Lögrétta - 26.01.1926, Page 2

2
LÖGRJETTA
Einar H. Kvaran.
Lögr. hjet því fyrir skömmu,
að flytja lesendum sínum nökkra
kafla úr ritgerð E. H. K., „Krist-
ur eða þór“, sem nýlega birtist í
„Iðunni" og er svar við Straum-
hvarfaritgerð S. Nordals prófess-
ors í „Skími“ frá síðastl. sumri.
E. H. K. segir:
„þegar Sigurður Nordal tók
sjer fyrir hendur að gera lítið úr
ritum mínum í Svíþjóð og koma
Svíum í skilning um það, að frá-
leitt væri, að þeir ljetu Nobels-
verðlaunin falla í minn garð, þá
var hann ekki nefndur Sigurður
Nordal í sænskum blöðum. Hann
hjet þá „'krítikin á Islandi". All-
mikið af blöðum og tímaritum
þjóðarinnar hafði flutt ritgerðir
um bækur mínar, og þar hafði
kveðið við alt annan tón en hjá
S. N. En þær ritgerðir voru ekki
„krítikin á Islandi". Hún var öll
samanþjöppuð í hinum mikla heila
þessa eina manns.
Eftir þessa byrjun hefur verið
sagt til nafns hans, bæði erlend-
is og hjer heima, þegar hann hef-
ur varpað sínu mikla vitsmuna-
ljósi jrfir mín ófullkomnu rit.
Hann hefur gert það nokkrum
sinnum, en nú síðast í ritgerð í
Skírni, sem hann nefnir „Undir
straumhvörf“. Sú ritgerð er sam-
in í því skyni að gera „grein fyrir
þeim atriðum í list og lífsskoðun
E. H. K., sem valda því, að jeg
(þ. e. S. N.) tel hann ekki vel til
þess fallinn að vera leiðtoga ís-
lendinga í þeim efnum“. Ritgerðin
hefir fengið mikið lof í einu
blaði, og þar er meðal annars
tekið fram, hvað hún sje „djúp-
hugsuð“. Jeg vík eitthvað að þess-
ari „djúpu hugsun" síðar.
Jeg met að engu aðfinslur S.
N., eða hvers sem er annars, út
af því, að lífsskoðunar minnar,
eða þess sem mjer virðist dýpstar
rætur hafa fest í sál minni, kenni
í skáldritum mínum. Jeg veit það
vel, að saga verður fyrst og
fremst að vera saga. það held jeg
að mjer hafi tekist, hvað sem S.
N. segir. Jeg held, að það sje
fyrir það, að sögur mínar eru
verulegar sögur, að þær hafa not-
ið svo mikillar góðvildar hjá þjóð
minni. En mjer hefir aldrei kom-
ið til hugar að verða sammála
þeim mönnum, sem vilja að sjálf-
sögðu einangra orðsins list frá
lífinu sjálfu. Jeg lít svo á, sem
listin eigi að vera í þjónustu sann-
leikans, eins og höfundamir sjá
hann, og styðja mennina í bar-
áttu þeirra. Og með þá skoðun
veit jeg, að jeg er í góðum fje-
lagsskap.
Úr því að minst er á söguna
„Alt af að tapa“, get jeg ekki
bundist þess að þakka S. N. fyr-
ir eina setningu í umræðum sín-
um um hana. Hún hefir verið
mjer til svo mikillar skemtunar.
Hún er það viturlegasta og „djúp-
hugsaðasta“ í allri þessari ritgerð
hans. Hann segir, að væri þessi
saga gamalt æfintýri, mundi eng-
inn þjóðsagnafræðingur hika við
að segja, að hún væri sett saman
af þrem brotum eftir þrjá höf-
unda. þetta er alveg óvenjulega
líklega til getið, einkum ef þjóð-
sagnafræðingurinn væri þá jafn-
framt norrænufræðingur. Auðvit-
að hafa norrænufræðingarnir
fært okkur mikinn fróðleik og oft
hefir verið ástæða til að vera
þeim þakklátir. En ekki get jeg
neitað því, að stundum hefi jeg
verið sem agndofa af því, á hve
litlum rökum það hefir verið
reist, sem þeir hafa haldið fram.
þeim er sumum trúandi til þess
að setja sig ekki úr færi um að
reyna að ægja mönnum með lær-
dómi sínum, og að hirða þá minna
um það, þó að tilgáturnar væru í
raun og veni helber endaleysa —
eins og þessi „vísindi“ þjóðsagna-
fræðingsins óneitanlega væru.
