Lögrétta - 25.07.1928, Page 1

LQGRJETTA
XXIIL ár.
Reykjavík, miðvikudaginn 25. júlí 1928.
24. tbl.
Um víða veröld.
Samvinnumenn og jafnaðarmenn
á Bretlandi.
I bretsku samvinnufjelögunum
hafa undanfarið staðið allmiklar
deilur um afstöðu sambandsins til
stjómmála og samvinnu við
verkamannaflokkinn. Á sam-
bandsfundi, sem haldinn var í
Cheltenham í fyrra, og þá var
sagt frá í Lögrjettu, var með
litlum meirihluta tekin sú á-
kvörðun að koma á pólitísku sam-
starfi milli samvinnumanna og
jafnaðarmanna. Fjöldi fjelaga var
þessu samt mjög andvígur og var
því mikill viðbúnaður af beggja
hálfu undir sambandsfundinn,
sem haldinn var í ár og hófst 28.
maí s. 1. í West Hartlepool. Eftir
snarpar deilur var Cheltenham-
samþyktin endanlega staðfest
þar með allmiklum meirihluta.
Það er eðlilegt að málum þess-
um hafi verið veitt mikil athygli
af öllum þeim, sem með enskum
stjómmálum fylgjast, bæði af því
að hjer er um að ræða allmikið
stefnumál fyrir samvinnumenn
um víða veröld, m. a. hjer á landi
og svo af hinu, að bretska sam-
vinnusambandið er svo stórfeld
og voldug hreyfing, að mikið get-
ur munað um þátttöku hennar í
stjórnmálum, eins og sjá má á
því að fjelagsmenn voru 1926 5
milj. 186 þús. og höfuðstóll þess
104 miljónir punda, en smásalan
nam 185 miljónum punda.
I málfærslunni á sambands-
fundinum var allmikill hiti á báða
bóga. Fyrst bar Mr. Weatherhead
fram tillögu um það að ógilda
Cheltenham-samþyktina, enda
lýstu samvinnufjelögin því yfir,
að þau væru algerlega óháð öllum
stjórnmála- og trúarflokkum og
hlutlaus gagnvart þeim. Tillögu-
maðurinn hjelt því fram, að
stjómmálaafskiftin mundu kljúfa
samvinnufjelögin, enda væri sam-
vinnan við verkamannaflokkinn
gagnstæð vilja almennings í fje-
lögunum víða, og hefði það sýnt
sig við atkvæðagreiðslu í einum
hluta sambandsins, þar sem 85
þús. fjelaga meirihluti var gegn
stjórnmálaafskiftunum. Sagði Mr.
W. að slík atkvæðagreiðsla hefði
átt að fara fram alstaðar, en
leiðtogamir hefðu ekki átt að
berja samvinnuna fram án henn-
ar. Hann sagði að það væri undir-
stöðuskilyrði fyrir öllu starfi
samvinnuf j elaganna, að þau
hjeldu sig utan flokka og það
væru svik við grundvallaratriði í
tilveru þeirra að ætla að neyða
hvem samvinnumann til þess að
ganga í bandalag við verkamanna-
prófessor, dr. phiL
Hann andaðist 22. þ. m. í Esp- .
ergærde á Sjálandi, og er þar
fallinn í valinn maður sem um
langt skeið var einhver mest um-
talaði og mest umþráttaði maður-
inn í íslensku þjóðlífi, maður, sem
margt hefur vel unnið í vísindum
og stjómmálum. Hann var kom-
j inn undir sjötugt, eða 68 ára,
í fæddur 11. mars 1860 að Árbakka
j á Skagaströnd, sonur Guðm. Ein- 1
| arssonar sýsluskrifara, sem var
hagmæltur fróðleiksmaður og
j Valdísar Guðmundsdóttur.
Hann misti ungur föður sinn.
j í bemsku var hann við smala- i
j,mensku og önnur sveitastörf,
uns hann strauk úr vistinni einn
góðan veðurdag og ákvað að
j verða „lærður maður“ og fara í ,
j skóla. Hann fjekk 1200 kr. arf
■ eftir föður sinn, en vann annars
fyrir sjer sjálfur á námsámm ;
sínum og átti stundum illa æfi,
sagði hann sjálfur. Hann varð
stúdent 1883 og lauk meistara-
prófi í norrænum fræðum við
Hafnarháskóla 1887 og varð dokt-
j or 1889 fyrir ritgerð um foma
húsagerð á íslandi (Privatboligen
paa Island i Sagatiden). — Er
hann hafði lokið meistaraprófi
varð hann kennari við Borger-
dydskólann í Khöfn og þegar
Gísli Brynjúlfsson skáld fjell frá
varð hann docent við háskólann í
íslenskri sögu og bókmentum
(1890) og gegndi síðan því em-
bætti alla æfi, en það var gert að
prófessorsembætti 1920. Á þess-
um árum fór hann einnig að fást
við íslensk stjómmál og var kos-
inn á þing í Vestmannaeyjum
1894 og um líkt leyti var fyrir
hans forgöngu stofnað tímaritið
Eimreiðin og varð hann ritstjóri
hennar.
Á þessum árum vom miklar
deilur og æsingar í íslenskum
stjómmálum, fyrst og fremst út
af sambandinu við Dani og varð
doktor Valtýr, en svo var hann
oftast nefndur, helsti leiðtogi
annars flokksins, sem við hann
var kendur, en Benedikt sýslu-
maður Sveinsson, hins flokksins,
sem eftir honum var líka heitinn.
Þeir, sem kynnast vilja þessum
deilum nokkuð nákvæmlega, geta
lesið um þær í ritgerð um dr.
