Lögrétta - 06.05.1925, Qupperneq 2

2
LÖGRJETTA
Zóphónias prófastur Halldórsson.
Jeg lít til Norðurlands,
á Hóla- tignar heiða slóð.
par eitt sinn var hjá vorri þjóð
mestur vegur manns;
þar fje
úr fjórum bygðum saman sje,
líkt og móða legst að hlje;
þar sæmd,
á landi voru dýrst var dæmd,
þá brott voru trú og frelsi flæmd;
þar menn
nokkrir standa styrkvir enn,
svo von er forna frægðin rísi senn;
— því æfi sjerhvers hefur tíðföll tvenn.
Einn þann
jeg vissi, er hugmóð hærri bar
Hólastóls um heilagt rann
heldur en aðra á hábekk norður þar.
Engum lægri um andarfar ,
á voru land’ ’ann var;
og milt úr málum skar.
En kjarnafesta fögur vann
æfilangan sæmdarsveig um hann;
svo fáir þektu meiri og betri mann.
1 sál
bjartur trúareldur ólst;
þó fólst
daufum oft um dægurhlje,
en stje
út af fögru auga, þegar mál
lyftist upp af lundargrund
um stund
og endurkynti andans blátært bál.
Guðs af anda var hann valinn
á vonar-sandi trú að græða.
Og því mun standa um hreina halinn
heiðskært band til meginhæða.
Biskups mítur höfuð hans ei krýndi.
Og þó
heilagt gull í hjarta bjó;
og samviskunnar klukka slælaust sló,
— sem alt hans far og athöfn jafnan sýndi.
því sálar sjóð í harki heims ei týndi.
Hæstu goð á hefðarstólum
heldur sjaldan þjóðir leiða.
Fósturpeð úr fræðiskólum
fæst ná lífsins mál að greiða.
— Tignarmenn af múgnum breiða
munu langbest skuggum eyða
ljóss í höll, og lýðsæg neyða
að leita að glæðiskjólum
öndvert logasælum eilífs sólum.
porsteinn úr Bæ.

Pisttar frá Finnlandi.
Eftir mag. Stefán Einarsson.
I. Fyrsta sjón. — Mánudags-
morguninn 15. sept. í haust var
farþegabáturinn „Oihonna“, sem
gengur vikulega milli Helsingfors
og Kaupmannahafnar, kominn inn
í Kirjálabotn (Finska viken) og
skreið drjúgum inn með strönd
Finnlands. Veður var eigi gott,
því hellirigning var á, svo að
ófæra hin mesta var að standa á
þiljum uppi. þó slotaði brátt, og
gaf þá að líta ströndina, eða rjett
ara sagt skerjagarðinn, er lykur
ströndina. Hvar sem litið var,
mætti auganu blá-dökkur skógur,
sem bar við loft í sjóndeildar-
hringnum; alt var jafnt í fjarsk-
anum, ekkert öðru hærra. Næst
okkur skutust ystu skerin hjá
með furðanlegum flýti, og skein
á rauðleitar, rennisljettar og
bunguvaxnar klappirnar undir
misjafnlega stórum greni- og
furulundum, sem hnipruðu sig
þarna döggvotir á skerjunum eins
og skipbrotsmenn, haldandi sjer
dauðahaldi í glufur og sprungur
granitklappanna. þessi sker eiga
ekki annað sameiginlegt okkar ís-
lensku skerjum ei. ■'afnið. Okkar
eru svört af elli og su.ídurflakandi
af sárum og örum fengnum í orr-
ustunni við Ægi karl, en þessi
eru, eins og áður sagði jeg, sljett-
skafin og skygð eins og jökullinn
skildi við þau fyrir þúsundum
ára. Veldur þar um bæði harka
og seigla bergsins og minni mátt-
ur sjávarins í innsævinu.
