Reykjavík - 18.11.1905, Blaðsíða 2

214
REYKJAVÍK
Frá. hinni hliðinnhséð.
Hægrimanna-blaðið „Vort Land“ flytur
18. f. m. Iauga ritstjórnar-grein um „Mál-
frelsi ríkisþingsins,“ út af því tilefni, er
forseti þjóðþingsins tók orðið afDr. Birck,
oins og „Rvik“ befir getið um áður.
Mikill liluti greinarinnar — eða jafnvel
hún öll — hvílir á þeirri kynjegu kórvillu.
*ð 60,000 kr. árgjaldið til íslands (sem
ekki er nema nolckur hluti af vöxtum fjár,
sem Danmörk hafði sölsað undir sig frá
íslandi) og önnur útgjöld til íslands úr
ríkissjóði, sem talin eru í 25. gr. dönsku
fjárlaganna, sé árlegá náðarveitingar til
sérstakra þarfa íslands. — 60,000 kr. ár-
gjaldið er nú lögbundið gjald, sem Dan-
mörk hefir skuldbundið sig til að greiða,
til þess á þann hátt að gera enda á öll-
um eldri skuldaskiftum Danmerkur og ís-
lands. Það er ekki of sagt, að vér hefð-
um átt heimting á tvöföldu þvi gjaldi, svo
að Danmörk hefir enga ástæðu til að
kvarta undan þeim skuldaskiftum, enda
ger$i ríkisþingið sjálft upp skuldaskiftin á
sitt eindæmi — tók sér sjálfdæmi í mál-
ínu.
Vér höfum sætt oss við þetta, litið svo
á, að hitt, sem vér áttum inni hjá Dan-
mörk, en fengum ekki, það leggjum vér
til alrikisþarfa.
Sumt af því sem veitt er í 25. gr. dönsku
f-járlaganna kemur íslandi alls elckert við —
avo sem vísindalegur styrkur veittur ís-
Ipftdingum í Danmörku til ritstarfa, er
■varða allan mentaðan heim. Sumt eru út-
gjöld, sem ísland hefir jtnist litið, ýmist
liær ekkert gagn af, eins og fé það som
kallað er að veitt sé til eftirlits með fiski-
veiðum útlendinga hér við land. Af þeim
100,000 kr. árlega fer mestalt til danskra
alríkisþarfa — heræfinga á sjó. Eftirlitið
vita allir að haft er að ems í hjáverkum
oftast nær, oftast alveg vanhirt. Svo er
Og eins og oss minni, að Danir þykist eiga
rétt til sem samþegnar vorir að fiska hér
Tið land — og noti þann rétt.
Alt það fé, sem veitt er í þessari grein,
er þvi veitt til alrikisþarfa, en ekki til
sérmála íslands. Þau kostum vér sjálfir
og þeim stjrum vér sjálfir.
Það er því staðlausasta bull hjá blaðinu,
að ráðherra íslands eigi að svara ríkisþing-
inu til, hversu þessu fé sé varið, og eigi
því að mæta i ríkisþinginu!
60,000 kr. árgjaldið er, eins og vér nefn-
um, að eins vaxtaborgun af skuld, og
Dönura kemur ekkert við til hvers vér
lagnýtum það fé. Yér eigum eins full
umráð yfir því eins og hverju öðru fé,
sem er vor full og lögleg eign. Yfirhinu
fénu sem veitt er í 25. gr. fjárlaganna,
höfum vér engin ráð. Hversu þvi er varið,
til þess verða þeir dönsku alríkisráðgjafar.
sem yfir því ráða, að svara á ríkisþinginu.
Þetta þarf að segja Dönum. en ekki
OSS. Vér ættum að vita það.
En af því að þjóðræðismálgögnin hér
«ru svo iðulega að ala á því, að ráðherra
vor láti alt eftir Dönum, gæti ekki réttar
-voi-s gagnvart þeim, en láti þá teyma sig,
þá er nógu gaman að heyra hversu Danir
sumir líta á það mál.
