Lögrétta - 24.02.1927, Page 1

Georg Brandes.
Georg Brandes andaðist í Kaup-
mannahöfn 19. þ. m. Með honum
er til moldar genginn einhver um-
svifamesti maður í andlegu lífi
Norðurlanda um langt skeið,
vopnfimur og oft óvæginn bar-
daga- og barningsmaður og list-
fengur og margvís fræðimaður.
Hann hafði látið til sín taka
ógrynni málefna og manna um
víða veröld, og lagt til flestra
málanna eitthvað, sem gagn eða
gaman er að, þó misjafnlega
gildismikil sjeu ritstörf hans, eins
og að líkindum lætur og laus-
lega haldið á ýmsu eða yfir-
borðslega.
Brandes átti að baki sjer
óvenjulega fjölbreyttan starfs-
feril. Þegar hann ljetst nú
í hárri elli (hálfníræður, fædd-
ur 4. febr. 1842), hafði hann
fengist við ritstörf í um 60 ár
samfleytt og svo að segja aldrei
fallið penni úr hönd allan þann
tíma, síðan fyrsta bók hans kom
út 1866. (Om dualismen i vor ny-
este filosofi). Um eitt skeið þess-
ara tíma um og eftir 1880—90
mátti hann heita nær einvaldur
höfðingi og átrúnaðargoð færustu
mannanna í andlegu iífi Norður-
landa og oft fór frægð hans víða
um lönd. En annars lifði hann
margar stefnur og mörg um-
skifti, lifði í erjum og ófriði,
varð fyrir margskonar árásum,
sá áhrif sín fara þverrandi og
skoðanir sínar að litlu metnar
margar, en breyttist jafnframt
sjálfur nokkuð með tímanum, en
hjelt óskertum áhuga sínum og
vígahug til hins síðasta.
Brandes var á fyrstu árum
sínum einkum undir áhrifum
Kierkegaard’s og svo Hegels-
stefnunnar, var áhangandi Bröch-
ners móti guðfræði Martensen’s
og heimspeki R. Nielsen’s, sem
samræma vildi trú og vísindi og
var þá í listfræði sinni einnig
fylgjandi Heiberg, eins og al-
Sengast var. En um 1865 fer
^etta að breytast fyrir áhrif frá
Taine og Stuart Mill og festast
hinar nýju skoðanir við utan-
ferðir hans. 1871 byrjar hann svo
háskólafyrirlestra sína í Kaup-
mannahöfn, sem talið er að tíma-
mót marki og síðar urðu efni
eins aðalrits hans, Hovedström-
ningeme. Ekki hjelst hann samt
við í Danmörku og fór enn utan,
enda hafði honum verið synjað
háskólaembættis, sem hann þótti
eiga rjett á. Hrepti það maður,
sem dáinn var einnig nokkru á
undan honum, Paludan, sem að
vísu var ekki rithöfundur eða
brautryðjandi á borð við Brandes,
en var þó stundum ómaklega at-
yrtur; og hefur skrifað fróð-
legar bækur um erlend áhrif á
danskar bókmentir. Nokkrum ár-
um síðar kom Brandes aftur
heim til Danmerkur og var gerð-
ur að launuðum heiðursprófessor
1901 þegar vinstrimenn komust
til valda. Upp frá því fór að
verða friðsamara um hann en
fyr og naut hann á síðustu ár-
um vinsælda og virðinga, þó fyrir
árásum yrði hann fyrir ýmis-
legt í síðustu bókum sínum, eink-
um um Krist og Pjetur postula,
er hann áleit að helst væru helgi-
sagnaverur, sem aldrei hefðu lif-
að, Hefur Lögr. áður sagt frá
ýmsum bókum Brandesar og
greinum þegar þær komu út.
Helstu rit Brandesar auk
þeirra sem fyr getur, eru um
Taine, Lassalle og Disraeli og
einkum um Shakespeare frá fyrri
árum. Hneigðist hann ávalt að
því meira og meira eftir því sem
árin liðu að rannsaka „det store
menneske, kulturens kilde“, eins
og hann kvað sjálfur að orði,
einkum eftir að hann kjmtist
Renan og Nietzsche. Reit hann
á síðari árum sínum stórar bæk-
ur um Goethe, Voltaire, Cæsar
og Micelangelo. Jafnframt tók
hann mikinn þátt í málum sam-
tíðar sinnar, skrifaði eftirtektar-
verðar greinar um ýms aJheims-
mál á ófriðarárunum og hjelt
ósleitilega áfram að dæma og oft
að fordæma andlega lífið heima
fyrir í Danmörku. I einni af síð-
ustu greinum sínum komst hann
t. d. svo að orði um danskar
listir, að þær væru annaðhvort
„stum kunst eller dum kunst“.
íslensk mál ljet Brandes nokk-
uð til sín taka. Ekkert heillegt
hefur hann þó um þau skrifað,
enda brast hann þekkingu á ísl.
tungu. Hvatti hann Dani til þess
að kynna sjer ísl. bókmentir,
ekki einungis hinar fömu, held-
ur einnig hinar nýju, t. d. E. H.
Kvaran og Gest Pálsson. Sagði
hann t. d. einhverju sinni, að Njála
ætti að vera til á hverju dönsku
heimili og aldrei hefðu danskar
bókmentir skapað svo karlmann-
legar persónur, sem þar væri
lýst eða náð slíkri srnlli í lýs-
ingum. Hann minti Dani einnig
á það, að ýmsir menn, sem þeir
hefðu hlotið af hvað mesta frægð,
eing og Thorvaldsen og Niels
Finsen hefðu verið íslendingar.