Ummæli S. N. um niðurlagið á
sögunni „Marjas“ gefa tilefni til
alvarlegri hugleiðinga.
það hefir verið trú mannkyns-
ins um þúsundir ára, að til sje
æðra sjónarmið en vort, og að frá
því sjónarmiði sjáist staðreyndir
lífsins, þar á meðal bölið, í rjett-
ara og skærara ljósi en vjer get-
um yfir það varpað. það hefir
verið trú mannkynsins að til sje
guð með óendanlegum vitsmunum,
og að hann líti að sjálfsögðu ann-
an veg á málefni vor en vjer get-
um á þau litið, með þeim þroska,
sem vjer höfum. það hefir verið
trú mannkynsins, að til sjeu ver-
ur á æðra tilverustigi en vjer er-
um á, og að þeirra sjónarmið sje
líka annað en vort. það hefir ver-
ið trú mannkynsins, að vjer kom-
umst sjátfir á það tilverustig, að
vjer lítum á það, sem fyrir oss
hefir komið, alt öðrum augum
en hjer í heimi. I þessu hefir
verið fólgin aðalhuggun og aðal-
styrkur mannanna öld fram af
öld.
Jeg kem þá að æfintýrinu í
„Gulli“, þar sem sagt er, að guð
sje í syndinni. Um það segir S.
N.: „þá setningu má að vísu
teygja á ýmsa vegu, en rjettast
er vafalaust að skilja hana svo,
að syndin sje tóm missýning, og
í raun og veru engin til“.
því fer svo fjarri, að það sje
„vafalaust rjettast", að það er
vafalaust rangt. . . .
Annaðhvort verðum vjer að
vera einveldismenn eða tvíveldis-
menn í hugmyndum vorum um
tilveruna. Annaðhvort verðum
vjer að ætla, að frumaflið, það
vitsmunaafl, sem drotnar í tilver-
unni, sje eitt — það vitsmuna-
afl, sem vjer nefnum guð — eða
að frumöflin sjeu tvö, annað gott
og hitt ilt, og að eðli þeirra sje
svo háttað, að þau geti aldrei
runnið saman, en hljóti að heyja
stöðuga og eilífa baráttu hvort
við annað.
Jeg er einveldismaður í þess-
um skilningi. Jeg get ekki með
nokkuru móti hugsað mjer tilver-
una annan veg en sem eining,
heild. Jeg held, að sú þrá manns-
andans, að það góða vinni sigur,
sje ekki gripin úr lausu lofti,
heldur eigi hún rætur í því allra-
dýpsta í tilveru vorri. En það
er bersýnilegt, að sjeu frumöflin
tvö, þá getum vjer enga trygging
haft þess, að annað þeirra verði
nokkru sinni máttugra en hitt.
Mjer finst líka, að alt, sem vjer
vitum um mannlífið, bendi í
þessa átt. Vjer finnum aldrei það
illa „hreinræktað“, einangrað frá
öllu góðu. . . .
En ef vjer höldum fast við ein-
inguna í tilverunni þá skoðun
nýja testamentisins, að guð sje
„yfir öllum og með öllum og í
öllum“, þá er ekki nokkur skyn-
samlegur vegur til þess að ein-
angra með öllu syndina frá guði.
. . . Sá, sem sett hefir sólkerfin
í gang og hugsað út lögmál al-
heimsins, bæði fyrir andann og
efnið, hefir víst haft næga vits-
rnuni til þess að fara nærri um
það, hvernig fara mundi fyrir
börnum sínum á jörðunni, eins og
í garðinn var búið fyrir þau.
þau eru sett, mjög ófullkomin,
inn í mjög takmarkaðan heim.