í þessari grein í „V. L.“ segir meðal
annars svo :
„Nú skulum vér ekki ganga íslandsráð-
herranum, hr. Hafstein, of nærri með því
að drótta að honum grun um, að hann
hafi bæði útvegað undirskrift konungs undir
skjal, sem að orðanna hljóðun var gagn-
stætt hagsmunum Danmerkur, og þar á
ofan komið því til leiðar, að bannaðar
yrðu í ríkisþinginu umræður um þetta
mál. En hver sá sem ekki vissi betur,
hlyti þó reyndar að ætla, að svona lægi í
málinu, og það því fremur, sem lögstjórn-
arráðgjafinn sagði svo frá, að forseti þjóð-
þingsins, hr. Thomsen, hefði hér farið cftir
því, sem fyrir hann hefði verið lagt.
Mikils má hann sín, þessi íslenzki ráð-
herra! Hann situr í ríkisráðinu danska
með lykilinn að ríkissjóði Dana og tappar
duglega úr þeim sjóði til handa sínum
landshluta; og hann hefir svo mjög yfir-
höndina yfir þessum Sórensenum, sem sitja
í danska ráðaneytinu, að hann lokkar þá
til að veita [íslandij þýðingarmiklar lands-
réttinda-ívilnanir, og fær þá þar á ofan
til að múlbinda danska ríkisþingmenn.
Þannig hrósar ráðsnildin sigri yfir — ja,
yfir hverju ? — og ið fátæka ísland sezt
rembilátt á háhest á inni auðugu Danmörk.11
Svo að eigi verði sagt, að vér höfum
misþýtt, setjum vér hér síðara hlut þessa
kafla á frummálinu:
„Hvilken indflydelsesrig Mand, denne
islandske Minister! Han sidder i Stats-
raadet med Npglen til den danske Stats-
kasse og tapper ganske klækkeligt deraf
paa sín Landsdels Vegne; og han domi-
nerer i den Grad det danske Ministeriums
Sprensen’er, at han faar dem med til vig-
tige statsretslige Indrommelser og oveni-
kóbet, faar dem til at stoppe Munden
paa de danske Rigsdagsmænd. Saaledes
triumferer Klpgten over — ja over hvad?
— og det fattige Island sætter sig stolt
paa Nakken af det rige Danmark.11
Svona litur nú danskt hægrimannablað
á starfsemi hr. Hafsteins,"þess sama manns,
sem „ísafold“ og hennar halarófublöð bera
sífelt á brýn að hanil láti dönsku stjórn-
ina teyma sig og leggi réttindi og hags-
muni íslands í sölurnar til að þóknast
Dönum.
„Enginn lifir svo öllum líki.“
Það má hr. Hannes Hafstein sanna.
Meðan íslenzk blöð skamma hann fyrir
eftirgefni við Dani, þá skamma dönslc blöð
sína stjórn fyrir, að hún láti hr. Hafstein
toga valdið úr höndum sér og auka lands-
réttinda-svið íslands á kostnað Danmerkur.
Notkun sjávarfallanna.
Nýtt vinnuafls frambqð,
rétt við Reykjavík.
„Hliðsnes-ósar“ eru tvö sund, sem
sitt á hvorn veg aðskilja jarðirnar
Hliðsnes og Oddakot frá meginlandi
Álftaness. Þessir 2 ósar mynda ina
svo kölluðu „tjörn“, sem er að öðru
leyti umgirt föstu landi alt í kring.
Tjörn þessi er á að gezka nokkur
hundruð dagsláttur að flatarmáli, og
rúmar því tugi milíóna t.unna af vatni
(sjó), sem fellur vtt og inn um þessa
ósa á hverju sjávarfalli með feikna
miklum straumþunga.
Ég hefi orðið að kynnast þessum
ósum s. 1. sumar, og það fremur ó-
þægilega, — með því að ég hefi nefnd-
ar jarðir til umráða og ábúðar — af
því að þeir hindra mjög samgöngur
milli eyjar þessarar og fasta landsins.
