Reykjavík - 28.04.1908, Page 1

1R k j av t k.
IX., 18
Útbreiddasta blað landsins.
Upplag yfipj3000.
Þriðjudag 28. Apríl 1908
Áskrifendur í b æ n u m
yfir 1000.
IX., 18
8^° ALT FÆST í THOWSEWS WAGASÍWI. "W&
4 Og; eklavélai* selur Kristján t’orgrimsson.
Æ\.
wmmmmms
Verzlunin ,Edinborg‘
í I íeykjavík
sendir öllum viðskiftavinum sínum kveðju sína og
óskar þeim góðs oggleðilegs sumars, og vonar að þeim
líki vöruverð og gæði ekki síður nú en að jundan-
förnu enda er mörgu úr að velja.
1 Mýleiiduvörutleildiimi eru allar niatvörur,
kryddvörur og sælgæti. vindlar, vindlingar, reyktó-
bak, munntóbak, rjól og ótal m. fl.
í Vefiiaðarvöru- og l'atadeildiuui er
mesta úrvai af allskonar nýjum vefnaðarvörum,
einkum fataefnum og kjólaefnum til sumarsins, úr
silki, ull og bómull, af nýjustu og beztu gerð.
Og það veit trúa mín, að
SkófainaSuriim í €ðlnborg er góður.
„REYKJAVÍK"
Arg. [mirmst 60 tbl.] kostar innanlands 3 kr.; erlendis
kr. 8,00—3 sh.— 1 áoll. Borgist fyrir 1. Júlí. Ella 3 kr.
Auglgsingar innlendar: á 1. bls. kr. 1,50;
3. og 4. bls. 1,35 — Útl. augl. 3S*/s*/» hierra. —
Afsláttur að mun, ef mikið er auglýst.
Útgef.: Hlutafélagið „Reykjavlk“.
Ritgtjöri, afgreiðslumaður og gjaldkeri
Magnús 15. Blöndal
Lœkjargötu 4. Talsimi 61.
Ritstj. er áreiðanl, að hitta heima
á virkum dögum
kl. 13-1 og - i r» síöcl.
I
Ríkisréttindi Islands.
Skjöl og skrif.
Saínað Mfa og samiö J. Porkelss. og E. Arnórss.
ii.
Fram undir siðaskifti fór löngum
vel á með kirkjuvaldinu og kon-
ungsvaldinu hér á landi. Þau lögð-
ust jafnvel alloft á eitt að styðja og
efla hvort annað og hnekkja sjáll'-
stæði landsmanna, en þó mvtn dr.
Jón fara sönnu nær um það, að
fram að siðaskiftum hafi landsmönn-
um tekist að verjast beinum álögurn,
sem voru ekki heimilaðar í fornum
lögum landsins. Rannar má líta svo
á, að stundum hafi þeir fundið eitt-
hvert yfirvarp fyrir greiðslu ólög-
mætra fjárkrafa, svo sem var um
skattinn til Margrétar drotningar og
gingjaldið til Kristjáns II. Við hina
fróðlegu skýringu höf. á gjaftolli
hefði verið ástæða að vísa til sam-
anburðar einnig til »Fomyrða lög-
bókar« 405—407 bls., sein vera mun
aðalheimild um það mál.
lim 1530 fer siðaból Lútliers að
gjöra hér vart við sig. Slær þá hrátt
í harðbakka nieð kirkjunni og kon-
ungsvaldinu, því að siðaskiftin hér
á landi eru engan vegin að eins bar-
átta milli páfatrúar og Lútherstrúar,
heldur miklufremur um það, hvort ka-
þólska kirkjan eða konungur eigi
framvegis að hafa æðstu völdin.Það var
því eðlilegt.og allskostar rétt athugað
lijá höf., að á siðaskiftaöldinni »kæmi
konungsvaldinu og vfirgangi þess .. .
hér á landi harðasta mótstaðan frá
biskupum landsins«. En á hinn bóg-
inn getum vér ekki verið höl'. alveg
samdóma um livatir þær, er hiskup-
um hafi gengið til mótspyrnunnar.
Hinn merkilegi alþingisdómur beztu
manna á íslandi frá 30. júní 1533,
gjörður með samþykki biskupa og
fóvita konungs, sýnir greinilega, að
íslendingum hefir verið ljóst, að
kirkjuskipun og réttindi landsins
voru í liættu stödd, og þeirn hefir
veriðríktíhuga að haldaíhvortveggja.
Annars greinir höf. í kafla þess-
um frá ýmsu, sem skiftir lítið ríkis-
réttindi Islands, og er lielzt til fjöl-
orður um þá biskupa Ögmund og Jón.
í dómi sínum um siðbótastarf
Kristjáns III. er höf. ekki allskostar
réttlátur, þar sem hann á 52. bls.
fer þessum orðum um siðaskiftin:
»Þá hreyfingu hafði Kristján III.
notað alstaðar greipilega til þess að
bera sig upp til valdanna og síðan
til þess að steypa um allri kirkju-
stjórn og leggja hana að miklu
undir sjálfan sig og ná undir sig
auðæfum kirkjunnar, alt undir yfir-
skyni útbreiðslu hreins og ómengaðs
guðs orðs«.
