Lögrétta - 28.10.1924, Qupperneq 2

2
LÖGRJETTA
Samvinnumolar.
------ Niðurl.
Framsóknarfjelagið er eitt þeirra
stóru samv.fjel. í Finnlandi. Er
það samband 113 fjelaga. Starf-
semi þess gengur mikið út á það,
að hafa fjelögin sem fæst, en sem
stærst, til þess að halda reksturs-
kotnaðinum niðri. Meðlimatal fje-
laga Sambandsins er 172,500.
V erslunarmagn þess var 1923
843.552.454 mörk. Aukning velt-
unnar á árinu var 107.920.050
mörk, sem er 17,7%.
„Neyðin kennir naktri konu að
spinna og svöngum manni að j
vinna“. Fáar þjóðir vita betur en •
Finnar, hvað er að vera undirok- •
aðar. Rússar höfðu um langan
tima pínt þá og kúgað. þjóðin var
komin í örbirgð og vesaldóm und- i
ir óstjórn þeirra. En fyrir svo sem
25 árum komu nýir menn til sög-
unnar, sem höfðu ásett sjer að
leysa þjóðina úr jámgreipum
keisaravaldsins rússneska. Einn af
foi'göngumönnum þessa verks var
Hannes Gebhard prófessor við há-
skólann í Helsingfors. Hann hafði
að loknu háskólanámi dvalið við
ýmsa háskóla í Evrópu, einkum í
þýskalandi, og las mest þjóðhags-
fræði. þegar hann kom heim byrj- j
aði hann endurreisnarstarfið og j
fjekk í lið með sjer ýmsa áhrifa- !
menn, prófessora, bændur, iðnrek-
endur og stúdenta. Ungir stúdent-
ar fóru hópum saman um landið og
iijeldu fyrirlestra og vöktu þjóðina
til umhugsunar um hið hörmulega
ástand, er hún var í. Hannes Geb-
hard stofnaði þá fjelagið Palervo
(Sáðkornið), sem átti 25 ára af-
mæli í sumar, á 60 ára afmæli
hans. 1 tilefni af því kom út bók
ein merkileg um starfsemi H. G.
Hafa ýmsir merkustu samvinnu-
menn á Norðurlöndum og víðar
lagt til kafla í bókina til minning-
ar um þennan ágæta mann. H. G
hefir verið fulltrúi Finna á mörg-
um alþjóðasambandsfundum sam-
vinnumanna, og hafa ýmsar tillög-
ur hans þar vakið eftirtekt og sýnt
skarpleik hans og skilning á ýms-
um stórmálum, er fundimir hafa
rætt. Hin mikla þróun samvinn-
unnar í Finnlandi er ekki hvað
minst að þakka Hannes Gebhard
prófessor og konu hans Hedvig
Gebhard.
Fimm stærstu kaupfjelögin í
Bretlandi:
Woolecks 95,818 meðlimir
Lundúna 108,984 —
Edinborgar 61,689 —
Leeds 90,560 —
Barnlegs 67,487 —
Samband bandarískra samvinnu-
fjelaga telur 328 fjelög. Meðlimir
95,400. Verslunarmagn 1923 35
miljónir dollara.
Á búnaðarþingi einu í sumar, er
haldið var í Washington, er ræddi
einvörðungu um framtíðarhorfur
iandbúnaðarins, kom það í ljós, að
heppilegasta leiðin til að efla land-
búnaðinn, væri aukin samvinna.
Coolidge forseti sendi fundinum
álit sitt um það, á hvern hátt
heppilegast væri að auka og efla
landbúnaðinn, og fer hjer á eftir
lausleg þýðing á því, er hann
lagði til að gert yrði til viðreisn-
ar landbúnaðinum, og er það á
þessa leið:
„Jeg endurtek það, að sannfær-
ing mín er sú, að öflug samvinnu-
hreyfing í Ameríku sje höfuðskil-
yrði fyrir fjárhagslegri endurreisn
landsins. það er þegar byrjað á
endurreisnarstarfinu í sumum
hjeruðum Ameríku, en það er enn
ekki svo langt komið, að samvinn-
an sje búin að festa rætur hjá
meirihluta amerísku þjóðarinnar.
