Reykjavík


Reykjavík - 10.05.1913, Blaðsíða 3

Reykjavík - 10.05.1913, Blaðsíða 3
REYKJAVÍK 77 Allar röksemdir viðvíkjandi Lifebuoy sápunni styrkja málstað hennar. Astæðurnar fyrir því, að þessu er þannig varið, stuðla mest og best að útsölu hennar. Þeir sem nota sápuna eru ánægðir með hana og ljúka eindregnu lofs- orði á kosti hennar. Það er hrein og ómenguð sápa, sem hefur jafnframt í sjer fólgin öflug og þægileg sótthreinsunarefni, sem koma að i góðu haldi í þvottinum eða ræstingunni. LIFEBUOY SOAP (LIFEBUOY SAPAN) er meira en sápa, en kostar þ’o engu meira. Menn ættu að nota hana í sjúkdómum, bæði hjúkrunarkonur og sjúklingar ættu að nota hana. Einnig þeir sem hraustir eru, munu með ánægju nota Lifebuoy sápuna og haida heilsu sinni. Fyrirbygging sjúkdómsins er betri en lækning hans. 271ft Frönsk samtalsbók (• eftir 3r*ál l*orli:elsson, er nýkomin út. — Kostar Kr. 8,00. Fæst hjá öllum bóksölum. ýmislegt, sem ég hélt að væri nýyrði, var gamalt mál og algengt. Með því að reyna til að ákveða aldur orðanna eins nákvæmlega og hér er gert, hefir höf., að mér finst, hætt sér út í ófæru. Þar sem áreiðanleg tæki vantar til að skera úr slíku, verða dómar hans oft meira og minna get- gátur, og því sízt að furða að honum skjátlast í ýmsu. Fyrst orðabókin á ekki að vera söguleg, þá hefði verið eðiilegast og ráðlegast að forðast svona flóknar aðgreiningar. Maður, sem er eins víðlesinn og hefir eins næman smekk fyrir hreinu nútíðarmáli og höf., hefði heldur átt að halda sér við þá hlið málsins, sem hann þekti bezt, mál nútímans, og leggja það til grundvallar. Hann hefir viijað taka orðaforða forn- málsins með. En ég hefði óskað, að hann hefði tekið það skýrt fram, að hann að eins merkti þau orð sem sjaldgæf eða úrelt, sem honum þyhja svo sjálfum.1) Þar með er auðvitað ekki sagt að þau séu það í raun og veru ; en þar sem oft er ekki hægt að segja með vissu um þess konar, er þó altaf vert að heyra álit manns, sem mikið hefir við slíkt fengist. Sem nýyrði hefði mátt merkja orð, sem með vissu má staðhæfa að séu upp komin á 19. öld, t. d. yfir hugmyndir og hluti, sem ekki hafa þekst fyr á íslandi (síma- mál, efnafræðis- og grasafræðis-nýyrði o. s. frv.). Svo finst mér mega merkja orð, sem eingöngu finnast í kveðskap, snót, þengill o. s. frv. En ég held það sé ógerningur að reyna til að merkja nákvæmar. Höf. reynir íika til að greina, hvað af útlendum orðum sé samlagað málinu og hvað ekki, og ennfremur rangt mál frá réttu, rangar orðmyndanir o. s. frv. Ég er honum algerlega ósamdóma um margt af því, en skal hér ekki nefna annað en aðal- atriðið, að mér finst tízkan og aldur- inn helga flest. Þó eitthvað sé rangt og útlent í upphafi, tjáir ekki að lasta það, þegar það hefir verið langalengi í málinu og allir skilja það. Og mér finst mikill óþarfi að reyna að innleiða orð eins og sínepli og orðmyndir eiús og arabskur, þegar allir segja appel- sína og arabiskur.2) Annars vinsar tíminn úr, miklu betur en nokkur 1) Annað eða meira geta merkin a og ð eðlilega ekki táknað hjá mér, og sama er að segja um samkynja táknanir hjá öllum höfundum orðabóka yfir lifandi mái, þeirra, er ekki eru sögulegar. jf. Ó. 2) Það er misskilningur, að ég taki slík nýyrði upp til að innleiða þau, heldur að eins af því þau koma fyrir í ritum. J. Ó. orðabókarhöfundur, og smám saman verða þau af þess konar orðum, sem hann geymir, svo kunnug og geðfeld, að engir nema málfræðingar hugsa út í það, að þau séu af útlendum rótum runnin. Sem dæmi þess, er ég hér segi, skal ég nefna orðið ábóti, sem kom inn í íslenzkuna með klaustrun- um. Hver vill neita því, að þetta orð, sem þá var útlent, sé nú orðið al- íslenzkt? Jafnvel J. Ól. gleymir að einkenna það sem ,útlent orð, sam- lagað málinu", eins og hann þó hefði átt að gera, úr því hann er að merkja þess konar orð, liklega af því að hon- um heflr fundist orðið svo rammíslenzkt, að