En ein afleiðingin er líka sú, að ég
hefi uppgötvað alveg áreiðanlega að-
ferð til þess að hagnýta afl ósanna
til vinnu. — Ég segi alveg áreiðan-
lega aðferð, sem óg skal óhikað setja
aleigu mína í veð fyrir að reynist
ároiðanleg.
Allir vita, að vatnsafl í vatnsmikl-
um straumþungum ám er áreiðanlegt
vinnuafl vanalega; og þá segir sig
sjálft, að jafnmikill straumþungi af
sjó, hlýtur að vera að minsta kosti
eins áreiðanlegt vinnuafl, bæði af þvi,
að sjórmn frýs síður en ósalt vatn,
og af því hægara er að ákveða
varanlegt aflmegin sjávarstrauma, en
árstrauma, sem í aftaka þurkum og
í langvinnum frostum geta þornað
alveg óútreiknanlega mikið. En svo
eru þó þrír torveldleikar, eða 3 baga-
legar hindranir við notkun sjávarfalla
til vinnu, umfram það sem á sér stað
með notkun annars konar vatnsafls,
og þau eru: 1, Mishœð vatnsins
eða hækkun þess og lækkun. 2. Fall
straumsins í tvœr gagnstœðar áttir
(aðfall og útfall) og 3. liggindin
eða straumleysið um háflóð og há-
fjöru. Þessar 3 hindranir eru það
sem þarf að yfirvinna við notkun
sjávarfallanna sem hreyfiafls; og upp-
götvun irtín liggur í því að finna
hentuga og einfalda, en þó áreiðan-
lega aðferð, og tiltöiulega ókostbæra
til þess að afstýra þessum 3 hindrun-
um. — Gildi þessarar aðferðar má
sanna með verklegri smáraun (work-
ing modei), ef þess þætti þurfa til
tryggingar fyrir því, að afl þetta
væri þess virði að kosta fé til að
höndla það, sem efalaust er.
Ég skal ekki fullyrða hér, hve
mikið vinnuafl að hægt er að fram
leiða með þessum ósum; það hefi ég
ekki mælt enn þá; en óg ímynda
mér að það mundi skifta m ö r g u m
tugum hestafla. Og víst er um það,
að þar er kostur á miklu, stöðugu
og áreiðanlegu vinnuafli, og tiltölu-
lega ódýru vinnuafli, til hvers sem
menn svo vildu nota það; hvort til
raflýsingar fyrir Reykjavík eða til
einhvers iðnaðar í stórum stil.
Það eina vatnsafl, sem menn hafa
tekið eftir að hægt væn að notfæra
fyrir Reykjavík, eru Elliðaárnar, sem
eru eign útlendinga, og þess vegna
iíklega fyrir utan yfirráð landsmanna
til allra hluta. En í Hliðsnes-ósum
er, að óg held, miklu meira afl í
boði en í Elliðaánum, og jafnara og
vissara afl, og auk þess mun það
vera talsvert nær miðdepli Reykja-
víkurbæar en Elliðaárnar, og svo er
það enn þá eign íslendinga og lík-
iega falt með góðum kjörum t.il
notkunar nú þegar.
Ég skal hér taka það fram, að þótt
nota megi víðast hvar sjávarstrauma
að einhverju leyti sem hreyfiafl til
raflýsingar og annarar vélavinnu með
þessari minni áminstu aðferð, þá er
þó ekki auðvelt að afstýra liggind
unum nema þar sem stendur sérstak-
lega vel á til þess, að því er strand-
lagið stertir, líkt því sem er við
Hliðsnes-ósa; enda er ekki óhjákvæmi
legt að afstýra liggindunum við not-
kun sjávarfalla, nema við þau störf,
sem þurfa að halda áfram stanzlaust
alveg nætur og daga, svo sem t. d.
raflýsing.