Og þó er það augljóst, að hinir
miklu kostir samvinnunnar bæði
hjer í Ameríku og víðar, er sönn-
un þess, að hreyfingin þarf að ná
sem víðtækastri útbreiðslu. Ein-
ungis með samvinnu getur land-
búnaðurinn aukist og tekið fram-
förum og framleiðendur notfært
sjer þann hagnað, er reksturinn
getur gefið. Og með sameiginleg-
um innkaupum geta framleiðendur
fengið nauðþurftir sínar með
lægsta verði.
Hugsjónamál framleiðenda og
neytenda verður að vera sam-
vinna, sem þarf að fá sem víðtæk-
asta þátttöku í Ameríku.
Sig. Sigurðsson
frá Kálfafelli.
-o-
Sxtiá,söliiverd
má ekki vera hærra á eftirtöldum tóbakstegundum, en hér segir:
"V ixxc3-la.x-.
Westminster AA. cork (turkish)..Kr. 118.75 pr. þús.
Derby.............................— 125.00 — —
Morisco...........................— 125.00 — —
Dubec.............................— 131.25 — —
Clysma............................— 143.75 — —
Spinet............................— 106.25 — —
Special Sunripe...................— 75.00 — —
Chief Wip.........................— 73.75 — —
Utan Reykjavíkur má verðið vera því hærra, sein nemur flutn-
ingskostnaði frá Reykjavík til sölustaðar, en þó ekki yfir 2°/0.
Hiantisversiiw ísiands.
Nýjar bækur
gefnar út af hinu íslenska fræða-
fjelagi 1924.
Fræðafjelagið hefir í ár gefið út
fimm bækur: Ársrit fræðafjelags-
ins, 8. ár. I því er æfisaga hins
fræga landa vors, Vilhjálms Stef-
ánssonar, og hefir Halldór Her-
mannsson ritað hana. Æfisagan er
bæði fróðleg og skemtileg og í
henni er ágæt mynd af Vilhjálmi
Stefánssyni. þar er ennfremur rit-
gerð um íslensku vorra tíma eftir
Finn Jónsson, og sýnir hún, hve
tunga vor hefir auðgast að nýjum
orðum. Höfundurinn hefir valið
nokkur orð, sem byrja á b (orðin
frá bað—barn) og borið þau sam-
an í fornu máli og nýju, og heíir
þeim fjölgað stórum, þótt sum
forn orð sje ekki notuð nú. þá er
bæði fróðleg og skemtileg ritgerð
eftir Sigfús Blöndal, „IJr sögu
Garðs og Garðbúa“. Enn fremur
eru í Ársritinu allmörg brjef frá
PáU Melsteð til Jóns Sigurðsson-
ar; hafa þau fundist síðan brjef
hans voru gefin út 1913. f einu af
brjefunum til Jóns segir Páll:
„Mjer þykir gaman að bókum, því
að þær eru mín best eign og dæma-
laus dægrastytting“.
f Ársritinu eru ennfremur mjög
margar smágreinar, meðal annars
æfisaga Sveinbjöms yfirkennara
Sveinbjörnssonar í Árósum, með
myndum. Ársritið kostar aðeins 4
kr. í ár.
Jarðabók Ái na Magnússonar og
Páls Vídalíns, III. bindi, 2. og 3.
hefti í einu lagi (um 20 arkir), og
er þar með þriðja bindinu lokið. í
heftum þessum er Álftaneshrepp-
ur, Seltjarnarneshreppur og öil
Kjósarsýsla. Hvergi á landinu hafa
orðið jafnimklar breytingar á síð-
astliðnum öldum, eins og í hrepp-
um þessum, og mun mörgum
þykja íróðlegt að sjá, hvernig leit
út í Reykjavík og nágrenni henn-
ar fyrir tveim öldum. Fyrir fasta
kaupendur að allri Jarðabókinni
kosta hefti þessi 12 kr., en bók-
hlöðuverð þeirra er 18 kr.
Af Safni fræðafjelagsins um fs-
land og íslendinga hafa komið út
3. og 4. bindi, og kostar hvort
þeirra 6 kr., en fastir kaupendur
Safnsins fá þau fyrir 4 kr. hvort;
spara menn þannig þriðjung verðs
með því að vera fastir kaupendur.
f þriðja bindinu eru fjórar rit-
gerðir um íslensk efni eftir þorv.