Bráðum bryddi á bygð mikilli
og borgartumum fram undan og
innan skams sigldum við inn í
sundin hjá Sveaborg og skriðum
inn á höfn Helsingfors, þar sem
„Oihonna“ tæmdist að fólki og
jeg með öðrum ók sem leið lá upp
í ókunnan bæinn.
II. Myndir frá Helsingfors. Hels
ingfors liggur á ásóttum og
krangalegum tanga, sem gengur
suður úr Nýlandi (ljen í F.landi)
hjer um bil miðja vega við Kirj-
álabotn.
Upphaf bæjarins er að rekja
til þess, er Gústaf konungur Vasa
um 1550 ljet gera kaupang við
Vandár ós, inst í víkurkrikanum
austan við tangann og dregur bær
inn nafn af fossi litlum í þeirri
á (Helsingefors eftir sókninni sem
heitír Helsinge socken). Var ætl-
unin að efla stað þenna til þess
að hann drægi undir sig hina arð-
vænlegu versiun við Rússland. En
þrátt fyrir margvíslegar ívilnanir
vildi bærinn ekki þrífast, því var
hann ca. 100 árum síðar fluttur
fram á tangann austanverðan, þar
sem nú stendur hann, fast við
tvær ágætar hafnir (Norra och
Södra hamnen beggja vegna við
Lesbók Lögrjettu XV.
/
Islensk ræktunarmál.
Eftir Helga Hannesson.
Frh. -----------
III. Matjurtarækt.
Jeg skrifaði síðastliðið vor
greinarkorn, sem út kom í „Lög-
rjettu“, um garðræktarmálin ís-
lensku. Jeg lýsti þar skoðun minni
á því hryggilega skammarefni
ræktunarmála vorra, eins og hún
var þá, er enn og verður að öll-
um líkum, þar til eitthvað breyt-
ist til betri vegar, ræktun sú.
Jeg lagði þar til, að lögleidd
yrði árleg garðræktarskylda til
handa öllu vöxnu og verkfæru
fólki. Jeg gekk nú ekki gruflandi
að því, að slík tillaga myndi fá
daufar undirtektir og fáa formæl-
endur, í landinu, þar sem fólkið
vill engin bönd bera, en heimtar
algert frjálsræði á hverju sviði
sem er, og telur einkamál sín, sem
enginn hafi rétt til að sletta sjer
fram í, hvort það eru menn eða
ómenni! — Mjer kæmi og ekki á
óvart, þó einhverjir hefðu orðið
Skatudden, lítinn odda er gengur
suðaustan úr aðaltanganum). Nú
þótt legan væri miklu betri, óx
bærinn þó lítt eða ekki um lang-
an aldur og ollu því meðal annars
eldsvoðar, landfarssóttir og ófrið-
ur, er hvað eftir annað hnekti
viðgangi hans. T. d. má nefna
að 1710 var fólksfjöldinn 1,800
en 1800 aðeins 2,500. Á ófriðar-
tímum (1740—42) gerðu Svíar
vígi til varnar gegn Rússum á
eyjum nokkrum er liggja framund
an tanganum og nefndu Sveaborg.
þetta vígi gáfu Svíar upp í
ófriðnum við Rússa 1808, svo
sem Rúneberg yrkir, og hrestu
Rússar það við og vígbjuggu
ramlega, en sjálfur bærinn brann
þá til kaldra kola. Enn er það
aðalvörn Helsingfors á sjáfarsíð-
una, og fá menn ekki um að
ganga nema með sjerstöku leyfi.
— Með veldi Rússa í Finnlandi
byrjar uppgangur Ilelsingfors.
Áður var Ábo höfuðstaður lands-
ins, og hafði verið svo um langan
aldur En Rússum þótti sá stað-
ur helsti sænskur, og var Helsing-
fors því með keisaralegu brjefi
(manifest) 27. mars 1812 gerður
að höfuðstað stjómarinnar 1828
eftir brunann í Ábo og háskólinn
fluttur til Helsingfors, er varð
þannig á allan hátt menningar-
miðstöð landsins. Fáeinar tölur
sýna best hver áhrif það hafði á
viðgang bæjarins:
1880 voru íbúar 12.000
1850 — — 20.000
1870 — — 32.000
til að heimska mig fyrir uppá-
stungu þessa. En hvað um það.