Konungur þessi var af einlægum
hug fylgjandi liinum nýja sið og
honum var áhugamál mikið að
styðja hann og efla. En hann brast
eins og flestalla samtíðarmenn hans
skilning á því, að þeir sem voru
annarar trúar en sjálfur hann og
trúarbræður hans áttu engu minni
rétt á sér, og að það er engu minni
glæpur að þröngva trúfrelsi manna
en að svifta þá að ástæðulausu per-
sónulegu frelsi. En liinu er ekki að
leyna, að konungi, sem átti í fyrstu
ákaflega ervitt uppdráttar, vrar jafn-
framt einkar kærkoinið að fá færi
á að auka veg sinn og völd um leið
og hann barðist fyrir því er honum
var hjartfólgnast.
Að konungur liefir ekki frá upp-
hafi verið ráðinn í að þröngva ís-
lendingum til hins nýja siðs með
ofríki, virðist meðal annars mega
ráða af því, að hann margítrekar
við íslenzku biskupana að svara sér
upp á ordinanziuna.
Þá mun það engan vegin víst, þrátt
fyrir frásögn Jóns Egilssonar (safn
I. 72 bls.), að Kristján III. hafi lagt
fyrir Kristófer Hvitfeldt að ilytja Ög-
mund biskup utan. Sennilegast er,
að Gissur biskup Einarsson haíi
stuðlað mest að því. Kemur það
bæði bezt heim við einmæli »ridd-
arans« og biskups á Kópavogsþing-
inu, sendiförina austur að Hjalla,
för hiskups sem sporgöngumanns
Dana austur að Haukadal og eink-
um hið ódrengilega bréf hans til
Hvitfeldts, er prentað er í Safni I,
128. hls.
Að því er »landshjálpina« eða
fjárbeiðslu-erindi Hvítfeldts snertir,
þá hetði í riti sem ræðir um ríkis-
réttindi íslands verið ástæða til að
taka tram, að bréf konungs (M.Ket.
I, 233) virðist færa oss heim sann-
inn um, að liann hafi ekki þótst
hafa vald til að leggja eftir eigin
geðþólta skattgjöld á íslendinga,
heldur talið sér skvlt að fara bónar-
veg að þeim.
Margar greinar í viðskiftum Jóns
biskups Arasonar og »siðabótar-
manna« eru enn á huldu, og ekki
er þess að synja, að í viðureign hans
við Dani kennir meir ofurkapps en
forsjár. Má vera að sigurvinningar
keisarans á höfðingjum Lúthers-
trúarmanna á Þýzlcalandi hati ýtt
undir biskup, og ef til vill viðskifti
hans við Hamborgarkaupmenn, því
ekkert cr að svo stöddu að leggja
upp iir sögusögnunum um launmök
hans við Þýzkalandskeisara, einkum
eftir 1544, því að þá höfðu þeir
keisari og Danakonungur gjört með
sér fullnaðarsætt, sem þeir virðast
háðir hafa haldið vel. Eu hitt ér
víst, að seinþreyttur var konungur
til stórræða gegn Jóni, enda hafði
biskup fyr notið hylli mikillar hjá
Dönum, og af norsku bréfabókun-
um i »kancelli« konungs má álj'kta,
að leiðangurinn á hendur biskupi
hafi fremur verið ráðinn eftir tillög-
um ríkisráðsins danska en konungs.
Margar sakagiftir Dana á hendur
biskupi virðast á litlum rökum
bvgðar, og aftalca hans þvert ofan
í lögmanns dóm er og verður »fult
óbótaverk«, eins og höf. kemst að
orði. En að hve miklu levti mót-
spyrna hans gegn hinum nýja sið
og konungsvaldinu liefir verið sprott-
in af metnaði lians og trúfesti við
gamla siðinn, eða af frelsisásl og
hollustu við forn landslög og rétt,
teljum vér enn sem komið er lítl
rannsakað.
Mjög er það efasaint, livort ulan-
stefnur konungs til Jóns hiskups
geta talist lögleysur og sáttmálarof.
Að minsta kosti verða menn þá að
leggja víðtækari merkingu í orðið
utanstefnur en höf. gerir sjálfur á
61. bls.
A 65. bls. hefir höf. gert sig sekan
í dálitilli ónákvæmni þar sem hann
segir, að sagt sé að Páll Vigfússon
liafi ekki viljað vinna eiðinn á al-
þingi 1551, »fyrri en Otti hafði við
hann í heitingum«. En í Bisk. II.,
357. bls. er höf. skýrskotar til, slend-
ur að eins: »aldrei vildi Páll sverja
fyrr en Otti hafði«. Mun þó vanta
hér nokkur orð í handritið og senni-
legt að tilgáta höf. sé rétt.
Að því er eiðana og skuldhinding-
arnar frá 1551 snertir, kemst höf.
að þeirri niðurstöðu, að íslendingar
liafi »að engu slept neinu af hinum
fornu rikisréttindum«. Telst oss
niðurstaða þcssi í alla staði rétt, en
sakir kenninga sem fram liafa komið
af Dana hálfu liefði verið æskilegl,
að enn Ijósari rök hefði verið leidd
að því, að sambandið milli Islands
og Danmerkur liefði ekkert raskast
við eiðatökurnar og ýmislegt annað