hann hefir í svipinn ekki hugsað út í hinn útlenda uppruna þess. Það, að höf. tekur orðaforða forn- málsins með, hefir líklega komið hon- um til að velja réttritun, sem er afar- fornleg, fornlegri en eins ágætir fræði- menn og Guðbrandur Yigfússon og Fritzner nota' í sínum orðabókum. Hann ritar a, e, i, o, u, y á undan lf, Ig, lk, lm, ln, lp í sömu samstöfu {lcalfr, talya, lialmr, alha, alnir, hjalp, og líka hals, frjals, skald.1) Ég er hræddur um, að þetta nýmæli falli mönnum ekki í geð. Nógur er glund- roðinn á réttrituninni íslenzku, þó ekki sé reynt að skrúfa hana svona langt aftur. Þetta brýtur bág við þá megin- reglu, að hver breyting á réttritun, sem til bóta víll miða, hlýtur að ganga í þá átt, að laga hana eftir framburði, en ekki eftir uppruna. Um þetta eru flestir málfræðingar nú samdóma, og eins um hitt, að bezt sé að nota altaf sama staf til að tákna sama hljóð, að svo miklu leyti, sem því verður við komið. Því má ekki nota a og á til að tákna sama hljóðið, og því er það, að ég held, að uppástunga próf. B. M. Ólsens, að sleppa y og z, líklegast muni vinna sigur, þegar fram líða stundir. Annars er réttritunin í sjálfu sér atriði, sem varla er vert að deila mikið um; flestir velja sér réttritun eftir smekk sínum og venjum, og ekki eftir því, hvort þessi sé rökréttari, vís- indalegri eða hentugri en hin. Að því er snertir niðurröðun orð- anna, þá getur verið álitamál, hvernig á að haga henni. Margir faia svo að, að þeir setja sem fæst undir forsetn- ingar og atviksorð, en raða orðasam- böndum, þar sem þess konar orð eru með sögnum, undir sögnunum. Or- sökin til þessa er auðsæ, það er hægra að finna merkinguna í stuttri grein en 1) Fritzner hefir einmitt þessa stafsetn- ing. J. langri; t. d. syrtir að munu flestir heldur kjósa að eiga að leita að í sögn- inni sgrta í fáeinum línum, en í að, á mörgum blaðsíðum. Höf. fer hjer að þvert á móti. Höf. fer hjer að þvert á móti. Það skal fúslega játað, að margt er skarplega athugað og vel sagt af því, sem hann segir um á, að, af, o. s. frv., en hrædd- ur er jeg um, að mörgum þyki sein- legt að ieita þar. í sjálfu sjer væri bezt að hafa merkingarnar á báðum stöðunum (t. d. bæði undir syrta og að),1) en það mundi auka stærð bókar- innar mjög. Lakara þykir mér samt, að hann setur í þessar greinar ýms orð, sem mjer finst hefðu átt að standa alveg sérstök. Jeg skal hjer að eins nefna orðið altaf; af í þessu orði er áherslulaust og enklitiskt, og á að skrifa það í einu orði með fyrri sam- stöfunni alt, eins og allir bera það fram. En höf. hefur það ekki á sínum stað í röðinni, og það er heldur ekki að finna undir orðinu allr, þar sém t. d. Geir Zoega hefur það, sem vel má verja. J. Ól. hefur sett það meðal merkinga orðsins af, og er það að vísu engin fjarstæða, þegar litið er á það málfræðislega, en það er afar- óhentugt fyrir þá, sem eiga að nota bóklna. En í orðaröðina setur hann alt-að-eina og alt-að-einu og ávið sem sérstök orð; það er rjett og gott, en þVí má þá ekki altaf vera þar líka? Þá er orðaforðinn. Hér virðist höf. hafa fengið tiltölulega mikið af orðum fornmálsins, þó bann hafi ekki tekið alt, sem fyrirrennarar hans hafa safnað á því sviði. Yfir fornmálið eru til ágæt- ar orðabækur, svo þessi hluti starfsins er tiltölulega auðveldur. Það getur verið álitamál, hvort höf. er altaf hepp- inn í valinu; hann tekur t. d. ýms sjaldgæf útlend orð eins og alamandr, amendasnot, amia, ampullr o. s. frv., og ýms þeirra merkir hann sem úrelt, en samlöguð málinu. Hann tekur jafnvel alnorsk orð og orðmyndir, sem aldrei hafa á íslandi [þekst, t. d. afát = ofát, aflugr = öflugr o. s. frv. En að því er snertir miðaldamálið og nýja malið, hefur höf. aðallega haldið sér við það, sem áður var til í prent- uðum orðasöfnum og auk þess notað óprentað orðasafn Hallgríms Schevings;2) líka hefur hann bætt ýmsu við frá sjálfum