Reykjavík - 15.06.1912, Síða 1

1R k \ a\> t k.
Laugardag 15. Júní 1913
XIII., 84 |
„Útlendar fréttir“.
Dr. phil. Helgi „Péturss" (þ. e. Péturs-
son) ritar grein í síðasta „Ingólf" með
þessari fyrirsögn.
Dr. Helgi er fluggáfaður maður, og
því jafnan gaman að iesa það er hann
ritar, þó að hann hafi ekki ávalt rétt
fyrir sér í öllu í sínum sundurlausu
hugleiðingum.
Hann skrifar oft og um margt, og þá
stundum um hluti, sem hann skortir
næga þekking á. Lætur hann þá
stundum ímyndunaraflið koma í þekk-
ingarinnar stað, því að hann er skáld,
þótt hann yrki ekki. Ber þá hugar-
flugið hann stundum ærið afleiðis. En
oft bjargar honum hans merkilega
hugboð (intuition).
í grein þeirri sem hér er um að
ræða („útlendar fréttir") grípur hann
á að- finna að frásögn íslenzkra blaða
um tvö atriði, um frásögn þeirra um
deilu Tafts og Roosevelts, og um Lloyd
•George.
í báðum tilfellum hefir hann rétt í
.því, að engin mynd er á frásögn ís-
lenzkra blaða um þessi efni. En í
hvorugu tilfellinu hefir hann sjálfur
réttan skilning á því sem hann ritar
um.
En fyrst vil ég taka það fram, að
það er undarlegt, að Dr. H. P. tekur
þessi tvö atriði til, eins og þau sé
eitthvað sérstök í fréttasögu íslenzkra
blaða; í stað þess að benda á, hver
afmán oll útlend fróttasaga blaða vorra
er, og benda á, hvernig hún eigi að
vera og hver se skilyrðin fyrir, að
hún geti góð verið.
Það er enginn, alls enginn fróð-
leikur í mörgu því hrafli, sem blöðin
flytja, og oft er það líka óáreiðanlegt,
sem von er til, þegar lapið er úr aJlra-
-ómerkilegustu blaðsneplum, eins og
„Spegjelen“, og það alveg dómgreindar-
laust.
Sá sem úílendar fréttir á að segja,
svo að sæmilegt sé, þarf að vera vel
að sér í sögu inna síðari ára eða jafn-
vel síðustu 130 ára. Hann verður ekki
að eins að þekkja söguna af almenn-
um kenslubókum, en hann verður að
hafa lesið stór sögurit og fjólda tíma-
ríta-ritgerða, svo að hann skilji sög-
una. Hann þarf að þekkja þær grund-
vallarskoðanir, sem uppi eru í stjórn-
málum og viðskiftafræði, því að af
þeim skapast sagan. — Skorti hann
þessi skilyrði, verður öll fregnsaga
hans skilningslaus.
Og þegar hann segir frá tíðindum,
þarf hann að gera meira en að herma
viðburði; hann verður að sýna fram
á rót þeirra í fortiðinni og samhengi
þeirra við skoðanir samtíðarinnar.
í „Skírni" fyrir árin 1896—1902
gerði ég í sjö ár tilraun til að segja
fregnir frá útlöndum eitthvað á þá
leið, er fyrir mér hefir vakað um það,
hversu sú fregnsaga ætti að vera.
Og svo mikið sem mig skorti til að
gera þetta svo vel væri, varð ég þess
þó var, að fréttir mínar mæltust vel
fyrir.
Auðvitað er það nokkuð annað að
rita ársyfirlit yfir útlendar fregnir, eða
að rita í blöð, sem oft koma út.
Engu að síður mæltust þó vel fyrir
útlendar fréttir í „Reykjavík", meðan
ég reit þær, og þœr veittu blaðinu þá
miklu útbreiðslu, sem það náði á þeim
árum og varð meiri en dæmi eru til
hér á landi (2800—3000 eint.).
Það skyldu fregnritar varast að taka
eftir norðurlanda-blöðum önnur tíðindi,
en þau er á norðurlöndum gerast. Og
jafnvel um þau mál þarf maður að
lesa blöð frá gagnstæðum hliðum, því
að norðurlanda-blöð eru, undartekn-
ingarlítið, lygin og hlutdræg um inn-
lend mál. — Þýzk blöð eru flest við-
sjál í útl. fréttum. Eitthvert áreiðan-
legasta fréttablað og fróðlegasta er
„Times“. Viku-útgáfa af honum kost-
ar ekki nema 12sh. 6d. um árið, frítt
send hingað. „Public Opinion“ er og
mjög fróðlegt blað.
Þá er eitt vikublað í Ameríku, sem
er fyrirtaks-gott; það er „Independent“,
vikublað (N. Y.). Það er heil bók á
hverri viku og kostar 15 kr. hingað
sent.