þeim er í fyrstu ekkert lagt upp
í hendurnar; þau eiga að brjótast
áfram og bjarga sjer sjálf. þau
vita ekkert um afstöðu sína til
höfundar tilverunnar, ekkert um
uppruna sinn, ekkert um ákvörð-
un sína. þau vita ekkert um ann-
að en það, að einhvem veginn
verða þau að sjá sjer borgið
Smám saman fer að safnast sam-
an hjá þeim reynsla, þeim til leið-
beiningar, dýikeypt reynsla, feng-
in með hálfgerðu villidýralífi,
fengin með þjáningum, blóðsút-
hellingum, grimd — mestmegnis
fengin með því, sem vjer nefnum
nú synd. þegar tímar líða lengra
fram, fara þau við og við að fá
opinberanir frá æðri heimum, sem
að sjálfsögðu eru sniðnar eftir
þroska þeirra til þess að veita
slíku viðtöku, og háleitar hug-
sjónir taka að myndast. það er
mesta æfintýri mannlífsins, að
eftir alla eigingirni-streituna, sem
mennimir hafa verið settir í,
koma þeir auga á það, að fegursta
hugsjón lífsins sje sjálfsfórnin,
baráttan fyrir aðra, kærleikurinn,
og að eigingirnin sje grundvallar-
syndin. En vjer vitum allir af
mikilli reynslu, hve óhemjulega
örðugt það hefir verið og er fyr-
ir mennina að haga sjer, í hugs-
unum og gerðum, samkvæmt
æðstu hugsjón sinni. það virðist
svo, sem þjóðir og mjög margir
einstaklingar verði að þoka sjer
gegnum þrengingar yfirsjónanna,
ösla gegnum ófærar syndarinnar,
til þess að færast eitthvað ofur-
lítið að því takmarki, sem vjer
trúum, að höfundur tilverunnar
ætli þeim að ná. . . .
Jeg er þess fullvís, að þeir
verða margir, sem ekki lá mjer
það, þó að mjer virðist þau at-
riði í ritgerð S. N., sem jeg hefi
þegar gert að umtalsefni, ekki
sjerlega „djúphugsuð“ — þó að
mjer finnist þau í meira lagi van-
hugsuð. Samt held, jeg, að þau
atriðin, sem jeg á eftir að minn-
ast á, sjeu öllu lakari, þó að hann
reyni að breiða svikablæju fals-
aðrar sanngirai og óhlutdrægni
yfir það, sem hann er að halda
að lesendunum.
Jeg á við öll ummæli S. N. um
skoðun mína á fyrirgefningunni.
Og jeg á líka við þá grein, sem
hann gerir fyrir lífsskoðun sjálfs
sín.
Á undan öðru skal jeg taka
það fram, að hin „krítiska" rann-
sókn lians á því, hvemig lífsskoð-
un mín hafi orðið til, og þá sjer-
staklega á því, hveraig standi á
hinni ríku fyrirgefningarboðun,
sem komi fram í ritum mínum,
er helber endileysa. Hann segir
að undirstaða lífsskoðunnar minn-
ar sje frá Georg Brandes og fylg-
ismönnum hans. Samkvæmt þeirri
undirstöðu hafi jeg valið úr krist-
indómnum það sem mjer hentar,
mannúð og kærleika, en slept hin-
um ströngu kröfum siðferðis og
rjettlætis. Jeg minnist þess tæp-
lega að hafa lesið öllu meira rugl
en þetta. Er ekki kærleikskrafan
siðferðiskrafa? Reynist hún ekki
mönnunum örðugasta siðferðis-
krafan ? En auk þess mundi eng-
inn maður verða meira forviða á
slíkum ummælum en Georg
Brandes. það er ekki kærleiksboð-
unin, sem hefir einkent hans boð-
skap. Hann hefir miklu fremur
með köflum verið afneitun kær-
leikans. En boðun G. B. á rjett-
lætinu hefir þar á móti oft verið
rík og áhrifamikil. Jeg átti ekki
von á því að sjá annari eins vit-
leysu í þessum efnum haldið fram
af þeim háskólakennaranum, sem
sjerstaklega mun vera ætlað að
íást við bókmentir.
S. N. segir, að jeg hafi ekki alls
fyrir löngu lýst yfir því í blaða-
grein að jeg hafi alla mína æfi
verið lærisveinn Georgs Brandes-
ar. Jeg veit ekki, við hvaða blaða-
grein hann á. Jeg man auðvitað
ekki allar mínar blaðagreinir, en
jeg hygg, að þessi bókmentalega
staðhæiing hans sje gersamlega
ósönn. Jeg hefi fyrir rúmu ári
minst á það í „Politiken“, hvað
jeg telji mig eiga Georg Brandes
og samherjum hans að þakka.
Einmitt af þeirri grein má sjá, að
jeg tel mig ekki lærisvein hans, að
því er til skoðananna kemur. það
væri líka fjarri sahni.