Jeg er viss um að þetta væri eitt
hið allra besta, sem hægt væri að
gera íyrir garðrækt vora eins og
nú standa kakirnar. Og fyrir þetta
má hver hæða mig, sem vill. það
gerir mjer ei mein, en minkar
sjálfan hann. —
það er að vísu leitt, að þurfa að
þvinga menn með lagboði, til þess
sem þeir sjálfir ættu að telja
skyldu sína og sóma sinn. En
gerist þvílíkra laga þörf, þá eru
þau sjálfsögð. Og finst ekki, ef
að er gáð, fjöldi laga, sem þannig
er háttað um? Vissulega! Og
mörg óþarfari en þessi.
þeim kenningum er og einatt
veifað yfir oss þar heima, að
fyrirmyndir frá öðrum þjóðum
eigi að vera lögmál vort, venjuleg-
ar þó, er þær gilda það, er menn
vilja láta ógert látið! Mjer eru
nú, því miður, ekki kunnar neinar
fyrirmyndir þessa, er jeg vil
hjer. En því skyldum við endilega
þurfa að leita þeirra? Tvö dæmi
man jeg þess, að íslendingar
gengu fram fyrir fyrirmyndirn-
1900 — — 93.000
1910 — — 140.000
1924 — — 210.000
þar af 35% sænskir og 65%
finskir Finnlendingar.
Helsingfors á engar eða litlar
menjar frá því fyrir brunann
1808. Bærinn reis úr öskunni með
breiðum beinum götum og rjettum
hornum eins og tíska var í þann
tíð. Hjet sá T. A. Ehrenström er
sagði fyrir um bygginguna, en C.
L. Engel hjet byggingarmeistari
sá, er gerði fyrstu stórhýsin:
fyrir landstjórann, senatið og há-
skólann. Standa hús þessi í hvirf-
ingu kring um Senatstorgið og
við norðurhlið þess rís Nikolai-
kirkjan og ber hátt mjög, því hún
er bygð á hæð og liggja víða
tröppur af torginu upp að hliðum
hennar. Síðar miklu (1894) var á
miðju Senatstorginu reist stytta
af Alexandri II. og standa tákn-
myndirnar Lex, Lux, Pax og La-
bor við fótstallinn. Er stytta sú
gerð af W. Runeberg, syni skálds-
ins, var hann á sinni tíð fremstur
myndhöggvari Finnlands og
minnir á Thorvaldsen, enda hafði
hann numið í Kaupmannahöfn.
Hann hefir og gert styttu þá af
föður sínum, er jeg mun minnast
á síðar. Hús þau er Engel hefir
gert eru í „renaissance-stíl, mikil-
leit, en nokkuð þunglamaleg á
svip. — Senatstorgið liggur í
hjarta gamla bæjarins. Sunnan
við það liggur ein fínasta og fjöl-
farnasta gata bæjarins: Alexand-
ersgatan í austur og vestur. þar
ar erléndu: Hið fyrra: þegar þeir
á 12. öld skrifuðu sögur sínar
á lifandi móðurmálið, einir allra
þjóða. Og hið annað: þegar þeir
á 20. öld lögleiddu vínbann í
landi sínu, fyrstir allra þjóða.