Ég býst nú við að „Reykjavík“ taki
þeim stakkaskiftum við næstu mánaða-
mót, að hún flytji beztar iitlendar
fréttir allra blaða vorra. Mig hefir
lengi langað til, að hún yrði aftur
bezta fréttablaðið, og vona ég að það
rætist, þó að ég hafi ekki tíma til
að vinna það verk fyrir hana.
Þetta var nú um útlendar fréttir
alment sagt.
En svo kem ég að Dr. H. P. aftur.
Hann flnnur að því, að talað sé um
þá Taft og Roosevelt „eins og það
væru jafnir menn; en ég hygg Taft
lítils verðan hjá Roosevelt", segir hann.
Og af hverju dregur hann þetta? Jú,
„Roosevelt les góðar bækur“, segir
hann, t. a. m. eftir H. G. WelJs, og
hann hefir mætur á Huxley. Þettá er
mjög mikið hrós um Ameríkumann,
því að í Bandaríkjunum er menningin
langt um skemmra komin en í Evrópu“.
Það er nú svo!
Er Dr. H. P. svo kunnugur amerískri
menning, að hann geti um þetta dæmt?
Vitanlegt er það öllum, að menning
Ameríkumanna er yngri en Evrópu-
manna. En af því leiöir ekki, að hún
sé „skemmra komiu“. Auk þess sem
þeir er til landsins hafa flutt alment,
hafa flutt með sór Evrópu-menning-
una (menn eins og Agazzis hafa verið
meðal þeirra), þá hefir þjóðin fram-
haldið menningunni og aukið við hana;
enda er alþýðumenningin meiri í Ame-
riku en í Evrópu, yfirleitt, og í tlestum
visindagreinum standa þeir Norðurálfu-
þjóðum ekkert að baki, í sumu framar.
í náttúrufræði og læknisfræði t. d.
standa þeir engum að baki (í sumum
greinum í fremstu röð); í stjörnufræði
standa þeir allra þjóða fremst. í nyt-
semdar-fræðum (applied science —
useful arts) og hugviti standa þeir
þjóða fremst. í fögrum listum standa
þeir Norðurálíunni enn að baki.
Af því að ég sé, að Dr. H. P. telur
það menningarvott að lesa H. G. Wells
og hafa mætur á Huxley, þá furðar
hann væntanlega það sem ég nú segi
honum, að Huxley er margfalt meira
lesinn í Ameríku, en í Englandi. í
Ameríku hafa ódýrar útgáfur (alþýðu-
-útgáfur) af Essays hans selst í upp-
lögum hundruðum þúsunda saman, og
þá geta bókasöfnin þar í landi einnig
um það borið, hve mikið hann er les-
inn og af hve mörgum.
H. G. Wells mun og vera mjög
mikið lesinn þar, þó að mér sé ekki
eins um það kunnugt.
Ég er hræddur um, að Dr. H. P.
geri sér ekki sem réttasta hugmynd
um „menninguna“ í Ameríku.
Af því nú að Roosevelt er bæði
skraffinnur og skriffinnur og vitnar í
það sem hann hefir lesið (sjálfur hefir
hann víst aldrei frumlegt orð sagt né
ritað), þá hefir Dr. H. P. séð, að hann
hefir lesið Huxley. En hvaðan veit
hann, að Taft hafi ekki lesið Huxley?
Taft er hámentaður maður, og hann
er únítari. En únítarar eru, þótt ekki
sé fjölmennir, „salt jarðar" í Banda-
ríkjunum. Og ég hefi aldrei þekt
mentaðan únítara, sem ekki hefir lesið
Huxley.
Ég hygg Roosevelt lítilsverðan hjá
Taft. Hvað liggur merkast eftir Roose-
velt í forsetastöðunni ?
Aðallega tvent.
4
Hann sætti Rúsa og Japana, þegar
báðar þjóðirnar vóru svo efnalega á
nástrá komnar, að þær gátu ekki
haldið út lengur og þráðu báðar frið.
Það var gott verk, sem hann gerði
þar, en létt og vandalítið. Þetta verk
gerði hann í hagsmunaskyni fyrir
Bandaríkin, en alls ekki af friðarást.
Og fyrir það fékk hann alls ómaklegur
friðarverðlaun Nóbels.
Og þó hefir líklega enginn maður,
sem nú er uppi, unnið jafn-mikið ó-
gagn friðarmálinu eins og Roosevelt.
Hitt stórvirkið, sem hann vann sem
forseti Bandaríkjanna, var það, að
brjóta allan þjóðarétt á þjóðveldinu
Columbia og svíkja samninga við það
ríki. — Columbia var nokkuð dýr við
hann og erfið á leyfi til að grafa
Panama-skurðinn. Roosevelt gerði sér
þá lítið fyrir, mútaði nokkrum foring-
jum í herliði Columbiu til að gera
uppreisn, og slíta suðurhluta Colum-
biu frá ríkinu, og stofna af þeim hluta
nýtt ríki, er þeir nefndu Panama.