Alveg sama er um hjal hans
viðvíkjandi þeim áhrifum, sem
hann segir að jeg hafi orðið fyrir
af amerísku nýhyggjunni. þau
áhrif eru engin. Jeg hefi lesið
nokkuð um hana, sjerstaklega í
bók Williams James um trúar-
reynsluna. Og jeg hefi lesið bók
Trines „In Tune with the Iníin-
ite“ (sem á íslensku hefir fengio
alveg rangt nafn: „I samræmi við
eilííðina“). Jeg kannast við það,
að það er falleg bók. En jeg er
svo gerður, að sannanalausar stað-
hæfingar hafa yfirleitt ekki áhrif
á mig, þó að hugsanirnar sjeu
fagrar og jafnvel sennilegar.
Eftir maigra ára efasemdir og
vaíahyggju myndaðist lífsSkoðun
mín af árangri sálarrannsókn-
anna og af kenningum Krists í
guðspjöllunum. það voru sálar-
rannsóknirnar, sem vísuðu mjer á
guðspjöllin. . . .
það getur þá ekki verið nokkur
vafi á því, að ef það er nokkur
einn, sem ber ábyrgð á því, að
V. Hugo: VESALINGARNIR.
skuldaði honum hundrað og tuttugu franka. Hann sendi
þrjú hundruð franka og kvað það vera borgunina og bað
um að flytja barnið til Montreuil-sur-Mer, móðir þess væri
veik, og vildi hafa það hjá sjer. Thenardier fjekk ofbirtu
í augun af þessu, ,.Við skulum svei mjer ekki sleppa
lævirkjanum frá okkur“, sagði hann við konu sína, „hún
getur orðið fyrirtaks mjólkurkýr fyrir okkur. Jeg skil
vel hvernig í þessu liggur, það hefir eitthvert fíflið orðið
skotið í móðurinni“. Hann sendi fimm hundrað og nokkurra
franka reikning sem svar. Tvö atriði voru í honum, sem
ómögulegt var að rengja, meira en þrjú hundruð frankar
til samans, sem lyfsali og læknir áttu inni fyrir að hafa
stundað Axelmu og Epasine og látið þær fá lyf í veikindum
þeirra, það var ekki nema nöfnum, sem breyta þurfti
Thenardier hafði ritað neðan á blaðið: „Fengið þrjú
hundrað franka afborgun".
Madeleine sendi þegar þrjú hundruð franka í viðbót
og skrifaði: „Flýtið ykkur að koma með Cosette“. —
„Skollinn hafi það!“ sagði Thenardier; „nei, þetta bara
látum við ekki fara undir eins!“
Fantinu batnaði ekki, hún lá altaf. Hjúkrunamunn-
urnar höfðu upphaflega verið ófúsar á að taka við „þessari
stúlku“. þeir, sem sjeð hafa lágskurðinn í Reims, munu
minnast þess hvernig vitru meyjamar gretta sig yfir
þeim heimsku. Vestumeyja-fyrirlitningin fyrir föllnum
konum, sem gengið hefir að erfðum, er enn af dýpstu eðl-
ishvötum metnaður kvenmannanna. Nunnumar fundu til
hennar og guðhræðsla þeirra hafði skerpt hana enn meir.
En ekki liðu margir dagar, áður en Fantina hafði yfir-
unnið þær. Einu sinni heyrðu þær hana segja í óráði:
„Jegi hefi verið syndugkona,en ef jeg fæ barnið mitt aftur,
þá veit jeg að guð hefir fyrirgefið mjer. Jeg vildi ekki
hafa Cosette hjá mjer, á meðan jeg lifði í synd, af því
að jeg hefði ekki þolað að horfa á undrandi og rauna-
leg augun hennar. En jeg syndgaði hennar vegna, og
þessvegna mun guð fyrirgefa mjer. Jeg finn blessun guðs,
þegar Cosette kemur til mín. Jeg ætla að horfa á hana,
og mjer mun þykja vænt um að horfa á svo saklausa veru.
Lítið þið á, systur, hún er engill. Vængirair eru ekki farn-
ir af á hennar aldri“.
Madeleine kom tvisvar á dag, til þess að líta eftir
henni, og hún spurði þá altaf: „Kemur Cosette bráðum?“
— „Ef til vill í fyrramálið“, svaraði hann. „Jeg býst við
henni á hverri stundu“. Og þá birti yfir fölu andliti
móðurinnar. „ó, hvað mjer þykir vænt um það“, sagði
hún.