Sögurnar eru nú stolt vort og
stærilætisefni, jafnvel einnig
þeira manna, er mest svívirtu
mál sitt og góð ástæða væri til
að ætla um, að helst kysu að vera
danskir eða franskir eða a. m. k.
eitthvað annað en íslenskir. Vín-
bannið er of ungt og liggur of
nærri oss, er nú förum með lofið
og lastið. En sú tíð mun síðar
koma, að það verður merkilegt
talið og þeirri kynslóð til sóma, er
kom því í kring. Og hver veit
nema þeir fái þá bróðurpart af
lofinu, sem nú eru banngæslunni
erfiðastir og mest og ódrengileg-
ast vinna að því, að snúa bann-
lögunum til vandræðavegar og
vansæmdarefnis landinu og lýðn-
um. Og því skyldi ekki landslaga-
níðingum nútímans þykja þá lof-
ið Ijúft, þar sem þeir í gröfun-
um hvíla hin brennivínsþyrstu
bein sín! Vonum þess og biðjum
hafa fremstu verslunarhúsin og
bankarnir bækistöð sína í skraut-
legum stórhýsum. Aðrar merkast-
ar götur í þessum hluta bæjarins
eru Norra og Södra Esplanad-
gatan, sem liggur jafnhliða Alex-
andersgötunni sín hvoru megin
við Esplanaden, sem er allbreið
flöt með breiðum gangstígum
milli trjánna, sem plöntuð eru í
röðum meðfram götunum. Á
miðri Esplanaden er stytta Rune-
bergs, sú er jeg gat áður (reist
1885), stendur Finnland í konu-
líki við fótstallinn og heldur á
rollu mikilli, þar sem á eru ritaðar
þjóðsögur Finna: „Várt land”.
I vesturendanum á Esplanaden
stendur sænska leikhúsið, en milli
austurendans og hafnarinnar er
eitt stærsta torg Helsingfors:
Sölutorgið. þangað drífur á
hverjum morgni múgur karla
og kerlinga með vöru sína;
kjöt, fisk, kálmeti, ávexti og jafn-
vel nýja greni-, furu-, og víðivendi
úr skóginum. Esplanaden (stytt
Espen) er álíka mikilvæg unga
fólkinu í Helsingfors og Austur-
völlur er Reykvíkingum enda er
þaðan skamt á fínustu kaffihús
og bíó bæjarins.
Suðvestan við Södra hamnen
rís þverhnýptur graníthamar upp
frá hafnargötunni. þessi höfði
heitir Observatiorie-berget eftir
stjörnuturni þeim, er þar hefir
verið reistur. Annars er höfðinn
óbygður en plantaður trjám af
ýmsu tæi. Fremst af hamrinum
er fögur útsýn yfir syðri höfnina
a. m. k. — þeir verða naumast
of sælir samt!
það er einmitt það sem smá-
þjóðum er nauðsynlegt, til að
halda uppi heiðri sínum hjá þeim
stærri: þær þurfa sem víðast að
vera þeim jafnsnjallar og þar að
auki ganga fram úr þeim við og
við. það er því miður hægra að
finna þetta en framkvæma, þegar
margfaldur er munurinn mann-
fjöldans og fjesjóðanna. Og því
mega oft smáþjóðir leggja á sig
höft og harðar reglur til að stand-
ast þann strauminn, sem hinum
er engin hætta.
það var einkanlega jarðepla-
ræktin, sem eg lagði áherslu á í
fyrnefndri grein minni. Og eg
ætla ekki að taka hér upp neitt
af því, er eg sagði þar. En það
finnast auðvitað margar fleiri
mætar matjurtir, sem hægt er að
rækta á Islandi. Og alt þess kyns
sem vaxið getur í landinu, ber
oss, vægast sagt, að veita oss af
eigin akri. Jeg vil sjerstaklega
minna á „grænkálið", sem vel
getur vaxið í vorri mold. Er
flestra káltegunda saðsamast —
fulla af hólmum og Sveaborg
lengst til suðurs, en til norð-
austurs er Skatudden, þar gnæfir
rússneska dómkirkjan með hinum
gullnu laukum sínum og grágræna
þaki, sem stingur vel í stúf við
rauða tígulsteinsmúrana. Nærri
beint í móti norðri rís Nikolai-
kirkjan og lítið eitt á vinstri
hönd hinn voldugi granítstöpull
Berghálls-kirkju, ber þó minna á
Iionum, af því að hann er svo
fjarri. Liggur Unions-gatan óslit-
in og þráðbeín milli hans og
Observatorie-berget; er það
lengsta gatan í gamla bænum.