sér bæði úr daglegu mæltu máli og úr ritum. Hann hefur ekki orðtekið bækur til muna, enda er slíkt seinlegra verk en svo — einkum ef til- vitnanir eru til færðar — að einn mað- ur geti ætlað sér að afkasta miklu á skömmum tíma og í hjáverkum. En af þessari aðferð höf. hlýtur að leiða það, að orðaforði bókarinnar, að því er miðaldamálið og nýja málið snertir, verður bæði ófhllkominn, og lika verð- ur það mikið undir ttilviljun komið, hvað kemst með og avað ekki. Því mikill þorri góðra og algengra íslenskra orða í miðaldamálinu, og nútíðarmáli ekki síður, finst ekki í neinum orða- 1) Það gtri ég einmitt að miklu leyti. J. Ó. 2) Höf. hefir likl. ekki séð Schevings safn; orð og merkingar, sem í því eru, eru að eins lítið brot móti því, sem ég hefi sjálfur lagt til. J. Ó. söfnum, og fæst einungis með ná- kvæmri rannsókn og orðtöku rita. Því er það, að jafn-algeng orð eins og t. d. ábatast, ábending, ákvörðun, áveita o. fl., o. fl. vantar í orðabókina. Hins vegar hefir höj. tekið ýms fágæt orð úr nýja málinu, jafnvel sjaldgæf mál- lýzkuorð. í sjálfu sér væri það engin furða, þó mörg orð vantaði, og það enda þótt höf. hefði orðtekið fjölda rita. Engin orðabók í neinu máli nær yfir allan orðaforða þess. í eins |góða og vand- aða handorðabók eins og t. d. Annan- dale’s yfir enska tungu, vantar orð, sem standa í eins algengum höfund- um og Dickens. Orðabókarhöfundar sleppa oft með vilja fjölda orða, eink- um samsettra. í máli eins og íslensk- unni er tala samsettra orða því nær óendanleg. Þannig má t. d. skeyta al-, áll- og ó- framan við flest lýs- ingarorð, al- og ó- framan við fjölda sagna og nafnorða, aðal- framan við flest nafnorð; þá má og mynda sæg orða með legur, lega, skapur o. s. frv., en oft er lítil ástæða til að taka þess konar orð, ef stofnorðið er tekið, að minsta kosti er óþarfi að taka nema algengustu orðin, en um það, hver þau séu, getur oft sýnst sínum hvert. Þrátt fyrir alt það, sem hér hefur verið tekið fram, er því sízt að neita, að höf. hefur færst í fang mikið og þarflegt verk með útgáfu þessarar bókar. Það er engan veginn lítið í það varið, að fá meginið af því, sem fyrirrenn- arar hans hafa safnáð af fornum og nýjum orðum, dregið saman í eina heild, ekki sízt, þegar ýmsu nýju er bætt við. Og hvað sem öðru líður, er það víst, að hér kemur fram í fyrsta sinni fjöldi orða, sem aldrei hafa áður staðið í prentuðum orðasöfnum, og eg skal með þakklæti viðurkenna, að eg hef hér fengið mörg góð orð, einkum ýms, sem höf. tilfærir úr safni Sche- vings og úr íslenzku sveitamáli. Þetta gefur bókinni þýðingu fyrir vísindin á þessu svidi, svo að þeir, sem við íslenska málfræði fást framvegis, geta ekki, sér að ósekju, gengið fram hjá henni. Við þetta bætist, að þýðing- arnar eru yflrleitt smellnar og góðar; að vísu er hægt á stöku stað að benda á rangar og vafasamar þýðingar, og eg fyrir mitt leýti kann ekki altaf við nýbreytni höf. og tilraunir hans til að útrýma útlendum orðum, eins og eg áður hef drepið á; og svo finst mjer á stöku stað vera óþaría nákvæmni, eins og myndir af ásum í spilum og löng lýsing á alkorti, þar sem tilvitn- un í ísl. skemtanir Ól. Davíðssonar hefði getað nægt. Það veit enginn, sem það hefur ekki reynt, hvað erfitt það er að semja orðabók. Það er máske af því að ég hef fengist við slíkt sjálfur, að mjer er ljúfara að lita á þá kosti, sem eg finn í líkum ritum annara manna, en á gallana, sem ég veit að altaf vilja læð- ast inn, hvernig sem maður reynir að vanda sig. Og þrátt fyrir gallana á þessari bók og þrátt fyrir aðférð höf- undarins, sem margir þeirra eiga rót sína að rekja til, vildi jeg samt óska, að henni yrði haldið ötullega áfram. Khöfn 24. Febr. 1913. Sigfiis Blöndal.

x

Reykjavík

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Reykjavík
https://timarit.is/publication/206

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.