Thoroddsen, sem eigi hafa verið
prentaðar áður; er hin fyrsta
þeirra um eldgos í Vatnajökli og
saga þeirra. Unnur er saga fiski-
veiðanna á íslandi fram til 1600,
mjög merkileg ritgerð. Allar eru
ritgerðirnar alþýðlegar. Ennfrem-
ur er í bindi þessu skýrsla um rit
þ. Thoroddsens, þau er hann ritaði
á síðustu æfiárum sínum.
í fjórða bindinu af Safni eru
brjef frá Magnúsi Stephensen
konferensráði í Viðey, prentuð sem
óprentuð, til Finns Magnússonar
prófessors í Kaupmannahöfn, rit-
uð á árunum 1818 til 1833; er síð-
asta brjefið ritað nokkrum dögum
áður en Magnús dó. Brjef þessi
munu verða kærkomin öllum þeim,
sem hirða um sögufróðleik, því að
höfundur þeirra var einhver merk-
asti maður, sem verið hefir á ís-
landi, og brjefin lýsa honum betur
en margt annað.
Fimta bókin er Passíusáimar
Hallgríms Pjeturssouar, mjög
vönduð minningarútgáfa eftir
Finn Jónsson. 27. okt. í ár eru liðin
250 ár síðan Hallgrímur Pjeturs-
son andaðist, og þess verður minst
í öllum kirkjum á íslandi. þótt
Passíusálmarnir hafi verið gefnir
út hjer um bil 50 sinnum eða
miklu oftar en nokkur öimur ís-
lensk bók, hefir aldrei komið út
nándar nærri svo vönduð útgáfa
sem þessi. Hún er prentuð staf-
I ijett eftir eiginhandriti sjera Hall-
! gríms, og útgefandinn hefir ritað
; rækilega um handritin og málið á
1 Passíusálmunum og ennfremur
um útgáfuna sjálfa, en dr. Arne
i Möller hefir ritað um heimildir
; skáldsins, að svo miklu leyti sem
I þær hafa fundist. þessi bók mun
j eflaust verða mörgum fslending-
j um kærkomin. Ytri frágangur
hennar og allra annara bóka Fræða
fjelagsins er hinn vandaðasti bæði
að pappír og prentun.
Verð Passíusálmanna er 15 kr.,
en allir þeir, sem eru fastir og
skilvísir kaupendur að öllu Safni
Fræðafjelagsins eða aé öllu Ársriti
þess eða að allri Jarðabókinni,
geta fyrst um sinn fengið þá
fyrir 10 kr. Upplagið er lítið, og
• mun þetta ákvæði því eigi gilda
! lengur en til 1. júlí næsta ár.
Kaupm.höfn 13. oktbr. 1924.
Bogi Th. Melsteð.
i mj
ir.
í Búnaðarf j elagshúsinu hjer var
í haust haldin sýning á íslenskum
mjólkurafurðum, ostum, smjöri og
skyri. Hefir dregist að geta henn-
ar til þessa. Sýnendumir voru 17,
rjómabú og einstakir bændur. Af
smjeri voru 7 sýnishorn, af ostum
16 sýnishorn, en 4 sýnishorn af
skyri (en ekki dæmt milli þeirra).
1 dómnefndinni sátu frk. Anna
Friðriksdóttir, hr. Halld. Vil-
hjálmsson og hr. H. Grönfeldt.
Besta smjerið var talið frá Sand-
Lesbók Lógrjettn VII.
íslensk þjóðfræðí.
Eftir Vilhjálm þ. Gíslason.
Frh. ------
Að ýmsu leyti er seinni leiðin ákjósan-
legri, sú, að stofna til nýrrar deildar fyr-
ir íslensk þjóðfræði, og yrði sú deild þá
miðstöð og máttarviður háskólans, sem
fræðastofnunar. Upprunalega deildin
hjeldi þá áfram að vera til, sem almenn
heimspekisdeild, eða deild fyrir artes libe-
vales, á borð við það, sem tíðkanlegt er
annarsstaðar. En þjóðfræðadeildin yrði sú
deild, sem setti á háskólann sinn sjerstaka
íslenska blæ. Reynslan hefir sýnt, að
sambúðin milli ólíkra fræða gefst ekki vel.
