Lögrétta - 16.11.1926, Blaðsíða 1

fnnheimta og afgreiðsla
í Þingholtsstræti 1
Sími 185.
Útgefandi og ritstjór*
Þorsteinn Gíslason
Þingholtsstræti 17.
Sími 178.
XXI. ár.
Umvíða veröld.
Fascisminn f jögurra ára.
Núna um mánaðamótin, 29. f.
m., var hátíðlegt haldið á Italíu
fjögurra ára afmæli fascistabylt-
ingarinnar. í Rómaborg var þá
haldinn fundur mikill í Kolosse-
um og ávarpaði Mussolini þar
mannfjöldann. Sagði hann að
markmið sitt væri efling og
stækkun Italíu. Seinna um dag-
inn ávarpaði hann einnig mann-
fjöldann frá svölum Chigi-hallar-
innar og var tekið með feikna-
miklum fögnuði. Þrátt fyrir það,
þó sumir hafi spáð fascismanum
því í upphafi, að hann yrði að-
eins dægurfluga, hefur harin nú
staðist storma lífsins í fjögur ár
og hefur aldrei verið sterkari og
stoltari, yngri og markvissari en
einmitt nú. Fascisminn stendur í
beinu sambandi við hið vinnandi
fólk í landinu, sagði Mussolini.
Það er fjarstæða, sagði hann enn-
fremur, að kalla fascismann yfir-
stjettahreyfingu, sem stjómað
sje af dularfullum og grimmum
harðstjóra. Það er einnig
heimska að segja, að fascisminn
sje í andstöðu við þjóðstjóm og
alþýðustjett eða verkamanna.
Sannleikurinn er sá, að síðan
1922 er Italía eina Evrópulandið,
þar sem unt er að tala um al-
þýðlega stjóm, því alþjóð hefur
játast undir aga fascismans, ekki
af því að hann hafi verið vott-
ur um dutlunga einstaks manns,
heldur af því að hann var knýj-
andi nauðsyn.
Þennan sama hátíðisdag gaf
ísalska stjóiTiin einnig út ávarp til
allra svartstakka. Þar segir m.
a. að í upphafi þessa fjórða árs
hreyfingarinnar sje vald stjóm-
arinnar afskaplegt inn á við og
álit hennar eins út á við. Stjóm-
in stendur nú föst eins og bjarg
og öfund hinna fyrri stjórnenda
sem sviftir voru völdum, samsæri
glæpamannanna og rógur hinna
máttvana andstæðinga — er alt
saamn árangurslaust. Einmitt á
síðasta árinu hefur gmndvöllur
stjómarinnar styrkst svo, að hún
og þjóðin eru eitt.
Síðan er í ávarpinu rakið það,
sem fascisminn hafi gert, einkum
til aukningar hers og flota og til
styrktar valdi ríkisins og við-
reisnar fjárhagsins. Þá er sagt,
að öllu þessu hafi reynt að
spilla „hinn glæpsamlegi eða
heimskulegi en máttlausi flokkur
stjómarandstæðinga, sem ennþá
sje á lífi“.
Loks segir í ávarpinu, að þrátt
fyrir alt það, sem unnið , hafi
verið á þessum fjómm árum, sje
þó aðeins um byrjun að ræða, og
ennþá muni fascistar þurfa að
leggja mikið að sjer og offra
miklu fyrir föðurlandið. En eink-
unnarorð allrar þjóðarinnar eiga
að vera ein og hin sömu: Sið-
ferðilegur og stjómarfarslegur
agi, eining og festa. Og öllum
þjóðum jarðarinnar á að kunn-
gera þann sannleika, að fascista-
byltingin, sem varð siðferðilegur
feðraarfur hinnar ítölsku þjóðar,
mun gera hana mikla í hverju
sem er, og hvar sem er og gagn-
vart hverjum sem er.
Síðustu fregnir.