Væri ekki skynsamlegt fyrir bæjar-
stjórn Reykjavíkur að gera í tíma
ráðstafanir til að láta rannsaka, hvort
þetta afl í Hliðsnes-ósunum er ekki
þess virði að höndla það til raflýs-
ingar fyrir bæinn, áður en einstakir
menn fá hagnýtingarrétt á því til ann-
ara nota? í sambandi við það má
benda á, hvernig einstakur fátækur
maður hefir með lítilli lækjarsprænu
komið á stofn raflýsing í Hafnarfirði,
auk þess sem hann þó notar sama
aflið til að knýja trévinnuvélar sínar
á daginn.
Reykjavík, í Nóv.^1905.
S. BFJónsson.
Félagið „FRAM“ heidur fund
í Goodtemplarahúsinu Fimtudag 23.
Nóv., kl. 8 síðd.
Umræðuefni:
Hafnarmál Reyltjavíkur.
Hvers eigum vér að kreljast af
bæjarfulltrúum vorum í vetur?
Félagaskírteini verður að sýna við
innganginn.
Stjórnin.
Verndun fornmenja og gamalla
kyrkjugripa.
Skírnis 3. hefti í ár flytur meðal ann-
ars grein eftir Matthias Þórðarson
stúdent »um verndun fornmenja og
gamalla kyrkjugripa«.
Það var orð í tíma talað að vara
menn við pví, að farga fornmenjum úr
landi,enhvetjaþátil að haldaekki þeim
ósóma áfram að rýja kyrkjur, og land-
ið í heild sinni, öllum þessum gripum„
sem hingað til hafa legið lausir fyrir
hverjum útlendingi, sern hefir haft
löngun til að safna þeim. Grein þessi
má nieð engu móti falla í þagnargildi.
Hún grípur á kauni, sem þarf að skera
svo að dugi. Þad þarf að brýna fyrir
mönnum aftur og aftur. Iivílíkur þjóðar-
ósómi það er, aO láta sig engu skifta
forngripi og aðrar fornmenjar landsins.
Þeir útlendingar, sem rýja kyrkjurnar
og aðra að þessum gripum, sem í aug-
um liverrar mentaðrar þjóðar eru
þjóðar-dýrgripir, greiða með glöðu geði
eitthvert lítilfjörlegt gjald fyrir þá, og
eru víst þakktátir seljandanum í svip-
inn; en þeir fyrirlita þá i hjarta sínu
fyrir ræktarleysið við þjóð sína og
land. Aumkva þá líka fyrir einfeldnings-
skapinn og mentunarleysið.
Grein Matthíasar er svo góð ádrepa,
að hún verður ellaust mörgum minnis-
stæð, og þannig gerir hún gagn sem
aðvarandi rödd.
F.n liér þarf að gera meira. Forn-
gripasafnið verður að hafa svo mikið
fé með höndum, að það megi við því
að kaupa gripi háu verði. Ný og hentug
löggjöf gæti og eflaust komið að nokkru
haldi. En um fram alt má þá ekki
gleymast að framfylgja þeim lögum,
sem sett eru. Það er furðanlegt, að
Stjórnarbréf l»/4 1817 skuli hér enga
stoð hafa veitt, þar sem það bannar
skýlaust að farga forngripum frá
kyrkjunni, ncma með byskupsleyfi. Það
lítur út lvrir, að byskupinn »liði svo
margt, sem hann leyfir ekki«.
Af förgun einstakra gripa, sem áður
nefnd grein nefnir, virðist ein afhend-
ing eftirtektaverðust. í greininni stend-
ur svo:
»Síðast, og þó ekki sízt má nefna
giltar oblátudósir úr silfri, mesta kjör-
grip; þær eru stórar (c. 5" að lengd,
4" að breidd, og 3" að hæð) og standa
á 4 fótum, allar skrautlega grafnar og
gerðar af mikilli list. Á lokið er grafið:
y>Tillagt Bessastaðakirkju af Amtmanne
Olafe Stephenssyne og frú Sigríði
Magnúsdóttur Fyrer Legstað peirra for-
eldra Sáluga Amtmanns Magnúsar Gísla-
sonar og Frúr Pórunnar Guðmunds-
dóttur, saml þeirra tveggja dœtra A°
1774«.