Valtý eftir Þ. G. í Óðni 1925, því
í stuttri blaðagrein er ekki unt
að gera grein fyrir þeim. Auk
stjórnskipunarmálsins vom það
einkum verklegar framkvæmdir,
sem dr. Valtýr bar fyrir brjósti á
þingmenskuárum sínum og fyrstu
ritstjórnarárum Eimreiðarinnar.
Samgöngumálin vom aðaláhuga-
mál hans frá upphafi, hann vildi
láta leggja jámbraut frá Reykja-
vík austur yfir fjall og norður
um land til Akureyrar og hann
vildi fjölga skipaferðum milli Is-
lands og útlanda, einkum Eng-
lands og hafa gufubát til strand-
ferða í hverjum fjórðungi og
hann vildi koma á skeytasam-
bandi við umheiminn og vann vel
að framkvæmdum þess máls, þótt
hann, þegar til úrslita kom, væri
á móti þeirri úrlausn, sem ofan á
varð. Hann hefur sjálfur löngu
seinna gert grein fyrir afstöðu
sinni til þess máls og starfi sínu
að því, í brjefi til Þ. G., sem
prentað er í ritgerðinni, sem áður
er getið og vísast til þess.
Dr. Valtýr misti allmjög áhrif
sín á ísl. stjórnmál eftir að
heimastjóm komst á 1903, en sat
enn alllengi á þingi og taldist til
Framsóknarflokksins gamla eða
Sjálfstæðisflokksins, eins og hann
kallaði sig síðar, en varð viðskila
við hann út af sambandslagadeil-
unni 1908, því dr. Valtýr var
frumvarpsmaður. Þeim flokki
tókst svo að hrinda honum frá
þingmensku og eftir það gætti
hans lítið í ísj. stjómmálum. En
alllengi ljet hann samt enn til sín
taka ýms íslensk mál í tímariti
sínu, ekki síst ísl. bókmentir, en
ritdómar hans ýmsir höfðu lengi
verið mikið lesnir. Auk þessa
fjekst hann við háskólakenslu sína
og fræðastörf og reit m. a. dansk-
ar bækur um íslenska menningu
um aldamótin síðustu (og var sú
bók þýdd á þýsku), um húsaskip-
un og skipabyggingar að fornu og
loks ísl. málfræði og yfirlit um
sögu Islands á lýðveldistímanum,
og auk þess ýmsar smáritgerðir.
Það verk, sem átti að verða meg-
inrit hans, menningarsaga Islend-
inga, skrifaði hann aldrei, þvi
miður, en hafði viðað að sjer
miklu efni og unnið úr ýmsu af
því í smáritgerðum hingað og
þangað. En stjórnmálastörfin
drógu að sjer huga hans á ýms-
um bestu starfsárum hans, svo að
minna varð úr vísindastörfunum.
Dr. Valtýr kvæntist 18. ág. 1889
önnu Jóhannesdóttur Guðmunds-
sonar sýslumanns, en hún dó ár-
ið 1903. Margir landar komu oft
á heimili þeirra og hans, eftir að
hún dó og var hann góður heim
að sækja. Á síðari árum var hann
orðinn heilsuveill. Hann gegndi
ýmsum störfum auk ritstjómar
sinnar, þingmensku og kenslu,
var t. d. í stjóm bókmentafjel.
í 20 ár og í stjóm norræna fom-
fræðafjelagsins og *um tíma við-
riðinn útgerðarfyrirtæki, og einu
sinni var hann kvaddur vestur um
haf til fomfræðarannsókna í
Boston. Á síðari árum var hann
nokkuð kominn út úr sambandi
sínu við ísl. þjóðlíf, bæði vegna
vanheilsu sinnar og af því að
hann var sjálfur hættur að koma
heim að staðaldri og standa hjer
í stórræðum eins og áður fyr. En
hans mun verða minst sem eins
af merkustu mönnum íslensks
þjóðlífs á umbrota og endurbóta-
ámnum kringum síðustu aldamót.
flokkinn. Samvinnufjelögin væru
verslunar- og iðnaðarfyrirtæki,
en ekki stjórnmálafjelög, enda
hefði þriðji samvinnufundurinn
1872 lýst yfjr fullkomnu stjóm-
mála- og trúmálahlutleysi fjelag-
anna og þeirri stefnu hjeldi al-
þjóðasamband samvinnuf j elag-
anna ennþá fram. Þar að auki
væri pólitík þannig farið, að hún
hefði aldrei ræktað nokkurt strá
eða snúið nokkura hjóli og væri
það síður en svo nokkur vegs-
auki fyrir samvinnufjelögin að
dragast inn í stjórnmálaþjark, í
stað þess að vinna hið þarfa verk j
köllunar sinnar í framleiðslu og
verslun þjóðarinnar. Ymsir
studdu mál flutningsmannsins
kröftuglega, s. s. Mr. Rigg. Hann
benti sjerstaklega á það, að með
því að rjúfa hlutleysi sitt og
veita einum flokki vígsgengi,
mundi sambandið glata samúð og
stuðningi annara flokka, sem
samvinnumenn þyrftu einmitt
mjög á að halda í ýmsum málum,
þar sem hagsmunir og stefna
samvinnumanna og jafnaðar-
manna rækjust á. En svo er mál
með vexti, að ensku samvinnufje-
lögin hafa tekið að sjer ýmsan
verslunarrekstur og framleiðslu-
fvrirtæki (s. s. sölu á mjólk,
brauði og keti), sem bæjarfje-
lögin eru víða, með atbeina jafn-