12. þ. m. fjelst fulltrúafundur
námamanna á sáttauppástungu
frá stjóminni um að samið yrði
Reybjavik, þriðjudaginn 16. nóvember 1926.
2K&.
48. tbl.
sjerstaklega í hverju námahjer-
aði um lenging vinnutímans og
kauplækkun, en stjórnin hjet því
aftur á móti, að í stað lands-
samnings komi gerðardómur í
þeim deilumálum, sem rísa út af
hjeraðasamþyktunum. Þó á at-
kvæðagreiðsla um þetta að fara
fi’am í hjeruðunum og er sagt
að úrslit hennar fáist í þessari
viku. En talið er víst, að með
þessu samkomulagi sje koladeil-
unni lokið.
Irska skáldið Bemhard Shaw
hefur fengið þessa árs bókmenta-
verðlaun Nóbelsjóðsins. Eðlis-
fræðisverðlaununum hefur verið
skift milli tveggja, Frakkans
Perrin og Þjóðverjans Franck
Hertz, en efnafræðisverðlaunin
hafa fengið Þjóðverjinn Zsig-
mondey og Svíinn Svedberg.
Fascistar á Italíu em nú að
gera ýmsar víðtækar ráðstafanir
til þess að festa einræðisvaldið,
banna blöð og fjelagsskap and-
stæðinganna og útrýma þeim úr
þinginu. Er nú ákveðin dauða-
refsing fyrir ýms stjómmálaaf-
brot.
-----o----
Landsbankinn hefur á þessu
ári starfað í 40 ár. Hann var
stofnaður með lögum 18. sept.
1885, og tók til starfa 1. júlí
næsta ár. Bankinn hefur minst
þessa afmælis síns með útgáfu
dálítillar bókar um ísland á
ensku. Heitir hún Iceland A
Handbook Published on the for-
tieth anniversary of the Lands-
banki Islands (National Bank of
Iceland) (184 bls.). Er þessi bók
nú nýlega komin út og hefur
Þorsteinn Þorsteinsson hagstofu-
stjóri annast ritstjóm hennar. En
annars hafa skrifað í hana ýms-
ir fróðir menn um margvísleg
efni íslensks þjóðlífs. Þar eru
greinir um landið og þjóðina,
stjórnskipulag og löggjöf, fjár-
hag, atvinnuvegi, samgöngur,
kirkju, mentamál, bókmentir,
hstir og loks um aðstöðu útlend-
inga í landinu og um Island sem
ferðamannaland. Allar virðast
greinarnar í heild sinni vel og
vandvirknislega samdar. Bogi
Ólafsson mentaskólakennari hef-
ur þýtt bókina á ensku og hefur
það verið allmikið verk og virð-
ist prýðilega unnið.
Nokkur nýung er það hjer, að
stofnun minnist afmælis síns á
þennan hátt og er að vísu vel til
fundið og líklegt til þess að verða
til gagns, því í bókinni er mikið
efni samankomið og áreiðanlegt í
heild sinni, um landið og þjóðina
og geta útlendingar öðlast þar
margar og góðar upplýsingar. En
þeim er bókin auðvitað einkum
ætluð, og mun sjálfsagt verða
mörgum kærkomin, sem fræðslu
leita um landið. Er bókin Lands-
bankanum til sóma. En seinna
meir, á öðru viðeigandi afmæli
bankans, ætti einnig að koma
önnur minning, sem rekti nokkuð
sögu bankans sjálfs, svo mikill
og merkilegur þáttur hefur hann
verið í fjármála- og atvinnulífi
þjóðarinnar þau ár, sem hann
hefur starfað. Er það efni rakið
nokkuð í grein, sem nýlega birt-
ist í óðni, ásamt mundum.
Fiskbirgðir á öllu landinu voru
1. þ. m., eftir skýrslu Fiskifje-
lagsins 139,200 skp., þar af stór-
fiskur, yfir 20 þml., 81 þús. og
millifiskur, 18—20 þml, 21 þús.
skp.
Um Svíþjód.