Uppreisnarstjórnin hafði fyrir fram lofað
Roosevelt öllu því landsvæði og yfir-
ráðum, sem hann vildi Bandaríkjunum
til handa, enda varð Panama þegar frá
öndverðu ekki annað en skjólstæðings-
ríki Bandaríkjanna og leiksoppur í
höndum Roosevelts. 4—5 dögum eítir
að uppreisnin var hafin „viðurkendu"
Bandaríkin ið nýja ríki, Panama, og
Roosevelt sendi herskip og herlið til
liðs við það, og hét Columbiu ófriði,
ef hún reyndi til að bæla uppreisnina.
Þetta þrælsbragð vann verðlaunaði
friðarhöfðinginn.
Þá er Taft. Ekki skal ég neita því,
að honum hafi orðið ýmsar smáyfir-
sjónir í innanlandsstjórn sinni, einkan-
lega tel ég þar til framkomu hans í toll-
málinu. En yfirleitt hefir hann verið
mjög nýtur forseti. Ég gæti talið
margt upp, sem vottar réttsýni hans
og framsýni. En ég sleppi því að
minnast hér á annað en stærsta af-
reksverk hans — eitt ið mesta sem
unnið hefir verið í heiminum.
, 34
Þetta var samningur hans við Breta
um gerðardóm. Eftir þeim samningi
skyldi allan ágreining undantekningar-
laust, er upp kæmi milli Bandaríkja
og Breta, leggja í gerðardóm í Haag.
Enginn ágreiningur skyldi þar verða
undantekinn, þó að varðaði „heiður*
ríkjanna eða landsyfirráð. — Danir
höfðu, undir stjórn Deuntzers, verið
fyrsta þjóð í heimi, er slíka undan-
tekningarlausa samninga höfðu gert,
en að eins við smáþjóðir. En jafn-
framt og menn um allan heim lofuðu
Dani fyrir þetta, var það almannaróm-
ur, að það gæti ekki um langan ald-
nr komið til mála, að nokkurt stór-
veldi gæti gengið svona langt í friðar-
áttina. En þarna tókst Taft að koma
slíkum samningi á milli tveggja stærstu
og voldugustu stórvelda heimsins.
Það er ekki nóg með það. Undir
eins og það var hljóðbært, að Banda-
ríkjamenn og Bretar höfðu gert slík-
an samning, þá kom Japan, Frakk-
land og meira að segja Þýzkoland og
óskuðu að vera með í sams konar sam-
ningum.
Hugsi menn sér að eins, hvað það
hefir að þýða, að fimm voldugustu
stórveldi heimsins gera slíkan algerðan
gerðardóms- eða friðarsamning. Og
þar á meðal Þýzkaland, sem hingað
til hefir verið eldkveykjan, sem jafn-
an hefir ógnað heimsfriðinum. Þetta
var svo stórt spor í alheimsfriðar átt-
ina, að fyrir liðugu ári hefði engum
manni í heiminum dottið í hug, að
það gæti komið til tals næstu hundrað
árin.
Eftir að fimm slík stórveldi höfðu gert
slíkan samning, var næsta sporið —
sporið til fullkomins alheimsfriðar, til-
tölulega auðstigið; en það var, að
samningaríkin stofnuðu bandaher (og
flota) til að gera aðför að lögumgegn
hverju því ríki, sem eigi vildi hJýða
úrskurði gerðardóms.
En svo illa vill til, að þegar forseti
Bandaríkjanna gerir samninga við út-
.lend ríki, þá þarf samþykki efri máls-
stofu Bandaþingsins til þess að þeir
verði gildir. En þar í landi eru, eins
og hér og víðar, ýmsir landvarnar-
menn eða skýjaglópar, sem telja frið-
samlega samninga við önnur ríki skerð-
ing á fullveldi ríkisins. Roosevelt, sem
nú er í ritstjórn blaðsins „Outlook",
hamaðist gegn þessum samningi; vildi
hann undanþiggja öll þau mál, er snertu
„heiður“ ríkisins; með öðrum orðum:
hann vildi hafa hann eins og allir
aðrir samningar annara ríkja eru nú,
þannig, að þegar einhver þjóð vill
liefja ófrið, þá þarf hún ekki annað en
að segja, að hún telji málið varða
heiður sinn. Þá er hún laus allra
mála. Lengi var tvísýnt, hvorir yfir-
sterkari mundu verða í þinginu, þeir
sem vildu samþykkja samninginn, eða
hinir, sem vildu breyta honum. Með
tilstyrk Roosevelts í ræðu og riti
marðist það af, að spilla samningnum
í þinginu með breytingum, svo að
hann varð að eins örlítil umbót á þeim
samningi, er Bandamenn og Bretar
höfðu áður sín á milli.
Þetta er ið versta spillvirki, sem
unnið hefir verið í friðarmálinu, og