Liggur hún á breiðum steinboga
þvert yfir Kaisaniemiviken, sem
skerst úr nyðri höfninni vestur í
tangann.
f miðjum bænum hjer um bil
stendur járnbrautarstöðin við
torg mikið er nefnt er eftir henni.
Við það torg stendur og finska
leikhúsið. Eru bæði þessi stór-
hýsi gerð í einkennilegum þjóð-
legum stíl, sem þroskast hefir
á síðari árum og sett hefir
svip á fjölda stærri og smærri
bygginga í Helsingfors. Hin stóru
bogadregnu eða oddbogalöguðu,
klunnalegu port minna á vígi og
kastala frá miðöldunum. Veggirn-
ir eru hlaðnir af stórum, lítt til-
höggnum granitbj örgum og stinga
hvítir sl j ettir gluggakarmarnir
vel í stúf við þessa gráserki.
Bustir eru oft skarphymdar og
minna á gotnesku skemmubust-
irnar á íslensku bæjunum. Aftur
á móti eru turnamir oft ærið
snubbóttir. Af öðrum húsum í
þessum stíl má nefna Berghálls
kirkju, hús nýlensku stúdenta-
deildarinnar (Nylands nation) og
finska þjóðminjasafnið (Finska
Nationalmuseum).
Jeg skal eigi dvelja við að lýsa
öðrum bæjarhlutum Helsingfors,
svo sem bygðinni vestan á nesinu
og norðan við Kaisaniemi og Tölo-
víkina. það eru yngri hlutar bæj-
arins og ekki fullbygðir í úthverf-
unum. Skal þess þó getið, að vest-
an undir tanganum er þriðja
skipalægi Hf. Sandvikshamnen og
leggjast þar helst vöruflutninga-
skip eins og í Norra hamnen aust-
an við tangann. Södra hamnen er
aftur á móti fyrst og fremst lægi
farþega-skipa, en þó em og stór-
mikil vömhús við höfnina á
Skatudden.
Af fögrum stöðum innan og ut-
an bæjar er fyrst að telja
skemtigarðana (parks) í bænum,
og hef jeg þegar talað um Ob-
servatorieberget. Syðst á tangan-
um fram við sjóinn liggur Brums-
parken. Geta menn gengið þar eft-
ir breiðum trjágöngum eða mjó-
um stígum, á sljettum bölum eða
hálum granítklöppum. I suður-
hluta garðsins er bygð nokkur af
höfðingjum eður auðkýfingum
gefur lítið eða ekki eftir meðal-
lags íslenskum jarðeplum. Og
eins og allflest annað kál, rjett
matreitt, er það mesta ljúfmeti,
hafi maður einu sinni komist á át-
ið! En það er líkt um það og
síldina heima fyrir, það vilja
engir eta! Fyrir tveim árum gekk
það að m. k. ekki út gefins í
Reykjavík. Gott dæmi upp á át-
menningu höfuðborgarinnar það!!
Kjöt og fisk, fisk og kjöt, kunn-
um við vel að eta, en kál ekki.
Við erum merkilegt fólk að
mörgu! Og hvar skyldum við
finna líka vora á þessu sviði? —
Naumast nær en í Eldlandi eða
Ástralíu, ef þeir finnast þá þar.
það snertir ekki aðeins fjárhag
vorn og menningar-metorð, hvort
við ræktum og etum garðávexti
eða ei, heldur og vafalaust líkam-
lega heilbrigði, til mikilla muna.
En alt kemur fyrir ekki. Islensk-
ur villimannabragur lætur sjer
ekki segjast við neinar ógnir og
skeytir hvorki um skömm nje heið
ur. En látum nú garðræktina eiga
sig að sinni.
Eins og öllum öðrum íslending-