------ Frh.
Frá Eskiltúna fór jeg með
eimlestinni beint til Uppsala. —
Brautin liggur eftir fögrum og
vel ræktuðum landbúnaðarhjeröð-
um. Skógarteigar eru á hæðun-
um. Korngrasið á ökrunum var
farið að hvítna, enda var byrjað
að uppskera það. Uppskerutækin j
eru þau fullkomnustu. Sjálfbind-
arinn er sú fullkomnasta landbún-
aðarvjel, sem til er. Hann er dreg-
inn áfram með dráttarvjel. Stund-
um er 3 hestum beitt fyrir hann.
En hraðlestin gefur lítinn tíma
til umhugsana, alt virðist á fleygi-
ferð — nema lestin sjálf. Það
sem er næst og sjest greinileg-
ast — bregður einungis fyrir í
einu augnakasti. Það sem fjær er
dvelur lengur í sjónmáli en sjest
óskýrar. Það er þreytandi til
lengdar að horfa út um glugg-
ann, en þó er ekkert annað hægt
að gera. Brautin liggur í sveig
um borgina og lestin hægir á
sjer. Gefst því tækifæri á að
virða fyrir sjer uhmverfi henn-
ar og borgina sjálfa.
Borgin er hinn gamli höfuð-
staður Svíaríkis og er nú mið-
stöð hinnar æðstu menningar rík-
isins. Þar er háskólinn. Háskóla-
byggingin er vegleg mjög, bygð
1879—1897. Ofan við inngang há-
tíðasalsins er letrað á sænsku:
At tánke frit er stort, at tánke
rett er större (Að hugsa frjálst
er mikið, en að hugsa rjett er
meira). Fjögur orð er vekja til
umhugsunar. Þá má minna á há-
skólabókasafnið. Þar hvað finnast-
um 400.000 bindi og 15.000 rit-
handir ýmsra merkustu manna
Svíaríkis. Þar tók jeg sjerstaklega
eftir brjefi frá Karli XII. til syst-
ur hans, einkum fyrir það hversu
illa það var skrifað. Jeg áleit það
með öllu ólæsilegt. Það minti mig
á afsagnar skjal Napóleons mikla,
er hann afsalaði sjer keisara-
dómi. En fögur rithönd var á
„Uppsalabók“ eða Eddu Snorra
Sturlusonar. Fegurri drætti hef
jeg tæpast sjeð. Hún þykir ann-
að dýrmætasta handritið á safn-
inu og er það tvímælalaust. Það
er ömurlegt að hugsa til þess
að öll vor dýrmætu handrit skuli
vera dreifð út um lönd og sjeu
eilíflega óafturkræf. Og það er
einungis einn sólargeisli sem vjer
getum vermt oss við og það er
að þau að kynna þjóð vora út
um heim betur en nokkrar aug-
lýsingar geta gert. En slíkar aug-
lýsingar eru keyptar dýru verði.
Hitt handritið sem dýrmætast
þykir nefnist Codex argenteus eða
„silfurbiblían". Er það þýðing
Wulfilas á Nýja Testamentinu á
gotneska tungu. Það mál er frum-
mál germanskra mála og nú út-
dautt og á því finnast engar aðr-
ar bókmentir. Kjölur og spjöld
eru úr silfri skreytt helgimynd-
um. Letur er úr gulli og silfri.
Silfurletrið hefur víða máðst
talsvert, svo að það er með
köflum lítt læsilegt. Þó hefur
tekist að lesa það að mestu. —
Ytri búningur Snorra-Eddu er
yfirlætislaus.
Tíminn er naumur, svo ekki
er hægt að eiða löngum tíma til
athuguna. En enginn getur farið
svo frá Uppsölum, að hann skoði
ekki dómkirkjuna. Það er ein hin
veglegasta kirkja á Norðurlönd-
um og sú stærsta. Lengd hennar
er 118,7 m., breidd að innan 45
m. og hæð upp í miðhvelfingu
23,3 m. turnhæð er 119 m. Turn-
ar eru tveir jafnháir sinn hvoru
megin við innganginn. Fleiri
turnar lægri eru á kirkjunni.