En henni batnaði ekki; henni virtist heldur versna með
hverri viku. Snjórinn, sem settur hafði verið niður á
bert bakið á henni, milli herðablaðanna, hafði valdið því,
að hún hætti alt í einu að svitna, og það hafði komið veik-
inni, sem hún hafði gengið með í mörg ár, til þess að brjót-
ast út. Menn vora þá nýfamir að nota hinar ágætu leið-
beiningar Laennecs, við að kynnast brjóstveiki og við
meðferð hennar. Læknirinn hlustaði Fantinu og hristi
höfuðið. „Jæja?“ sagði Madeleine. — „Á hún ekki barn,
sem hana langar til að sjá?“ spurði læknirinn. — „Jú“-
— „Látið það koma eins fljótt og unt er“. Madeleine kipt-
ist við. „Hvað sagði læknirinn?“ spurði Fantina. — „Hann
sagði að við ættum að flýta okkur að ná í barnið yðar
til þess að yður batnaði“. — „Já, það er rjett af honum.
En hvernig stendur á Thenardier að hann skuli halda
Cosette? Jæja, hún kemur þá. Loksins sje jeg hamingj-
una koma!“
Thenardier ljet bamið samt sem áður ekki af hendi,
en kom með allskonar ljeleg undanbrögð. Cosette var ekki
alveg búin að ná sjer; svo að óhugsandi var, að láta hann
fara að ferðast á vetrardegi. Auk þess voru nokkur minni-
háttar útgjöld eftir, og hann var einmitt að draga þau
saman, o. s. frv., o. s. frv. „Jeg skal senda einhver eftir
Cosette", sagði Madeleine, „og fara sjálfur, ef þess gerist
þörf“. Hann ritaði eftirfarandi brjef, samkvæmt fyrir-
sögn Fantinu, og ljet hana rita nafnið sitt undir: „Herra
Thenardier! Viljið þjer afhenda Cosette handhafa þessa
brjefs. Hann mun greiða yður smáskuldirnar, sem þjer
mintust á. Virðingarfylst Fantina“.
En nú ikom óvæntur atburður fyrir. það gagnar ekk-
ert þó að við leitumst við að höggva og smíða staurinn
undarlega, sem er líf vort; svört æð forlaganna kemu/
ávalt í ljós.
Madeleine var morgun einn í vinnustofu sinni; hann
átti mjög annríkt við ýmisleg störf, sem hvíldu á honum
sem borgarstjóra og hann varð að ljúka við, ef hann átti
að komast til Montfermeil. pá var honum sagt, að Javert
lögreglu-umsjónarmaður vildi fá að tala við hann. Hann
gat ekki að því gert, að honum leið illa, þegar hann heyrði
þetta nafn. Javert hafði íorðast að mæta honum meira
en nokkru sinni áður, síðan atburðurinn sæli hafði gerst á
lögregluskrifstofunni; Madeleine hafði ekki sjeð hann síð-
an. Javert kom inni í herbergið. Madeleine sat kyr rjett við
arininn með penna í hendinni og leit ekki upp úr máls-
skjölum, sem hann var að fletta. Hann ljet Javert ekki
trufla sig. Hann gat ekki að því gert, að honum varð
hugsað til Fantinu, og vissi að hann átti að vera kulda-
legur. Javert hneigði sig djúpt fyrir borgarstjóranum,
sem sneri bakinu að honum og hjelt áfram að fletta skjöl-
unum og skrifa athugasemdir án þess að líta við. Javert
gekk tvö skref áfram og nam svo staðar, án þess að rjúfa
þögnina.
Andlitsfræðingur, sem þekt hefði eðli Jeverts og hefði
athugað lengi þennan villimann í þjónustu menningarinn-
ar; þetta einkennilega sambland af Rómverja, Spartverja,
munk og undirforingja, þennan njósnara, sem ekki gat
logið, þennan lögreglumann, sem ekki var hægt að
múta, andlitsfræðingur, sem þekt hefði leynilega og gamla
óvild hans til herra Madeleine, baráttu hans við borgar-
stjórann út af Fantinu, og hefði sjeð Javert á þessari
stundu, hefði eflaust sagt við sjálfan sig: „Hvað hefir nú
komið fyrir?“ öllum, sem þektu þessa hreinu, björtu,
heiðarlegu, ströngu og hranalegu samvisku, hefði verið
það ljóst, að Javert hefði nýlega átt í miklu sálarstríði.