Ef íslensku fræðin yrðu hinsvegar aukin
stórum innan þessa sama ramma, er hætt
við, að þau bæru hin alveg ofurliði. Gæti
orðið úlfúð úr. Sanngjarnast er því, að láta
heimspekisdeildina vera til áfram, sem
sjálfstæða deild, þó smá yrði. Seinna meir,
þegar aldir renna, mundi líka máske vera
til í hana meiri efniviður og meira fje til
reksturs, og þá væri rjett að hafa ekki
eytt möguleikunum eða brotið niður
grundvöllinn, þó óverulegur sýnist fyrst. 1
þessari deild yrði fyrst og fremst kennar-
inn í forspjallsvísindum, síðan kennari í
hagnýtri sálarfræði, að minsta kosti með-
an þess nýtur við, sem nú er í embættinu
(eða annað áþekt embætti), sem getur
komið að því haldi fyrir skólann í heild,
sem fyr er rakið. því hann kendi þar einn-
ig í öðrum deildum (sbr. áður). þá yrði
þarna einnig grískudócentinn (sbr. áður).
En þó hvorugt þessara tveggja síðast-
nefndu embætta yrðu til, mætti halda
deildinni uppi samt — með fyrsta em-
bættinu föstu og lausastörfum. T. d. væri
ekkert því til fyrirstöðu, að styrkþegar
Hannesar Árnasonar sjóðsins yrðu tengdir
þessari deild, ekki einungis hið bundna
fyrirlestrarár sitt hjer, eitt út af fyrir
sig, heldur einnig eftir það, samkv. nánari
reglum. Einnig mætti hugsa sjer það, að
t. d. forstöðumaður Kennaraskólans yrði
ávalt skipaður háskólalærður maður með
sjerþekkingu á uppeldisfræðum. Gæti
hann þá jafnframt verið aukakennari í
þeim fræðum í heimspekisdeildinni. Sama
gæti komið til mála um embætti fræðslu-
málastjóra, ef það er látið haldast, og
mætti skipa það með tilliti til þessa. En
uppeldismál þjóðarinnar eru svo áríðandi,
að þau ættu að eiga sjerstakan fræða-
fulltrúa í háskólanum, og getur þá verið
affarasælt, að þau sjeu í höndum manna,
sem jafnframt fara með þau á hagnýtan
hátt.
Loks má víkja að því, að þætti þetta
ekki tiltækilegt, sem vel er þó, og mundi
vera best fyrir framtíðina, mætti láta nú-
verandi heimspekisdeild ná yfir íslensk
fræði ein, en flytja kensluna í forspjalls-
vísindum,ef hún ein yrði eftir af núv.fræð-
um deildarinnar, inn í guðfræðisdeildina,
eins og hún var áður í prestaskólanum. þó
er hætt við, að úr þessu gæti einnig orðið
óánægja og ósamkomulag. Hjer er því
fyrst um sinn gert ráð fyrir því, sem
æskilegast er, að heimspekisdeildin, eða al-
menn vísindadeild verði áfram starfandi á
sjálfstæðan hátt, — en lítil, — en íslensku
fræðin alveg klofin út úr henni og stofnuð
fyrir þau ný deild — sem yrði meginþátt-
urinn í fræðalífi háskólans — íslensk þjóð-
fræðadeild.
En hvemig á þá að vera skipulag slíkr-
ar þjóðfræðadeildar? Og hvernig verður
henni komið á?
Hjer á undan hefir það verið rakið,
hvernig deildir háskólans, eða samsvar-
andi stofnanir hafa smátt og smátt mynd-
ast, og eru enn að aukast. það hefir jafn-
framt verið sýnt, að þróun þessara stofn-
ana, eða þeirrar allsherjarstofnunar, sem
fyrir mönnum hefir vakað misjafnlega
ljóst (biskups-skólar, klaustraskólar, gym-
nasia, guðfræðil. latínuskóli, þjóðskóli, em-
bættaskólar, háskóli) hefir gengið í þá átt
að gera skólann fyrst og fremst að þjóð-
legum fræðaskóla. Yfirlitið hjer á undan
sýnir þó einnig, að þessu er engan veginn
náð enn, þó margt hafi á unnist. Sköpun-
arsögu háskólans er ekki lokið. Ennþá
vantar það, að leggja smiðshöggið á ein-
mitt þann þátt hennar, sem fyrst og
fremst gefi honum rjett til þess að vera
vísindalegur háskóli, og menningarmiðstöð
þjóðfjelagsins og geri hann að þeirri
stofnun, sem verði arfþegi og áframhald
þeirra starfskrafta, sem sýnt er, að mest
hafa mótað og haldið uppi lífi og menn-
ingu þjóðarinnar til þessa.