Byrjað var að byggja kirkjuna
1287 en var ekki vígð fyr en
1435. Síðar skemdist hún tví-
vegis i brunum en var endurbætt
og var lokið við það síðast á ár-
unum 1885—1893. Kirkjan er
bygð í gotneskum stíl. Þegar inn
kemur er hátignarblær á öllu og
er erfitt að lýsa þeim áhrifum
sem siik musteri geta haft á hug
manna.
Ónefnd frú hefur sagt mjer að
henni íyndist hún vera við guðs-
þjónustu í hvert sinn er hún
gengi inn í Hólakirkju. Hver sá
Islendingur, sem hefur kynt sjer
sögu vora, getur svo vel skilið
það. í slíkum húsum anda á móti
manni þúsund ára minningar for-
feðranna.
í kirkjunni eru grafhvelfingar
og eru þar grafnir frægustu menn
Svía, svo sem Linné o. fl.
I gömlu Uppsölum var hinn
gamli alþingisstaður upplendinga
og þar var aðalhofið. Þeir liggja
norðan við Uppsalabæ. Þar sjást
3 haugar sem orpnir eru yfir
stórmenni Svía frá 5. eða 6. öld
e. Kr.
Einkennilegir eru einnig rúna-
steinarnir göihlu. Þeir eru ekki
fágaðir eins og legsteinar nútím-
ans, en þeir hafa sína sögu að
segja engu að síður.
Jeg ætlaði að heimsækja bún-
aðarháskólann í Ultuna sem ligg-
ur skamt sunnan við bæinn. Fór
jeg þangað með hreyfilvagni, sem
nú kallast svo.
I Svíþjóð eru tveir búnaðarhá-
skólar og telja ýmsir það of dýrt
fyrir þjóðina, enda virtist mjer
svo. 1 sambandi við búnaðarhá-
skólann er bændaskóli. Einnig er
þar tilraunastarfsemi og auk þess
er mikið bú rekið þar. Búfræðis-
kandidatar hafa kensluæfingar í
búnaðarskólanum og æfingar í
tilraunastarfsemi. Er það mjög
góð ráðstöfun. Annars eru skóla-
hús orðin gömul og er jafnvel í
ráði að sameina búnaðarháskólana
og leggja þennan niður og vanda
því meir til hins.
Mjer var bent þar á grastegund
sem nefnist glycieria aquilla. Er
það jurt sem vex á blautum jarð-
um jarðvegi og jafnvel í vatni.
Þeir sögðust hafa sent Búnaðar-
fjelaginu fræ eða rótskot (hún
æxlast best með rótskotum) en
sögðust ekkert hafa heyrt um
hvort hepnast hafi að rækta
hana. Jeg sagði það sem mjer var
kunnugt, að mjer vitanlega væri
hún hvergi ræktuð hjer á landi.
Skyld jurt vex hjer á landi, eink-
um sunnanlands og nefnist glyc-
eria fluitans eða síkja kornpunt-
ur. Vex hún einkum í tjömum
og síkjum. Þykir hún ljelegt fóð-
urgras og er frekar smávaxin að
minsta kosti samanborið við þá
sem Svíar rækta. Ef til vill væri
þess vert að gera tilraun með að
rækta innlenda afbrigðið hjer á
landi á blautlendi, líklegast þolir
það útlenda ekki loftslagið. Svíar
gera aðallega súrhey úr grasinu,
segja þeir það bestu verkunar-
aðferðina, þá komi það best að
notum og sje auðmeltanlegast.