Islensk menning hefði verið að-
alsbrjef Dana gagnvart umheim-
inum.
Þetta hindraði það þó ekki, að
sjálfur flokkaði Brandes íslend-
inga meðal Dana í ritum sínum.
Og á stjómarfarslegri sjálfstæðis-
baráttu íslendinga hafði hann
lítinn skilning og litla samúð með
henni og dró dár að henni, þó
öðrum þræði ávítaði hann Dani
fyrir illa meðferð á íslendingum.
íslendingar voru 1 hans augum
merkileg en hálf kyrkingsleg
þjóð í menningarlegum og stjóm-
arfarslegum tengslum við Dan-
mörku, þjóð sem Danir mættu
„for sin værdigheds skyld slet
ikke undvære“ eins og hann
komst einu sinni að orði.
Ýms góð áhrif hefur Brandes
haft á íslenska mentamenn til
hvatningar og aukins víðsýnis.
Og hvað sem líður ýmsum ein-
stökum skoðunum hans og verk-
um mun hans verða minst sem
eins hins fjölhæfasta og eldleg-
asta manns í menningalífi sam-
tíðar sinnar.
----o——
„Bí, bí og blaka.“
Margir hafa kvartað sáran,
bæði í ræðu og riti, yfir hnign-
un íslenskrar ljóðlistar á síðustu
árum. Mun það og við nokkuð
hafa að styðjast, að mörg þau
ljóð, sem nú hafa út komið um
nokkurra ára skeið, sjeu harla
ljettvæg á vogarskál bókment-
anna.
Eftir síðustu aldamót bólar á
breytingu nokkurri í íslenskri
ljóðagerð, og leysir hún að
nokkru „realismann“ af hólmi.
Nefni jeg hreyfingu þessa „nýja
rómantik“. Mun Jónas Guðlaugs-
son hafa verið boðberi hennar.
Að' vísu eru ljóð þessara ný-
gi'æðinga á skáldaakrinum svo
ólík, að mjög leikur á tveim
tungum, hvort hjer sje sjerstök
stefna á ferðinni, enda standa sum
skáld öðrum fæti í öðrum skálda-
stefnum, eða teljast alls ekki til
neinnar sjerstakrar. En þó eiga
ljóð þessara skálda oftast sam-
merkt í því, að þau eru allólík
kvæðum eldri skálda og þeirra,
sem nú eru komin hátt á mann-
dómsskeið. Þessir „ný-róman-
tisku“ höfundar yrkja, hvorki
söguljóð nje ættjarðarkvæði eins
og hin fomu rómantisku skáld
gjörðu. Mest yrkja þeir um sig
og hugmyndalíf sitt. Oftast er
höfundurinn sjálfur þungamiðj-
an, sem alt snýst um. Þeir barma
sjer mjög yfir ógæfu sinni og
vonbrigðum í ástum. Ljóðin eru
sundurlaus að efni og hugsun.
Er oft erfitt að sjá um hvað
höfundurinn er í raun og veru
að yrkja. Kvæðin úa og grúa af
upphrópunum og þankastrikum.
Margir hirða lítt um rím og
sleppa jafnvel stuðlum og höf-
uðstaf. En illa lætur önnur eins
rímleysa og þetta í bragglögg-
um eyrum:
Alein sat hún viö öskustóna,
hugurinn var fram á Melum;
hún var að brydda sér brúðarskóna.
Sumir gera alt i felum.
(D. S.: Svartar fjaðrir).
Jóhannes úr Kötlum er ungur
kennari í Dalasýsllx og heitir
fullu nafni Jóhannes B. Jónasson.
Er hann lítt skólalærður. Stund-
aði hann nám í Kennaraskólan-
um og lauk þar fullnaðarprófi.
Eigi að síður er hann auðsæi-
lega vel mentaður. Er andi hans
víðfleygur og eigi beygður af
lærdómsoki, er virðist einkenna
rit sumra lærðra manna. Þótt
kvæði hans, „Bí, bí og blaka“, beri
nokkum keim hinnar nýju hreyf-
ingar, þá tekst honum að miklu
leyti að sneiða hjá þeim skerj-
um, sem hún hefur strandað á.
Líkist hann og í mörgu hinum
fomu „rómantisku“ skáldum.
Varð jeg næsta glaður við lestur
bókarinnar, þ'ví að ljóð þessi bera
sem gull af eiri af kvæðum þeim,
er byrjendur em vanir að bera
á borð fyrir lesendur sína.. Er
auðsjeð að höf er ekki óvanur
að stíga á bak skáldafákinum og
kann vel á honum taumhaldið.
Má hjer segja um Jóhannes, líkt
og dr. Guðm. Finnbogason ljet
um mælt um Helga Hjörvar, að
hann taki sjer umsvifalaust sæti
á skáldabekknum. Þarf ekki
skáldum vomm, að þykja mink-
un að þeim bekkjanaut. Mun að
honum verða bekkjarbót. — Er
það vel, að hinn andlegi gróð-
ur virðist engu lágvaxnari hjá
lýðmentuðum mönnum en lærð-
um.
Höfundur hefur gnótt ímynd-
unarafls og tilfinninga og góð-
an skilning á skaphöfn og sálar-
lífi manna. Sumstaðar virðist
jafnvel ímyndunarafl og tilfinn-
ingaauður bera hann of langt frá
veruleikanum. Flest kvæðin eru
ljóðræn (,,lyrisk“). Nokkur em
þau söguleg öðrum þræði, þótt
varla geti þau kallast „episk“.
Höfundur er, sem ungum skáld-