það er einnig sýnt áður, hvernig sjer-
skólarnir, sem eru undanfarar háskóla-
deildanna, hafa myndast smátt og smátt
af kröfum og nauðsyn tímans og þeim
efnivið, sem fyrir var. Á sama hátt hefði
heimspekisdeildin átt að myndast líka. En
hún hefir að ýmsu leyti ekki gert það —
og þessvegna m. a. tekist ver til með hana
en hinar. þróunarsaga háskólahugmynd-
arinnar, eins og hún hefir verið rakin hjer,
sýnir, að háskólinn er til orðinn fyrir við-
leitni kynslóðanna til þess að safna sam-
an, til hagræðis, samvinnu og samræmis,
sem mestu af æðstu mentun og vísindavið-
leitni þjóðarinnar á einn stað í skipulags-
bundið kerfi í ákveðnu formi tiltekinnar
stofnunar, sem sje tákn þessarar þjóð-
menningar og miðstöð fræðastarfs henn-
ar. 1 stað þess að eiga þetta dreift og
skipulagslaust úti um hvippinn og hvapp-
inn, þar sem annaðhvort þarf að láta það
fara forgörðum að einhverju leyti, eða
kosta hlutfallslega meiru en annars til
þess að vinsa úr því, er réynt að safna því
saman og minka um leið kostnaðinn til-
tölulega. það mætti því komast svo að
orði, að háskóli væri („hrein“ eða „hag-
nýtt“) fræðastarfsemi með samvinnu-
sniði.
Samkvæmt þessu öllu má líka segja, að
eðli og tilgangur þj óðfræðadeildar þeirr-
ar, sem hjer er um að ræða, sje sá, að
safna saman á einn stað eða í eina stofn-
un, til aukinnar samvinnu og samræmis,
sem flestum greinum þeirra þjóðlegu
fræða, sem gildi hafa eða geta haft fýrir
almenna menningu landsins og fræðalíf,
þannig að þær eigi sjer sameigilegan full-
;trúa og tákn í þessan deild hinnar æðstu
mentastofnunar þjóðarinnar, sem í senn á
að geyma hins gamla og móta hið nýja.
þjóðfræðadeildin á ekki að rísa upp sem
ókunn, ný og grundvallarlaus „innrjett-
ing“, sem hvergi á sjer rætur í starfi eða
stofnunum þeim, sem fyrir eru. Hún á að
vera fullkomnun þeirra og framhald, að því
leyti sem þær eru til, eða hafa verið til, og
ný aukning þeirra á gömlum grundvelli.
Hún á fyrst og fremst að vera stofnun,
sem kemur skipulagi og kerfi á þá starf-
semi, sem fyrir er, að miklu leyti skipu-
lagslaus og dreifð.
En, kunna nú einhverjir að spyrja, eru
þá nokkrar slíkar stofnanir til, eða önnur
starfsemi? Já, það liggur í augum uppi.
Fyrst er sá vísir til íslenskrar fræðadeild-
ar, sem fólginn er í heimspekisdeildinni,
síðan er landsbóka-, þjóðskjala- og þjóð-
minjasafn. þá eru þeir einstaklingar og
stofnanir, sem ríkið styrkir að einhverju
leyti til þess að fást við einhverja vísinda-
eða bókmentastarfsemi, í náttúrufræði,
sagnfræði, skáldskap e. sl. Og loks ýmsar
stofnanir eða starfsmenn hins opinbera,
sem ýmist virðist ekki fullskipað á nú þeg-
ar, eða ætla má að af öðrum ástæðum gætu
losnað að einhverju leyti við störf, sem
þeir hafa nú, en ríkið er samt að ein-