Nú var dagur að kveldi og jeg
vildi ná til Stokkhólms. Hraðaði
jeg mjer því af stað, enda kom
jeg í tæka tíð á járnbrautarstöð-
ina. Kl. 9 um kvöldið kom jeg
til Stokkhólms. Var þá dimt orð-
ið. Jeg ók því þegar á veitinga-
hús og svaf vel um nóttina eftir
erfiði fyrri daga. Annars var jeg
áður búinn að ráðgast um við vin
minn í Eskilstuna hvað jeg ætti
einkum að skoða í Stokkhólmi.
Gat jeg því sofið áhyggjulaust
um nóttina, enda gerði jeg það.
Jeg dvaldi svo stuttan tíma í
Stokkhólmi, að mjer er ekki hægt
að gefa neina samfelda lýsingu
af honum. En það eitt er óhætt
að segja, að bærinn er fagur. Svo
vil jeg ráða hverjum þeim ferða-
manni sem til Stokkhólms kemur
að fara upp í Pagot veitingasal
í Kungsgaten. Sá veitingasalur er
á þaki Kungsturnsins, sem er 18
hæðir. Þaðan er hið fegursta
útsýni yfir borgina. Kirkju-
tumarnir gnæfa yfir önnur hús
og svo ráðhústurninn og hallar-
tuminn.
Jeg fór með sporvagninum út
á „Skansen“. Þar er þjóðgarður
Svía. Þar sjást byggingar frá
öllum tímum og úr öllum lands-
hlutum. Þar sjást tjöld Lappanna
norðan úr Finnmörk og eru Lapp-
ar látnir búa í þessum híbýlum.
Einnig byggja Lappar hús á
staurum. Er staur undir hverju
horni og húsin um mannhæð frá
jörðu. Þangað eru flutt gömlu
höíðingjahíbýlin úr ýmsum lands-
hlutum. Þar sjást verkamannabú-
staðir o. s. frv. Sjerstaklega fanst
mjer fátækleg verkamannastofa
sunnan úr Bohuslen. Var hún
niðurgrafin, gólf virtist mjer
vera úr troðnum leir og veggir
sömuleiðis. Öll voru húsin með
sömu ummerkjum og þegar búið
var í þeim. I þeim voru öll áhöld
og sængurfatnaður. Eldstó eða
arinn var í einu hominu og reyk-
háfur múraður í veggnum. Þar
sáust einnig útihús öll. Annars
var það sjerkennilegt við þessar
byggingar hvað sterkviðaðar þær
voru. Ekki voru þar þiljur al-
gengar. Það algenga var að bjálk-
ar voru feldir saman og greyptir
saman í föls á hornum. Höggvið
var af bjálkunum svo að þeir
höfðu ávalan þverskurð. Hliðar
veggir voru því ekki flatar eins
og nú er títt, heldur með bylgj-
um. Sum hús voru úr steini, eink-
um frá Suður-Svíþjóð.
Nú eru síðustu gömlu bæimir
hjer á landi að fúna niður og
torfkirkjumar einnig. Mikla þýð-
ingu hefði það fyrir menningar-
sögu þjóðarinnar, að vernda þess-
ar fornu menjar frá elðileggingu.
Gamlir sjerkennilegir bæir ættu
ekki að rífast niður. Þeir ættu
að standa og á sínum tíma að
flytjast í íslenska þjóðgarðinn á
Þingvöllum. Margir sjerkennileg-
ir bæir eru ennþá til á landinu.
Minnist jeg sjerstaklega eins
bæjarins í Hvammi í Svartárdal.
Hann er áreiðanlega í eldri bæja
stíl.
Það er einungis einn galli við
að hafa þjóðgarðinn á Þingvöll-
um, en það eru sunnlensku vot-
viðrin. Líklega mætti þó með nú-
tímatækjum vernda fornleifarnar
frá eyðileggingu vegna þeirra.
Frh.
----o-----
Dánarfregn. Nýlega er látinn
hjer í bænum Guðmundur Guð-
mundsson frá Vegamótum, merk-
ur maður, fyrrum fátækrafull-
trúi og lengi í niðurjöfnunar-
nefnd.
----o—.—