að vígi, að þeir kynnu
ekki að leika á hljóðfæri, vantaði
söngvit og þekkingu í þeim efnum
báru, að ósæmilega stutt sje síðan
þessi embætti voru stofnuð, til
þess að afnema þau nú, þá er þar
til að svara, að á fám síðustu ár-
um hafa orðið meiri breytingar og
byltingar á þjóðarhögum hjer og
annarstaðar en á heilli öld áður fyr,
og gildir mótbáran því ekki. Á-
stæðan til samanfærslu á þessu
sviði er, eins og allir vita, sú að
ríkissjóður er kominn í árlegan
tekjuhalla sem nemur 2 til 3 milj
kxóna; höf. segir að þetta stafi
ekki af stofnun þessara embætta
og er það náttúrlega rjett að því
leyti, að kostnaðurinn við þau
nemur ekki nema litlu af allri upp-
hæð tekjuhallans. Höf. vísar á aðr-
ar orsakir, en er þar kominn út
á svið, sem hann er auðsjáanlega
ókunnugur. Hann segir: „Fjár-
kreppunni valda, hjer eins og ann-
arsstaðar, ógætilegar ráðstafanir
kaupsýslumanna, hófleysi almenn-
ings á veltiárunum, sem enn eimir
eftir af, vitlausar áætlanir verk-
fræðinga, sem teygt hafa þjóð og
bæjarfjelög út í fyrirtæki, sem þau
rísa illa undir, aukin stjórnarút-
gjöld (t. d. árlegt þinghald og af-
leiðingar þess) og hin nýju em-
bætti styrjaldaráranna.“ Hann gef-
ur svo þá leiðsögu út úr vandræð-
unum, að „leita peninganna þar
sem þeim hefir verið týnt, eins og
Englendingar segja.“ jeg man nú
ekki eftir að nein ógætileg ráðstöf-
un kaupsýslumanna hafi átt þátt í
tapi eða tekjuhalla ríkissjóðs, en
hefði svo verið, þá býst jeg við að
seinlegt yrði að finna þá peninga
aftur með því að leita þar sem þeim
hefir verið týnt. Hófleysi almenn-
ings á veltiárunum hefir vitanlega
aukið tekjur ríkissjóðs, en ekki hið
gagnstæða, þar sem öll eyðsla var
og er tolluð. Ekki man jeg eftir
neinni vitlausri áætlun verkfræð-
inga, sem teygt hafi ríkissjóð út
í fyrirtæki, sem hann nú rís illa
undir, eða yfir höfuð teygt ríkis-
sjóð út í fyrirtæki, sem hann hefði
látið ógert ella — en ef svo væri,
ætli það yrði þá ekki erfitt að finna
þar týnda peninga aftur? Aukin
stjómarútgjöld og nýju embættin
styrjaldaráranna eiga sinn þátt í
tekjuhallanum. þingið hefur held-
ur ekki verið spart á uppástungum
um niðurfærslu þessa kostnaðar,
en þó hann væri allur burtu feldur,
þá er það ekki nærri nóg. Og hef-
ur prófessorinn athugað, hvað eft-
ir liggur á blóðvellinum ef öllum
nýungum stríðsáranna á þessu
sviði er slátrað? Sjálfstæðið frá
1918 fyrst og fremst fallið og dautt
með afnámi alls þess aukakostn-
aðar, sem því fylgdi og óhiákvæmi-
lega hlýtur að fylgja. Og þó mörg-
um hafi fundist og finnist enn fátt
um „fullveldið", þá eru líklega ekki
margir landsmenn, sem heldur
vilja leggja það í sölumar en að
fá nokkrum af núverandi embætt-
ismönnum nauðsynlegri störf en nú
hafa þeir, þar á meðal umræddum
kennurum við heimspekisdeildina.
þá hefur höf. hneykslast eigi all-
lítið á ummælum, sem hann segir
að hafi komið fram á þingmála-
fundum, um að afnema heimspek-
isdeild háskólans. Honum verður
svo mikið um þetta, að í fyrstu
fipast honum alveg um viðfangs-
efnið, býr til úr þessu tillögu um
að leggja niður háskólann, sem
hefur frá engum komið nema hon-
um sjálfum, ræðst á þessa ímyndun
sjálfs sín með miklum móði, með
ósmekklegum uppspuna um ráð-
stafanir á reitum stofnunarinnar,
og með háðglósum um löggjafar-
samkundu síns eigin lands. Er alt
þetta málæði höfundinum til mink-
unar og blettur á þeim árgangi
Andvara sem flytur þetta. Er þetta
alt því tilefnislausara, sem höf.
sjálfur litlu síðar í ritgerðinni, eft-
ir að runninn er af honum víga-
móðurinn eftir viðureignina við
{.essa ímyndun sjálfs hans, kemur
fram með skynsamlega tillögu xnn
að leggja niður heimspekisdeildina
í þeirri mynd, sem nú er á henni,
en halda eftir háskóladeild með
öðni nafni og miklu þrengra við-
fangsefni. Hann vill kalla þetta
Fi’æðadeild, og hlutverk hennar á
að vera: „að rannsaka mál, bók-
mentir, menningu og sögu íslend-
inga fyr og síðar.“ þessi tillaga er
mjög vel íhugunarverð, og fer að
efninu til mjög nálægt þeim uppá-
stungum um breytingar á háskól-
anum, sem fram komu á síðasta
Alþingi. þessa uppástungu gerir
höf. nú í V. kafla ritgerðarinnar.
En það sýnist þá ekki vera úr vegi
að spyrja:Hvað á að gera við kenn-
arana í „hagnýtri" sálarfræði og
i klassiskum fræðum, þegar tillag-
an hans er komin í framkvæmd?
Ekki verður sjeð að störf þeirra
falli undir viðfangsefni „Fræða-
deildarinnar." Höf. setur ekki
fram þessa spurningu, og hefir þvi
ekki svarað henni, en hann getur
samkvæmt uppástungu sinni ein-
ungis svarað henni á einn veg: þau
eiga að hverfa. Honum hefir ein-
ungis gleymst að líta yfir tvo
fyrstu kafla ritgerðar sinnar eftir
að hann samdi 5. kafla, til þess að
strika út úr þeim þær veigalitlu
vamir, sem þar finnast gegn af-
námi þessara embætta, og þau
hnyttilegu háðsyrði sem þar
og þessháttar. þetta játa jeg fús-
lega.
þeir sem kunna að leika, hafa
söngvit og unna söngnum, þeir
geta þetta sjálfir. þeir sem eru
raddmenn, þó þeir kunni ekki á
hljóðfæri, geta líka tekið þátt í æf-
ingum. Meðal vina sinna í söfnuð-
inum verða þeir að leita hjálpar
hjá þeim, sem kunna, og gera má
ráð fyrir, að jafnan sjeu einhverj-
ir, sem geti eitthvað hjálpað til
með æfingar.
En þó prestar sjálfir geti ekki
stjómað æfingum, geta þeir á svo
margan hátt látið fólkið skilja, að
þeir telji þátttöku safnaðarins í
söngnum nauðsynlega.
þeir geta á svo margan hátt
beitt áhrifum sínum safnaðar-
söngnum í vil.
þeir þurfa að tala um þetta við
fólkið, kveikja í fólkinu blátt
áfram og halda glóðinni lifandi.
þeir mega ekki láta á sjer skilja
einungis, að þeir álíti þetta svona
nógu vel til fundið, að fólkið syngi,
ekki aðeins ympra á þessu eins og
á tæpasta vaði, heldur segja það
blátt áfram hispurslaust og sitja
fastir við sinn keip, þangað til
fólkið kemur.
Sumir geta án efa fengið konur
sínar í lið með sjer til þess að vera
málinu hlyntar, og þótt jeg viti, að
prestskonumar hafi öðru að gegna
á messudögum eftir íslenskri
venju, veit jeg, að málinu væri í
því alveg ómetanlegur fengur,
vildu þær alment leggja þessu máli
liðsyrði. Ómetanleg er hjálp þeirra
án efa prestinum í starfi þeirra
yfirleitt, hví þá ekki í þessu máli
sjerstaklega?
Yfir höfuð þarf jeg hjer engum
presti ráð að kenna, hann hefir nóg
xáð vegna þeirrar kynningar, sem
hann hefir, er til lengdar lætur, af
safnaðarfólki sínu, og margur
prestur þekkir nálega hvert manns-
barn í sóknum sínum og hefix
margháttuð viðskifti við fólkið
flest. Jafnvel þó suma presta vanti
talsvert á það að vinna mikið fyrir
þetta mál, geta þeir það með ráð-
um og dáð á marga vegu.
Og einu vil jeg bæta við og
benda á, að gerðu allir prestar
þetta, vildu þeir vinna fyrir málið
hver á sínum stað, hver eftir sinni
getu, hvort sem hún er mikil eða
lítil, yrði starfið auðveldara á
hverjum stað. Csjálfrátt veit hver
af öðrum. ómurinn mundi berast
á vængjum vindanna, fregnin
mundi berast frá einum stað til
annars. Svo gæti það oi’ðið metn-
aðarsök hvers safnaðar að vera
ekki síðri en aðrir. Krafturinn
mundi streyma frá einum söfnuði
, til annars, bæði eftir skiljanlegri
■ og óskiljanlegri leið, blátt áfram af